7. Zelfstandigen

• Kunstenaars en andere creatieven die werkzaam zijn als zelfstandige, hebben minder klanten dan gemiddeld onder zelfstandigen. Ook zijn hun klanten vaker bedrijven en organisaties en minder vaak particulieren.
• Kunstenaars onder zelfstandig ondernemers werken vaker samen met andere zelfstandigen dan zowel andere creatieve ondernemers als zelfstandigen in het algemeen.
• Bij kunstenaars en andere creatieven met een eigen bedrijf of praktijk was de financiële situatie van het bedrijf naar eigen zeggen minder vaak dan gemiddeld (zeer) goed.
• Zelfstandig ondernemers die werken als kunstenaar of in een ander creatief beroep, ervaren vaker onzekerheid over hun werk dan gemiddeld. Toch geven ze aanzienlijk vaker aan dat ze hun werk als zelfstandige over vijf jaar ook nog willen doen.
• Kunstenaars met een eigen bedrijf of praktijk rapporteren vaker dan gemiddeld ongewenste seksuele aandacht door klanten, opdrachtgevers of collega’s. Daarentegen hebben ze in mindere mate te maken met intimidatie of bedreiging op hun werk.

In dit hoofdstuk wordt de situatie van zelfstandigen die werken als kunstenaar of in een ander creatief beroep nader belicht. Er wordt onder andere ingegaan op het aantal opdrachtgevers dat zij hebben en de financiële situatie van hun bedrijf of praktijk. Met uitzondering van paragraaf 7.1 betreffen de uitkomsten in dit hoofdstuk niet alle zelfstandigen, maar uitsluitend zelfstandigen die winstaangifte doen, de zogenoemde zelfstandig ondernemers. Zij verrichten arbeid voor eigen rekening of risico in een eigen bedrijf of praktijk en maken het grootste deel uit van de totale groep zelfstandigen. Bij gebrek aan gegevens blijven andere zelfstandigen, zoals directeuren-grootaandeelhouders (DGA’s), meewerkende gezinsleden en personen met resultaat uit overige werkzaamheden (zoals freelancers) buiten beschouwing in paragraaf 7.2 tot en met 7.8.

7.1 Opdrachtgevers

Kunstenaars en ook andere creatieven die werkzaam zijn als zelfstandige, hebben minder klanten dan alle zelfstandigen gemiddeld. In 2021/2023 had ruim de helft (57 procent) van de kunstenaars met een eigen bedrijf of praktijk minder dan tien klanten. Van de andere zelfstandigen met een creatief beroep was dat 48 procent. Van alle zelfstandigen had 42 procent minder dan tien klanten.

Hoewel kunstenaars minder klanten hebben dan gemiddeld, zijn ze toch minder vaak afhankelijk van één (dominante) klant. Van de kunstenaars had 18 procent één klant of meerdere klanten waarvan één dominante klant; gemiddeld bij zelfstandigen was dat 21 procent. Bij één dominante klant is de zelfstandige voor ten minste driekwart van de inkomsten of omzet in de laatste twaalf maanden afhankelijk van één klant of opdrachtgever. Van de zelfstandigen in andere creatieve beroepen was 20 procent afhankelijk van één of één dominante klant. 

Opdrachtgevers en klanten van zelfstandig ondernemers die werken als kunstenaar of in een ander creatief beroep, zijn relatief vaak vooral bedrijven of organisaties. In 2019/2023 was dat bij 59 procent van de kunstenaars het geval. Voor 16 procent waren het vooral particulieren en voor 25 procent was de verdeling tussen bedrijven en particulieren gelijk. Bij de andere creatieve beroepen waren de klanten voor 58 procent vooral bedrijven, voor 25 procent vooral particulieren en bij 18 procent beide evenveel. Bij het totaal van alle zelfstandig ondernemers bedroegen die percentages respectievelijk 47, 35 en 18. Deze cijfers verschillen voor alle groepen niet veel met de periode 2017/2019.

In het algemeen geldt dat zelfstandig ondernemers hun klanten vooral werven via het eigen directe netwerk of via eerdere of huidige klanten. Zelfstandig ondernemers die kunstenaar zijn of een ander creatief beroep hebben, komen relatief vaak op deze manieren aan opdrachtgevers of klanten. Ook het werven van klanten via andere zelfstandigen komt bij deze beroepsgroepen relatief vaak voor.

7.2 Samenwerken en personeel

Kunstenaars onder zelfstandig ondernemers werken relatief vaak samen met andere zelfstandigen, zowel in vergelijking met zelfstandigen in andere creatieve beroepen als met zelfstandig ondernemers in het algemeen. Ten opzichte van de periode 2015/2019 (42 procent) was het samenwerken door kunstenaars in de periode 2019/2023 wel iets lager (39 procent).

Zelfstandig ondernemers die werken als kunstenaar, huren ook iets vaker personeel in dan andere ondernemers. Van de kunstenaars onder zelfstandigen huurde 26 procent in de afgelopen twaalf maanden personeel in, tegenover 24 procent van zowel de andere creatieve beroepen als het totaal van alle zelfstandig ondernemers. Ten opzichte van de periode 2015/2019 is de inhuur van personeel in recente jaren bij alle onderscheiden groepen, met uitzondering van de andere creatieven, licht afgenomen.

Aan zelfstandig ondernemers die personeel hebben ingehuurd, is gevraagd wat voor soort personeel dit betrof. Over het algemeen huren zelfstandig ondernemers vooral andere zelfstandigen in via hun eigen netwerk. Dit geldt nog iets meer voor kunstenaars en andere creatieven: in de periode 2019/2023 deed 93 procent van de inhuurders in beide groepen dit. Daarentegen huren zij minder vaak dan gemiddeld uitzendkrachten of personeel van andere bedrijven in.

Op de vraag aan zelfstandig ondernemers of zij hun onderneming alleen, met een meewerkend gezinslid of met een medeondernemer voerden, antwoordde in 2019/2023 85 procent van de kunstenaars en 81 procent van de andere creatieven dat zij alleen werkten. Dat was vaker dan gemiddeld onder zelfstandig ondernemers, waarbij dat 67 procent bedroeg. Daarentegen werken kunstenaars en andere creatieven juist minder met gezinsleden en medeondernemers dan gemiddeld. Van de kunstenaars voerde 7 procent hun onderneming met gezinsleden en 8 procent met andere ondernemers. Bij de andere creatieve beroepen werkte 11 procent met gezinsleden en 9 procent met andere ondernemers. Onder alle zelfstandig ondernemers lag het gemiddelde op  respectievelijk 20 en 14 procent.

7.3 Financiën

In de Zelfstandigen Enquête Arbeid (ZEA) van CBS en TNO is aan zelfstandig ondernemers zonder personeel, die eigen arbeid of diensten aanbieden, gevraagd welk uurtarief zij rekenen²⁾. Een aanzienlijk percentage (36 procent in 2019/2023) gaf geen antwoord op deze vraag. De redenen hiervoor zijn niet vastgesteld, maar mogelijk is deze vraag moeilijk te beantwoorden voor ondernemers die geen uurtarief, maar een vaste kostprijs hanteren. Een voorbeeld hiervan is een vaste kostprijs voor een workshop of training. Ook kan het zijn dat men variabele uurtarieven hanteert, waardoor het lastig is om een gemiddeld uurtarief te berekenen.

In 2019/2023 bedroeg het mediane (doorsnee) uurtarief van kunstenaars onder zelfstandig ondernemers 55 euro (exclusief btw). Dat is iets hoger dan gemiddeld onder zelfstandig ondernemers, waarvan het mediane uurtarief 50 euro was. Het mediane uurtarief is gelijk aan het middelste bedrag wanneer de uurtarieven van zelfstandig ondernemers van laag naar hoog worden gerangschikt. Zelfstandig ondernemers in andere creatieve beroepen hadden met 50 euro een iets lager doorsnee uurtarief dan kunstenaars, bij zelfstandig ondernemers op het hoogste beroepsniveau (niveau 4) was dat met 75 euro juist hoger.

Kunstenaars en andere ondernemers met een creatief beroep beoordelen de financiële situatie van hun bedrijf minder positief dan gemiddeld. In de periode 2019/2023 vond 38 procent van de kunstenaars met een eigen bedrijf of praktijk de financiële situatie van hun bedrijf (zeer) goed. Van de zelfstandig ondernemers in andere creatieve beroepen was dat 40 procent. Onder alle zelfstandig ondernemers beoordeelde gemiddeld 51 procent de financiële situatie als (zeer) goed. Ten opzichte van eerdere jaren (2015/2019) is dit percentage bij zelfstandig ondernemers in het algemeen iets toegenomen. Alleen bij andere creatieve beroepen veranderde het aandeel dat de financiële situatie als (zeer) goed ervaarde vrijwel niet.

Van alle zelfstandig ondernemers gaf 39 procent in 2019/2023 aan nog een jaar of langer te kunnen rondkomen als het inkomen uit de onderneming volledig weg zou vallen, 19 procent zou in dat geval nog geen drie maanden kunnen rondkomen. Bij kunstenaars waren die percentages vergelijkbaar, bij zelfstandig ondernemers in andere creatieve beroepen was het aandeel dat het minder dan drie maanden zou kunnen volhouden met 22 procent iets groter. Zelfstandig ondernemers op het hoogste beroepsniveau (niveau 4) kunnen het langst rondkomen als het inkomen uit de onderneming volledig weg zou vallen. Van hen zei 47 procent het nog een jaar of langer te kunnen uithouden.

7.4 Onzekerheid

Zelfstandig ondernemers is gevraagd in hoeverre ze onzekerheid over bepaalde aspecten van hun werk als vervelend ervaren. Over het algemeen geldt dat kunstenaars en andere creatieven onzekerheid in hun werk vaker als (heel erg) vervelend ervaren dan gemiddeld. Vooral onzekerheid over de (toekomstige) vraag naar hun producten en diensten, de hoogte van hun inkomen en hun toekomstige loopbaan wordt door hen bovengemiddeld vaak als (zeer) vervelend ervaren.

In vergelijking met een aantal jaren geleden is het percentage dat niet of slecht betalende klanten als (heel erg) vervelend ervaart, aanzienlijk gedaald. In 2015/2019 bedroeg dat onder kunstenaars nog 58 procent en bij de andere creatieve beroepen 55 procent. In de meest recente periode (2019/2023) was dat respectievelijk 48 procent en 46 procent. Ook de mate waarin de onzekerheid over de (toekomstige) vraag naar producten of diensten als vervelend wordt ervaren, is afgenomen. Die daling was onder kunstenaars en andere creatieve beroepen wel minder sterk dan gemiddeld onder alle zelfstandig ondernemers. Dat geldt ook voor de onzekerheid over de hoogte van het inkomen en de onzekerheid over de toekomstige loopbaan.

7.5 Werken als zelfstandige

De meerderheid van de kunstenaars onder de zelfstandig ondernemers, 60 procent in 2019/2023, werkte eerst in loondienst, 35 procent volgde onderwijs voordat men ondernemer werd, en 8 procent was werkloos. Van de zelfstandig ondernemers in andere creatieve beroepen werkte 68 procent daarvoor als werknemer, volgde 28 procent een opleiding en was 9 procent werkloos. In vergelijking met alle zelfstandig ondernemers starten kunstenaars en andere creatieve beroepen minder vaak vanuit werkloosheid en juist vaker vanuit een opleiding. 

Zelfstandig ondernemers zijn ook gevraagd naar de redenen waarom zij als zelfstandige zijn gaan werken. Op die vraag konden zij meerdere antwoorden geven. Kunstenaars en andere creatieve ondernemers noemen aanzienlijk vaker dan gemiddeld dat hun beroep meestal als zelfstandige wordt uitgevoerd. Dat ze zijn ingestapt in het familiebedrijf wordt daarentegen door beide groepen juist veel minder vaak als reden opgegeven dan gemiddeld onder zelfstandig ondernemers. De reden die door kunstenaars en andere creatieven het vaakst wordt aangehaald, is dat ze zelf wilden bepalen hoeveel en wanneer er wordt gewerkt.

7.6 Inschatting eigen prestaties

Over het algemeen zijn zelfstandig ondernemers positief over hun prestaties op het werk en dat geldt ook voor kunstenaars en andere creatieven. Bovendien is die inschatting in de afgelopen jaren nauwelijks veranderd. Zo was 86 procent van alle zelfstandig ondernemers in 2019/2023 het (helemaal) eens met de stelling dat ze alle doelen behalen die bij hun werk horen. Bij zowel de kunstenaars, andere creatieve beroepen en op het hoogste beroepsniveau (niveau 4) was dat een vergelijkbaar percentage. Daarnaast vond 93 procent van de kunstenaars dat de taken die bij het werk horen ze goed afgaan, tegenover 94 procent van de andere creatieven en zelfstandig ondernemers in het algemeen. Verder vond van de kunstenaars 96 procent dat ze goed presteerden in hun werk, bij de andere creatieve beroepen was dat 95 procent. Ook dat is vergelijkbaar met gemiddeld onder alle zelfstandig ondernemers.

7.7 Toekomst als zelfstandige

Kunstenaars die werken voor eigen rekening of risico, zijn positiever over hun toekomst in het werk dan zelfstandig ondernemers in het algemeen. In 2019/2023 zei 86 procent van alle kunstenaars, en 82 procent van de andere creatieven, het huidige werk als zelfstandige ook over vijf jaar nog te willen doen. Onder alle zelfstandig ondernemers was dat gemiddeld 79 procent. In vergelijking met eerdere jaren is het percentage zelfstandig ondernemers dat over vijf jaar het huidige werk nog zou willen doen gedaald. In 2015/2019 was dit bij de kunstenaars nog 88 procent. Bij de andere creatieve beroepen was de daling relatief sterk: in 2015/2019 was het bij hen nog 87 procent.

Kunstenaars met een eigen onderneming maken zich relatief vaak zorgen over de toekomst van hun bedrijf. In de periode 2019/2023 maakte 63 procent zich soms of vaak zorgen, bij andere creatieve beroepen was dat 58 procent. Dat is hoger dan gemiddeld onder alle zelfstandig ondernemers en bij zelfstandig ondernemers op het hoogste beroepsniveau (beide 49 procent). Tussen 2015/2019 en 2019/2023 nam het percentage zelfstandig ondernemers dat zich zorgen maakt om de toekomst van hun bedrijf iets af. Bij kunstenaars en andere creatieve beroepen was die afname geringer.

7.8 Ongewenst gedrag

Zelfstandig ondernemers die werken als kunstenaar, hebben iets vaker dan gemiddeld te maken met ongewenste seksuele aandacht. In de periode 2019/2023 kreeg 7 procent van de kunstenaars met een eigen bedrijf of praktijk in de afgelopen twaalf maanden een enkele keer of vaker te maken met ongewenste seksuele aandacht door klanten, opdrachtgevers of collega’s. Gemiddeld onder alle zelfstandig ondernemers was dat 5 procent en bij de anderen met een creatief beroep 4 procent. Met intimidatie of bedreigingen kregen kunstenaars en andere creatieven minder vaak te maken dan gemiddeld: bij beide groepen was dat 8 procent, tegenover 11 procent gemiddeld onder zelfstandig ondernemers.

Lichamelijk geweld door klanten, opdrachtgevers of collega’s werd minder vaak gerapporteerd dan ongewenste seksuele aandacht en intimidatie of bedreiging. Van de zelfstandig ondernemers die werken als kunstenaar of in een ander creatief beroep kreeg 1 procent hier in de afgelopen twaalf maanden mee te maken, tegenover 2 procent van alle zelfstandig ondernemers. Pesten werd door 5 procent van de kunstenaars en andere creatieve beroepen ervaren en daarin onderscheidden zij zich niet van ondernemers op het hoogste beroepsniveau (niveau 4) en zelfstandig ondernemers in het algemeen. In vergelijking met eerdere jaren is de ervaring met ongewenst gedrag op het werk niet toe- of afgenomen.