Publieksvoorlichting (1940)

‘Wat baten heilzame bestuursmaatregelen als ze bij U geen steun vinden? Wij weten hoe machtig Gij zijt! Volksmenners vleiden om uw gunst. Er werden regeeringsdiensten opgericht alleen om U te sturen in Uw denken, willen en handelen. Achtbaarder staatslieden sturen op Uw wenken: zij schrijven u een diepe wijsheid toe, waaraan zij het richtsnoer voor hun beleid willen ontleenen.’

In deze ronkende bewoordingen beval de voorzitter van het bestuur van de Nederlandse Stichting voor Statistiek dr. Ph.J. Idenburg in oktober 1945 zijn Vrije meeningen in een vrij land zijn lezers aan. De publicatie was een eerste proeve van het opinieonderzoek dat de stichting in de toekomst hoopte te publiceren. De brochure bevatte de uitkomsten van de Bevrijdingsenquête van de stichting, over de mening van Nederlanders over de bezettingstijd. De NSS was op dat moment al een goed georganiseerd bedrijf met een gevulde orderportefeuille en een klein publicatiefonds.

Onderduikadres

De Nederlandse Stichting voor Statistiek was het commerciële zusje van het CBS. De stichting is in augustus 1940 opgericht voor het doen van markt- en opinieonderzoek, bedrijfsadvisering en het organiseren van cursussen statistiek. CBS-directeur-generaal Idenburg had het initiatief genomen. Hij had de stichting gefundeerd met eigen geld om werkplekken te creëren voor mensen die in de oorlog gevaar liepen. De latere NSS-directeur Adri Bakker noemde de stichting eens ‘een soort onderduikadres.’ Idenburg haalde ir. J. van Ettinger, een organisatieadviseur uit Rotterdam om opdrachten binnen te halen. Commercieel het meest succesvol waren de schriftelijke cursussen statistiek, bijvoorbeeld ter voorbereiding op het statistiekonderdeel van de MO-examens boekhouden en het Staatspraktijkdiploma Handel en Administratie. Later kwamen de marketingopdrachten van banken en bedrijven.

Statistiek in dienst van volksvoorlichting

Naast marktonderzoek, bedrijfsadvisering en statistiekopleidingen was publieksvoorlichting een andere hoofdtaak. Idenburg was ervan overtuigd dat het mogelijk was om met de kwantitatieve gegevens van het CBS verhalen te vertellen die iedereen kon begrijpen. Idenburg zag om zich heen dat de belangstelling voor statistisch onderzoek toenam bij burgers en bedrijven. De Stichting kon daar iets betekenen en het CBS helpen om uit zijn ivoren toren te komen. Idenburg: ’Ik ben van meening, dat het niet noodig is, dat wij statistici ons opsluiten in onze bureaux en ons werk verrich-ten voor een uitgelezen schare speciaal geïnteresseerden. Tot op zeker hoogte heeft de statistiek in Nederland dit altijd wel verstaan. Het Centraal Bureau voor de Statistiek doet van de uitkomsten van zijn werk van ouds geregeld mededeling in de pers. Reeds jaren lang wordt getracht aan de publicaties een aantrekkelijk uiterlijk te geven. Maar er liggen hier grootere mogelijkheden. De statistiek kan in dienst der volksvoorlichting een zeer belangrijke taak vervullen. En ik meen, dat aan deze voorlichting, mits zij gegeven wordt, objectief en waarheidsgetrouw, vandaag bijzondere behoefte bestaat.’
De NSS was het vehikel om de vruchten van de statistiek aan een breder publiek dan de handelsman, de industrieel, de bankier en de wetenschapper te presenteren. Idenburg: ‘Ik ben er van overtuigd, dat het mogelijk is voor quantitatieve gegevens betreffende de voornaamste kanten van ons volksbestaan de aandacht van vele duizenden te trekken en vast te houden.’ Voorwaarde was dat deze gegevens ‘op sprekende wijze’ werden vertolkt. Door ervaren statistici en grafici te laten samenwerken, was dat mogelijk.
Het leidde tot de uitgave van een aantal brochures die Nederlanders moesten laten zien hoe de samenleving werkte, hoe de landbouw, het bouwbedrijf en het winkelbedrijf georganiseerd waren. Het was: inzicht geven met de cijfers van het CBS als basis en met de beeldstatistieken van Arntz ter illustratie. Idenburg hielp de NSS zelf op weg. Op de najaarsbeurs van 1940 had de stichting de stand van het CBS ingericht.

Historisch-statistisch onderzoek

Haar rol als volksvoorlichtster gaf de stichting vorm met de publicatie van een aantal seriewerkjes. In 1942 verscheen het eerste van zeven delen Boeiende statistiek, beknopte historisch-statistische werkjes over de economische geschiedenis van ons land, met het cijferwerk vervat in beeldgrafieken. Welvaart en industrie in Nederland (1940, auteurs: J. van Ettinger, J.B.D. Derksen) was een verkenning van de markt, een nulnummer, gemaakt op initiatief van de directie van de Verkadefabriek in samenwerking met de Vereeniging Nederlands Fabricaat. De brochure verkocht snel uit en een tweede druk was nodig, nu met een statistische bijlage. Want zo gemakkelijk bleken de lezers niet zonder de cijfers te kunnen.
Het succes smaakte naar meer. De serie Boeiende statistiek is gemaakt in samenwerking met uitgever Stenfert Kroese. In 1942 kwam het eerste deeltje op de markt: Is Nederland overbevolkt?. Auteur was Jan Tinbergen. Daarna volgden nog zeven deeltjes, waaronder Winkelier en verbruiker (1942, J.B.D. Derksen in samenwerking met het Instituut voor Middenstandsontwikkeling, de Rooms-katholieke Middenstandsbond en de Christelijke Middenstandsbond); Groothandel en scheepvaart (1942, W.F. Lichtenauer); Het bouwbedrijf in Nederland (1943, J. van Ettinger en J.J. van der Wal); De landbouw, hoeksteen van ons volksbestaan (1944, C.H.J. Maliepaard), met medewerking van het Departement van Landbouw; en Nederland en Indonesië: door samenwerking tot welvaart en ontwikkeling (1947, J.F. Haccoû). De brochures waren in de boekhandel te koop voor 80 cent, het dubbelnummer over het bouwbedrijf kostte 1,30 gulden.

Leuker maken van geschiedenis

De serie Ver-beeld verleden werd gemaakt om de kennis van de vaderlandse geschiedenis breed te verspreiden. Het doel was niet om er een volledig beeld van de geschiedenis mee te geven, maar om de bestaande boekenkennis met beeldstatistieken en andere aantrekkelijke plaatjes aantrekkelijker te maken. De boekjes zijn uitgegeven bij de Arbeiderspers in Amsterdam. Voor het schrijven was de publicist A.W. IJzerman aangetrokken, een kennis van Idenburg uit PvdA-kring. Hij schreef er twee: de 80-jarige oorlog (1948) en Nederland als grote mogendheid (1951). IJzerman (1879–1956) had een aantal brochures geschreven waarin hij de belangrijkste economische, sociale en politieke ontwikkelingen van het kapitalisme voor een groot publiek besprak. Hij stond al jong als ‘rood op de graat’ bekend. In 1917 schreef hij Het ontstaan van den godsdienst. Een marxistische verklaring van den oorsprong en eerste ontwikkeling der religie.

Rekensporten en de horreur du nombre

In 1943 is het eerste lesmateriaal voor de middelbare school gepubliceerd. Het was Bont cijferbeeld van Nederland door P. van Duyvendijk. Het boekje was bedoeld als aanvullend materiaal bij de aardrijkskundeles. Voor jongere leerlingen verscheen in 1951 de brochure Rekensport. Sportrekenboek voor de 6e en 7e klasse der L.S. en de 1e klasse van het v.g.l.o., door J.H.Th. van Groningen. De auteur noemde het een ‘reken-repetitie’ met stof die aansloot bij de belevingswereld van de leerlingen. Het was te gebruiken naast elke rekenmethode. ‘Mogen de lessen bijdragen tot verhoging van de rekenlust en tot verdrijving van de horreur du nombre bij de zwakke leerlingen’, schreef Van Groningen in zijn Voorwoord.

De Nederlandse Stichting voor Statistiek zou een grote naam worden in de bedrijfsadvisering en het markt- en opinieonderzoek. In 1947 telde de NSS nog 18 medewerkers, in 1967 waren het er al 70 en was het een naamloze vennootschap. Tegenwoordig is het marketingresearchbureau bekend onder de naam Synovate Interview-NSS, de marktonderzoekstak van de internationale Aegis Group plc.

1940 - 1960 Duizendpoot Philip Idenburg