1999: feestjaar wordt actiejaar

In het voorjaar van 1999 vond minister van Economische Zaken Annemarie Jorritsma dat het CBS een paar maatjes te groot was geworden en wel wat kon afslanken. Dat zou haar veel geld bespa-ren. Het CBS moest zo afgeslankt worden dat het de gehele bezuiniging van het ministerie kon opbrengen. Haar plan: het sluiten van de vestiging Heerlen, stuitte op veel verzet. Het feestjaar dat 1999 voor het 100-jarige CBS had moeten worden, werd een actiejaar.

Het was geen slechte grap, maar werkelijkheid: een efficiencyslag die op de begroting van het CBS jaarlijks enkele tientallen miljoenen gulden moest besparen. Alle werkzaamheden zouden in Voor-burg moeten plaatsvinden, alleen de afdeling Gegevensverzameling (330 personeelsleden) zou in Heerlen kunnen achterblijven. 270 medewerkers zouden moeten verhuizen, zo’n 500 collega’s zouden hun baan verliezen. Zij moesten bemiddeld worden voor ander werk, met wachtgeld of met pensioen.

Heerlen niet houdbaar

Het argument was dat bij het CBS, met 2 300 arbeidsplaatsen de grootste dienst van Economische Zaken, de meeste efficiencywinst te halen was. Voorburg lag volgens Jorritsma voor de hand als hoofdvestiging omdat daar de meeste statistiekklanten zaten. Heerlen vond zij niet houdbaar. De fysieke afstand tot de wetenschaps- en beleidscentra was er te groot, hoogopgeleid personeel was er bijna niet te vinden.

Botte bijl

De Tweede Kamer sprak van een botte-bijl-methode die de minister bovendien niet verantwoord had. Het Platform Rijksdiensten Parkstad Limburg, een lobbyverenging waarin de provincie Limburg, de gemeenten Heerlen en Kerkrade en de vakbonden samenwerkten voor het behoud van werkgelegenheid in de regio, vreesde dat ‘een van de motoren voor het versterken van de economische structuur in Limburg’ zou worden weggenomen. Burgemeester Sjef Pleumeekers van Heerlen sprak van een onaanvaardbare recentralisatie van rijksdiensten die de Randstad opnieuw sterker maakte en Limburg zwakker.
CBS’ers voelden zich geschoffeerd. Zij hadden uit de media over de plannen te horen gekregen. Woest waren ze. Directeur-generaal dr. A.P.J. Abrahamse, die door de minister niet was ingelicht over de plannen, moest het in Heerlen gaan vertellen. CBS’er André Amkreutz, voorzitter van de ondernemingsraad, had geen goed woord over voor de plannen: ‘De motivatie om de komende tijd hard te werken is bij velen weg. Jorritsma weet niet hoezeer dit besluit ingrijpt. Ze is gevoelloos.’ Het argument om het CBS in de Randstad neer te zetten, lachte hij weg: ‘Onze grootste klant is Eurostat, het Europese bureau voor de statistiek in Luxemburg. Daar gaat zeventig procent van onze informatie naar toe.’
De CBS-directie had met de ingreep niet eens veel moeite. Inkrimping van het personeelsbestand paste bij de steeds verdergaande automatisering van de statistiekproductie en het toenemende gebruik van registerinformatie. Los van de plannen van Jorritsma lag er sowieso al een plan om 500 man aan de kant te zetten. Het bureau worstelde met de vele laagopgeleiden die er al heel lang werkten en de technologische ontwikkelingen eigenlijk niet konden bijbenen. ‘Iedere organisatie heeft jaarlijks 5 procent nieuw personeel nodig om niet te vergrijzen, om kennis en energie binnen te halen’ zei Abrahamse in het NRC. Het CBS kwam niet verder dan 2 procent doorstroming.
Provincie, burgemeester, vakbonden, de provinciale politiek én de landelijke politiek, onder wie het militante CDA-kamerlid Camiel Eurlings, zegden hun steun toe. Banenverlies moest worden voorkomen.

Falende directie

De actiebereidheid van het personeel was groot. Begin april blokkeerden CBS-medewerkers urenlang het drukke kruispunt aan de Kloosterweg, waarmee het CBS meteen landelijk nieuws werd. Abrahamse en zijn directie kregen het verwijt dat zij te dociel waren tegenover de minister, zo weinig bereid zich sterk te maken voor het personeel. Het actiecomité noemde het ingrijpen van Jorritsma een direct gevolg van het feit dat er maar geen knopen werden doorgehakt bij reorganisatieplannen. ’We hebben jarenlang als CBS maar wat zitten rommelen. Door de jarenlange, niet afgeronde reorganisaties was de betrouwbaarheid en kwaliteit van ons totale product in het geding gekomen’, zei CBS’er en oud-mijnwerker – ‘koel-Piet’ – Bert van Beusekom erover.
Abrahamse steunde de acties met geld, tot ergernis van de plaatsvervangend directeur-generaal van het ministerie, die niet schroomde om de ondernemingsraad te vragen het vertrouwen in Abrahamse op te zeggen.

‘CBS is één, we blijven alle twee’

Duizend man uit Heerlen gingen op 8 april de straat op, samen met sympathisanten van andere rijksdiensten als de Algemene Inspectiedienst (AID), Defensie, DSM en het ABP, de vakbonden, de burgemeesters van Heerlen en Kerkrade, Sjef Pleumeekers en Thijs Wöltgens, en de commissaris van de koningin Berend-Jan van Voorst tot Voorst. Een televisieteam van RTL liep enkele uren mee met de stoet en maakte opnamen die later op de avond op twee zenders zijn uitgezonden. Vanaf het balkon van het stadhuis heeft actieleider Amkreutz de menigte toegesproken. Collega’s uit Voorburg toonden zich solidair. Na een spoedberaad in de ondernemingsraad togen zo’n 400 collega’s onder aanvoering van OR-voorzitter Amkreutz naar het ministerie van Economische Zaken onder het roepen van ‘CBS is één, we blijven alle twee.’ Amkreutz sprak op het ministerie met plaatsvervangend secretaris-generaal Bruinsma, die al meteen liet weten dat er ruimte was voor een alternatief plan.

Maatschappelijk bloedverlies

Op donderdag 22 april vergaderde de Tweede Kamer over de plannen van Jorritsma. Ruim 800 Heerlenaren waren ’s ochtends om 5 uur met 18 bussen vertrokken naar Den Haag om op het Malieveld te demonstreren. Toen ze aankwamen, stonden daar al 700 collega’s uit Voorburg te wachten.
In de Kamer was forse kritiek op de plannen en op de motivatie van Jorritsma: ‘Onwenselijk maat-schappelijk bloedverlies’, zei Mohammed Rabae van GroenLinks; ‘De argumenten van de minister rechtvaardigen geen geamputeerd CBS in Heerlen’, zei het SP-lid Jan de Wit.
Het debat leidde tot een motie van Arie Kuijper (PvdA) waarin onder meer werd gevraagd de bezuiniging niet geheel bij het CBS neer te leggen en ‘geen onomkeerbare beslissingen’ te nemen over de werkgelegenheid zolang daarover nog gesprekken werden gevoerd tussen de regering en de provincie. Die motie werd door vrijwel alle fracties gesteund. Eensgezind waren de Kamerleden echter ook in hun oordeel dat er best wel efficiënter gewerkt kon worden bij het CBS. Jorritsma ontraadde de motie. Die kwam volgens haar te vroeg, aangezien er nog geen goede scenario’s waren waarop ze kon terugvallen. Stemming over de motie moest wachten omdat het Kamerlid Hella Voûte-Droste (VVD) vroeg om heropening van het debat, een week later. Zij vroeg in een motie om extra investeringen in nieuwe, hoogwaardige werkgelegenheid voor het Heerlense CBS, dat als kwalitatief hoogwaardige en efficiënte vestiging voor de regio behouden moest blijven, onder handhaving van de bezuiniging. Beide moties kwamen in stemming en zijn aangenomen.

Privatisering

De CBS-directie, de ondernemingsraad, de CCS, die zich vooral bekommerde over het behoud van de kwaliteit van de statistiek, en de vakbonden dachten na over alternatieve scenario’s. De vakbonden hadden randvoorwaarden geformuleerd waaraan een nieuw plan moest voldoen: afzien van de 5-procent taakstelling, geen gedwongen ontslagen, geen gedwongen verhuizingen, behoud van twee volwaardige vestigingen. In tal van werkgroepen is nagedacht over alternatieve plannen. Een uitgewerkt stuk was op 25 juni gereed. Behoud van beide vestigingen en herinrichting van statistiek en organisatie vormden de hoofdlijnen van het plan. Voor Jorritsma was het aanvaardbaar: ‘Gelijksoortige productieprocessen zullen worden samengevoegd waardoor overhead kan worden verminderd. Minder directies, minder overlap Heerlen/Voorburg, en het concentreren van staftaken en faciliteiten’, vatte zij het plan samen. Het gewraakte bezuinigingsplan was van tafel. Het nieuwe raamplan leverde minder geld maar evengoed veel efficiencywinst op. Er zouden zo’n 400 volledige arbeidsplaatsen verdwijnen, waarvan 50 in de hogere schalen, maar het bureau kreeg er ook 100 nieuwe, hoogopgeleide mensen bij.

Abrahamse was blij met het resultaat. ‘Het CBS is wakker geschud, we moeten onze toekomst in eigen hand houden.’

1980 - heden De volkstelling: spiegel van de samenleving