Samenvatting

Aanleiding

In oktober 2023 heeft de Commissie sociaal minimum Caribisch Nederland een rapport gepubliceerd waarin zij concluderen dat veel huishoudens in Caribisch Nederland te weinig middelen hebben om rond te komen.

In een Kamerbrief als reactie op dit rapport zijn meerdere maatregelen aangekondigd om enerzijds de inkomens te verhogen (bijvoorbeeld door het verhogen van het wettelijk minimumloon en van uitkeringen) en anderzijds de kosten van het levensonderhoud te verlagen (bijvoorbeeld door subsidies op nutsvoorzieningen).

Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) willen graag de positieve en negatieve gevolgen monitoren die gepaard kunnen gaan met deze maatregelen. Zij hebben daarom het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gevraagd om een monitor van de macro-economische context van Caribisch Nederland op te stellen.

Onderzoeksopzet

In de zomer en het najaar van 2024 had het CBS nog nauwelijks beschikking over cijfers van 2024. Daarom is besloten eerst een zogenoemde “nulmeting” van de monitor op te stellen waarin vooral de economische context in de periode voor de genomen maatregelen wordt beschreven. Dit is gedaan door beschikbare statistieken op StatLine te beschrijven, aanvullende analyses uit te voeren op bestaande data en nieuwe bronnen van cijfers te verkennen en waar mogelijk op te nemen. Indien beschikbaar zijn de cijfers van 2024 wel opgenomen.

Lonen

De lonen liggen in de bestudeerde periode (2011 tot en met 2022) op Bonaire gemiddeld lager dan op Sint Eustatius en Saba. Het wettelijk minimumloon was in deze periode ook lager op Bonaire. Vanaf juli 2024 bedraagt het wettelijk minimumloon op alle drie de eilanden 1 751 dollar per maand.

Op Bonaire liggen relatief veel lonen in de looncategorie rondom het wettelijk minimumloon. Vooral in de bouw en industrie en in banen die samenhangen met het toerisme (bijvoorbeeld horeca en handel) liggen relatief veel lonen rond dit wettelijk minimum.

Het CBS heeft wel informatie over de lonen die personen in Caribisch Nederland verdienen, maar beschikt niet over administratieve gegevens over hoeveel uur zij hiervoor werken. Het CBS kan daarom niet berekenen hoeveel personen in Caribisch Nederland daadwerkelijk het wettelijk minimumloon verdienen. Uit het laatste Arbeidskrachtenonderzoek (2022) blijkt echter wel dat de meeste werkenden in Caribisch Nederland aangeven voltijd te werken.

Inkomens

Ook de gestandaardiseerde besteedbare inkomens lagen in de bestudeerde periode (2011 tot en met 2022) op Bonaire lager dan op Sint Eustatius en Saba. Dit kan deels komen omdat de lonen hier lager lagen. Voor de meeste huishoudens is inkomen uit arbeid immers de belangrijkste inkomstenbron. Ook verschillende uitkeringen (zoals de onderstand en de Algemene Ouderdomsverzekering) lagen op Bonaire lange tijd lager. Vanaf juli 2024 zijn deze uitkeringen op alle drie de eilanden even hoog.

De inkomensongelijkheid is in de meeste jaren het hoogst op Sint Eustatius en het laagst op Saba. De inkomensongelijkheid is op Bonaire relatief stabiel in de periode 2011-2022. Op Sint Eustatius en Saba lijkt deze iets te zijn afgenomen. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat het aantal inwoners van Sint Eustatius en Saba relatief laag is. Dit kan invloed hebben op de stabiliteit van de statistieken.

Inflatie

De inflatie op de drie eilanden lag in veel periodes rond de veelgenoemde norm van twee procent. Grote uitzondering is de piek in 2022. Ook in andere landen was op dat moment sprake van hoge inflatiecijfers. Vaak genoemde redenen voor deze wereldwijde piek in inflatie zijn het herstel na de COVID-19-pandemie en de Russische invasie in Oekraïne.

De inflatiecijfers van 2024 in Caribisch Nederland zijn niet uitzonderlijk hoog. Opvallend is wel dat er relatief hoge prijsstijgingen zijn op Bonaire voor hotels en restaurants (ongeveer 10 procent). Dergelijke inflatiecijfers zijn, in vergelijking met eerdere jaren, hoog. Op Sint Eustatius en Saba zijn deze hoge prijsstijgingen in de horeca niet te zien. Of deze prijsstijging wordt veroorzaakt door bijvoorbeeld de verhogingen van het wettelijk minimumloon, is op basis van deze beschrijvende statistieken niet te zeggen. Wel is bekend dat in de horeca relatief veel personen een loon verdienen rondom het wettelijk minimum.

Wat betreft de communicatiekosten waren er op Bonaire en Sint Eustatius relatief grote prijsdalingen in 2024. Deze daling wordt veroorzaakt door een extra (incidentele) subsidie op internetabonnementen die op 1 januari 2024 is ingegaan. Voor Saba is deze daling niet te zien, omdat in het vierde kwartaal van 2023 de communicatiekosten al lager waren vanwege een eenmalige subsidie die de Eilandraad heeft verstrekt in november 2023.

Koopkracht

In de periode 2012-2020 is de koopkracht in Caribisch Nederland meestal positief geweest. Dit betekent dat de bevolking van de drie eilanden er, wat betreft koopkracht, in de meeste jaren gemiddeld op vooruit is gegaan. In 2022 was er echter wel sprake van een daling van de koopkracht. Dit komt omdat in dat jaar de inflatie hoog was. Dit betekent dat personen met hetzelfde bedrag minder hebben kunnen kopen dan een jaar eerder. Deze daling in koopkracht was ook in andere landen te zien.

Voor zowel Bonaire als Sint Eustatius was in 2020 een duidelijke stijging waar te nemen wat betreft de koopkracht van personen met als voornaamste inkomstenbron een overdrachtsinkomen (bijvoorbeeld een uitkering). Er zijn in die periode meerdere maatregelen genomen om inkomens van deze groep te verhogen. Vanwege de lage aantallen kon voor Saba de koopkrachtonwikkeling van deze groep meestal niet in kaart gebracht worden.

Economie

Het bruto binnenlands product (bbp) op Bonaire is hoger dan op Sint Eustatius en Saba. Dit komt omdat er meer personen op Bonaire wonen. Het bbp per inwoner is doorgaans het hoogst op Sint Eustatius.

Voor Bonaire stijgt het bbp over de tijd heen. Dit komt door de bevolkingsgroei: een dergelijke stijging is niet te zien bij het bbp per inwoner. De ontwikkeling van het bbp voor Saba is relatief constant. Bij Sint Eustatius schommelt het bbp over de tijd heen. Dit komt omdat het bbp op Sint Eustatius sterk wordt beïnvloed door enkele grote bedrijven op het eiland. Deze bedrijven produceren vooral voor de export en zijn afhankelijk van regionale ontwikkelingen in de oliesector. Voor alle drie de eilanden was in 2020 sprake van een (sterke) daling van het bbp. Dit is het gevolg van de coronacrisis. Daarna is op Bonaire en in mindere mate ook op Saba de economie weer gegroeid. Op Sint Eustatius blijft de economie (ook in deze periode) schommelen.

In 2020 is een flinke daling te zien van het aantal toeristen dat de eilanden bezocht. Het toerisme op Bonaire lijkt grotendeels hersteld: er komen na de coronacrisis ongeveer net zo veel toeristen naar het eiland als voor de crisis. Het aantal toeristen op Sint Eustatius en Saba is niet op hetzelfde niveau als voor de coronacrisis.

Arbeid

Over de tijd heen is het werkloosheidspercentage op Saba relatief laag (schommelt rond de drie procent). De werkloosheid op dit eiland is ook relatief stabiel. Op Bonaire is het werkloosheidspercentage afgenomen: aan het begin van de waarneemperiode (2012-2016) was het werkloosheidspercentage ongeveer zes procent en in 2022 was dit drie procent. De fluctuaties wat betreft het werkloosheidspercentage zijn het grootst op Sint Eustatius.

In de periode waarvoor data beschikbaar zijn (2012-2022), is er geen bewijs gevonden voor het op grote schaal ontstaan van zogenoemde “schijnconstructies” door het instellen van een hoger wettelijk minimumloon. Een “schijnconstructie” houdt in dat personen als zelfstandige aan de slag gaan in een baan die zij voorheen als werknemer hadden. Hierdoor behouden zij een inkomen en hoeft de werkgever niet het hogere loon te betalen. In de bestudeerde periode is geen uitzonderlijke stijging te zien wat betreft het aandeel zelfstandigen zonder personeel. De (beleidsmatige) verhogingen van het wettelijk minimumloon waren in de onderzochte periode minder hoog dan in 2024.

De meeste werknemers in Caribisch Nederland geven aan voltijd te werken en hebben een vast contract. Dit is wel afhankelijk van het beroep dat personen hebben. Zo lijken medewerkers in de persoonlijke dienstverlening (bijvoorbeeld reisbegeleiders, koks en barpersoneel) op Bonaire minder vaak voltijd te werken.

Bevolking

Op 1 januari 2024 woonden op Bonaire meer dan 25 duizend personen, op Sint Eustatius 3,2 duizend en op Saba iets meer dan 2 duizend. Vooral op Bonaire is het inwoneraantal gegroeid: op 1 januari 2011 woonden op dit eiland minder dan 16 duizend personen. Dergelijke stijgingen hebben niet plaatsgevonden op Sint Eustatius en Saba. De bevolkingsgroei op deze eilanden kent meer schommelingen. Dit komt ook door administratieve opschoningen van de bevolkingsadministratie.

Migratie is het meest bepalend voor de bevolkingsontwikkeling in Caribisch Nederland. Ongeveer 7 op de 10 inwoners op Bonaire en Sint Eustatius is niet in Caribisch Nederland geboren. Op Saba geldt dit voor meer dan driekwart van de inwoners.

Gegevenshuishouding

Om mogelijke gevolgen van beleid goed te kunnen monitoren is het essentieel dat relevante statistieken beschikbaar zijn. Over veel onderwerpen zijn al cijfers beschikbaar. Er zijn echter ook nog verbetermogelijkheden wat betreft de statistieken over Caribisch Nederland.

Zo is het gemis van administratieve data over het aantal gewerkte uren een belangrijke hiaat. Er worden gesprekken gevoerd om te kijken in hoeverre het mogelijk is om deze informatie beschikbaar te maken. Ook werkt het CBS aan nieuwe statistieken die relevant zijn in het vervolg van de monitoring van de macro-economische context van Caribisch Nederland. Een voorbeeld hiervan is inzicht krijgen in de kosten van de bedrijfsvoering in Caribisch Nederland. Op dit moment verkent het CBS, op verzoek van SZW, of inzicht gegeven kan worden in het aandeel van lonen in de bedrijfslasten en in de winstgevendheid van bedrijven. Ook worden gesprekken gevoerd om te kijken of het mogelijk is om het hebben van problematische schulden in Caribisch Nederland in kaart te brengen.

Om eventuele gevolgen van beleid goed te kunnen monitoren, is het ook belangrijk dat statistieken tijdig beschikbaar komen. Aangezien data verzameld en verwerkt moet worden, duurt het altijd even voordat statistieken gemaakt en gepubliceerd kunnen worden. Het CBS onderzoekt, op verzoek van meerdere ministeries, of bepaalde statistieken versneld beschikbaar gemaakt kunnen worden. Zo is op verzoek van BZK onderzocht of inflatiecijfers versneld gepubliceerd kunnen worden.

Naast de beschikbaarheid van statistieken is een juiste interpretatie van de cijfers ook belangrijk. Daarom heeft het CBS in deze nulmeting beschreven hoe zaken als inflatie, koopkracht en werkloosheid gemeten worden.

Blik vooruit

Het kabinet heeft zowel het wettelijk minimumloon als de uitkeringen (substantieel) verhoogd in 2024. Voor een beperkt aantal terreinen beschikt het CBS op dit moment over cijfers van 2024. Zo lieten recente inflatiecijfers zien dat de inflatie in 2024 niet bijzonder hoog was in Caribisch Nederland (met als opvallende uitzondering de prijsstijgingen op Bonaire voor hotels en restaurants). Ook de beschikbare cijfers over 2024 met betrekking tot de arbeidsmarkt (aantal geregistreerde werkzoekenden op Bonaire en aantal tewerkstellingsvergunningen) laten geen uitzonderlijke ontwikkelingen zien.

Van veel statistieken heeft het CBS op dit moment geen gegevens van 2024. Toekomstige cijfers moeten uitwijzen in welke mate de genomen maatregelen ervoor zorgen dat inwoners in Caribisch Nederland daadwerkelijk meer gaan verdienen, hogere besteedbare inkomens krijgen en hun koopkracht zien stijgen. Ook eventuele gevolgen voor de economie en de arbeidsmarkt kunnen pas op een later moment volledig gemonitord worden.

BZK en SZW zijn daarom voornemens om het CBS te vragen de analyses uit dit rapport in de toekomst (deels) te herhalen. Een optie is om deze in de toekomst weer te geven in een dashboard waarin de resultaten visueel en overzichtelijk weergegeven kunnen worden. Indien mogelijk worden in de toekomst ook cijfers over verblijfsvergunningen van de Immigratie- en Naturalisatiedienst en informatie over de collectieve lastendruk opgenomen.

Overzicht kernindicatoren

In de volgende samenvattende tabellen staan (per eiland) enkele kerncijfers uit het rapport weergegeven.