Bijlage B. Onderzoeksverantwoording
In deze onderzoeksverantwoording worden de opzet en uitvoering van het onderzoek Belevingen 2022 beknopt beschreven. Achtereenvolgens komen aan de orde:
- Dataverzameling
- Vragenlijst
- Aandachtspunten bij onderzoeksresultaten
- Analysemethoden
- Andere onderzoeken
- Gebruikte achtergrondkenmerken.
1. Dataverzameling
Doel en doelpopulatie
Doel van het onderzoek Belevingen is om aan de hand van opvattingen, percepties en meningen van inwoners van Nederland een beter beeld te krijgen van gevoelens en standpunten in de samenleving. De inhoud van Belevingen verandert jaarlijks. In 2022 was het onderzoek gericht op leefstijl en preventie, waarbij thema’s als (on)gezond eten, voedingssupplementen, bewegen en sporten, afvallen en alcoholgebruik aan bod kwamen.
De doelpopulatie bestaat uit alle in Nederland woonachtige personen van 18 jaar of ouder die, bij de start van het veldwerk, geregistreerd zijn als ingezetene in de Basisregistratie Personen (BRP) en die deel uitmaken van particuliere huishoudens. De institutionele bevolking – dat zijn personen in inrichtingen, instellingen of tehuizen – is voor dit onderzoek niet benaderd.
Veldwerk en onderzoeksdesign
Het veldwerk heeft plaatsgevonden van 22 februari tot en met eind juni 2022. De steekproefpersonen ontvingen bij aanvang van de veldwerkperiode een aanschrijfbrief met daarin het verzoek om via internet deel te nemen aan het onderzoek en de bijbehorende inloggegevens. De intro van de aanschrijfbrief luidde als volgt:
Gezondheid speelt een belangrijke rol in ons dagelijks leven. De een vindt het belangrijk om gezond te leven, de ander heeft daar weinig of geen behoefte aan. Wat vindt u? Sport u bijvoorbeeld wel of niet? Eet u veel of weinig groenten? En vindt u het belangrijk dat de overheid zich bezighoudt met gezond leven, of juist niet?
Twee weken na de aanschrijfbrief is aan steekproefpersonen een eerste rappelbrief verstuurd met daarin opnieuw het verzoek om via internet (CAWI) deel te nemen aan het onderzoek. Deze brief is alleen verstuurd aan steekproefpersonen waarvan geen respons is ontvangen. Twee weken daarna is een tweede rappelbrief verstuurd aan de steekproefpersonen die op dat moment de internetvragenlijst nog niet hebben ingevuld. Om de respons te verhogen is er volgens CBS-beleid gebruik gemaakt van een incentive (kans om bij deelname een IPad of VVV-bonnen te winnen). De steekproef is uitgezet in twee porties. Dit in verband met risicospreiding bijvoorbeeld door problemen met de postbezorging en/of servers die niet goed werken.
Het onderzoek Belevingen 2022 had een mixed-mode design. Een deel van de steekproefpersonen die niet via internet hebben gerespondeerd is door interviewers thuis (CAPI) bezocht met het verzoek alsnog deel te nemen. De interviewmethode CAPI is doelgroepgericht ingezet: van CAWI-nonrespondenten uit groepen met relatief goede deelname via CAWI is een klein deel voor CAPI benaderd, of is zelfs niemand daarvoor benaderd. Van de CAWI-nonrespondenten uit groepen met minder deelname via CAWI is juist een groot deel door een CAPI-interviewer benaderd. Door deze doelgroepenbenadering is de respons een betere weerspiegeling van de doelpopulatie.
Respons
In totaal namen 3.661 personen van 18 jaar of ouder deel aan Belevingen 2022. De respons bedroeg 39,6 procent. Uit de responsanalyse is gebleken dat er sprake is van een selectieve respons die overeenstemt met de selectiviteit van respons in andere CBS-onderzoeken. Zo nemen jongeren minder deel dan ouderen, personen die niet in Nederland zijn geboren minder dan personen die in Nederland zijn geboren, stedelingen minder dan plattelandsbewoners, en personen uit huishoudens met een lager huishoudensinkomen minder dan personen uit huishoudens met een hoger huishoudensinkomen. Voor deze selectiviteit in de samenstelling van de respons is door weging gecorrigeerd. Op die manier is de respons representatief gemaakt voor de kenmerken geslacht, leeftijd, migratieachtergrond, burgerlijks staat, huishoudgrootte, gestandaardiseerd huishoudinkomen, stedelijkheidsgraad van woongemeente, landsdeel en provincie plus de vier grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht).
2. Vragenlijst
Inhoud
De vragenlijst van Belevingen 2022 peilt hoofdzakelijk motieven en opvattingen ten aanzien van de leefstijl van mensen, meer specifiek gaat het om de thema’s voeding, eetgewoonten, afvallen, voedingssupplementen, alcohol, sporten en bewegen. Ook zijn vragen gesteld over overheidsmaatregelen die gericht zijn op het stimuleren van gezond eetgedrag.
Kwaliteit
Bij het ontwikkelen van de vragenlijst voor Belevingen 2022 is veel aandacht besteed aan de kwaliteit, betrouwbaarheid en validiteit van de vraagstellingen. Zo is er gestreefd naar neutrale, niet-sturende formulering van vragen en gebalanceerde antwoordschalen. Daarnaast is, net zoals in alle CBS-vragenlijsten, het B1-taalniveau (zoveel mogelijk) gehanteerd.
De (concept)vragenlijst Belevingen 2022 is in een kwalitatief onderzoek in een face-to-face setting getest met proefrespondenten die tot de doelpopulatie behoren. Onderzocht is hoe de vraagstellingen op verschillende typen respondenten overkomen. Indien een vraagstelling cognitief te belastend bleek te zijn of niet goed begrepen werd, is deze aangepast.
3. Aandachtspunten bij onderzoeksresultaten
Bij het interpreteren van de onderzoeksresultaten in deze publicatie moet met de volgende punten rekening worden gehouden.
Betrouwbaarheidsmarges
Belevingen 2022 is gebaseerd op steekproefonderzoek. Dit heeft als gevolg dat de gepresenteerde cijfers schattingen zijn met daaromheen betrouwbaarheidsmarges (aangegeven met een boven- en ondergrens) liggen. In dit onderzoek is een betrouwbaarheidsniveau van 95 procent gekozen. Dit betekent dat de werkelijke waarde in 95 van de 100 steekproeven zal liggen tussen de boven- en ondergrens die hoort bij de schatting. De betrouwbaarheidsmarges behorende bij de in deze publicatie gepresenteerde cijfers zijn opgenomen in de tabellenset die aan de publicatie is toegevoegd.
Plausibiliteit – vergelijking met ander onderzoek
Om inzicht te krijgen in de plausibiliteit van de resultaten is waar mogelijk een vergelijking gemaakt met uitkomsten voor volwassenen van de Gezondheidsenquête 2022 (Gezondheidsenquête/ Leefstijlmonitor-kern, CBS in samenwerking met RIVM, Trimbos-instituut en Voedingscentrum, 2022). Dit betreft hoofdzakelijk objectieve gedragingen. Hoewel de resultaten van Belevingen 2022 niet precies overeenkomen met die van de Gezondheidsenquête 2022, liggen ze wel in lijn met elkaar. Dat er toch wat verschillen zijn kan worden veroorzaakt door verschillen in vraagstelling, onderzoeksdesign en waarneemperiode. Daardoor is de mogelijkheid om de resultaten van beide onderzoeken onderling te vergelijken beperkt.
4. Analysemethoden
In deze publicatie is gebruik gemaakt van de volgende analysemethoden.
Bivariate analyses
In bivariate analyses is de relatie tussen twee variabelen bekeken, in dit geval de relatie tussen de doelvariabelen over leefstijl en de achtergrondkenmerken. Met behulp van significantietoetsing middels betrouwbaarheidsintervallen is onderzocht of het verband tussen twee variabelen in de populatie statistisch significant is op basis van het steekproefresultaat. De in deze publicatie beschreven verschillen zijn statistisch significant, tenzij anders aangegeven.
Logistische regressieanalyse
In sommige gevallen bestaat er een samenhang tussen de achtergrondkenmerken. Zo is er bijvoorbeeld een verband tussen leeftijd en onderwijsniveau (jongeren zijn doorgaans hoger opgeleid dan ouderen) en het niet willen minderen van het alcoholgebruik vanwege het naar eigen zeggen beperkte alcoholgebruik (ouderen en laagopgeleiden geven dit vaker aan). Met behulp van multivariate logistische regressieanalyses is gekeken of de verschillen naar achtergrondkenmerken in stand blijven wanneer gecorrigeerd wordt voor deze samenhangen tussen deze kenmerken. De in deze publicatie beschreven verschillen op basis van het onderzoek Belevingen blijven na correctie voor deze samenhangen bestaan, tenzij anders aangegeven. Er is standaard gecontroleerd voor geslacht, leeftijd, onderwijsniveau en gestandaardiseerd huishoudensinkomen. Ook zijn relevante leefstijlgedragingen in de analyses meegenomen.
5. Andere onderzoeken
De cijfers over feitelijk gedrag die in deze publicatie zijn beschreven, zijn grotendeels afkomstig uit de Gezondheidsenquête 2022 (Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor, CBS in samenwerking met RIVM en andere partijen die zich richten op leefstijl, 2021), de Aanvullende Module van de Leefstijlmonitor (LSM-A Middelen) 2020 (LSM-A Middelen/Leefstijlmonitor, Trimbos-instituut in samenwerking met RIVM en CBS, 2020) en de Voedselconsumptiepeiling 2019-2021 (VCP/Leefstijlmonitor, RIVM, 2019-2021). Deze databronnen zijn onderdeel van de Leefstijlmonitor (RIVM, 2014), een samenwerking tussen partijen die zich richten op leefstijl. Het gaat om het CBS, GGD GHOR Nederland, Pharos, RIVM, Rutgers, Soa Aids Nederland, Trimbos-instituut, VeiligheidNL en het Voedingscentrum. Hier volgt een korte beschrijving van deze onderzoeken:
Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor
De Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor (CBS, 2023b) is een jaarlijks onderzoek met als doel een zo volledig mogelijk overzicht geven van (ontwikkelingen in) de gezondheid, de medische contacten en de leefstijl van de bevolking in Nederland. Voor het merendeel van de onderwerpen betreft de doelpopulatie personen van 0 jaar of ouder woonachtig in particuliere huishoudens. Voor sommige onderwerpen geldt een aparte leeftijdsgrens. Elk jaar wordt gestreefd naar een responsomvang van minimaal 9 500 personen.
De Gezondheidsenquête heeft vanaf 2014 het volgende mixed-mode design: eerst zijn steekproefpersonen benaderd om via internet deel te nemen (CAWI). Non-respondenten zijn herbenaderd voor een ‘face-to-face’ interview (CAPI). Vanaf 2018 is hierbij een doelgroepgerichte benadering gehanteerd, net als bij Belevingen 2022.
LSM-A Middelen/Leefstijlmonitor
De Gezondheidsenquête verzamelt jaarlijks gegevens over leefstijl, zoals indicatoren van middelengebruik. De Aanvullende Module Middelen (LSM-A Middelen) (RIVM, 2021a) verzamelt elke twee jaar gegevens die minder frequent nodig zijn dan jaarlijks en er wordt dieper ingegaan op bepaalde onderwerpen. De Gezondheidsenquête en LSM-A zijn twee losstaande onderzoeken maar maken beide deel uit van de Leefstijlmonitor. In de even jaren wordt naar het gebruik van middelen, zoals tabak, alcohol en drugs gevraagd. Het aantal respondenten per onderzoeksjaar bedraagt ongeveer 10 duizend. Personen van 15 jaar of ouder woonachtig in particuliere huishoudens in Nederland vormen in de even jaren de doelpopulatie van de LSM-A. Voor deze publicatie zijn personen van 18 jaar of ouder geselecteerd.
Ook de LSM-A heeft een mixed-mode design. Eerst worden steekproefpersonen benaderd om via internet deel te nemen (CAWI). Een deel van de non-respondenten wordt herbenaderd voor een telefonisch interview (CATI) of voor een ‘face-to-face’ interview (CAPI). Vanaf 2019 is bij dit onderzoek ook gebruik gemaakt van de doelgroepgerichte benadering.
Voedselconsumptiepeiling/Leefstijlmonitor
De voedselconsumptiegegevens (RIVM, 2023a) geven inzicht in de consumptie van voedingsmiddelen, de inname van macro- en microvoedingsstoffen, de inname van potentieel schadelijke chemische stoffen, en de ontwikkelingen hiervan. De onderzoekspopulatie betreft in Nederland wonende personen in de leeftijd van 1 tot en met 79 jaar. Aan de Voedselconsumptiepeiling uitgevoerd in de periode 2019-2021 hebben 3570 respondenten deelgenomen. Met dit onderzoek worden voor het thema voeding binnen de Leefstijlmonitor aanvullende gegevens verzameld. De voedselconsumptiemethode bestaat uit twee 24-uursvoedingsnavragen op niet-aaneengesloten, onafhankelijke dagen. Voor de jongste en oudste leeftijdsgroepen wordt deze methodiek gecombineerd met voedingsdagboekjes. Voor algemene informatie vullen deelnemers een algemene vragenlijst in.
6. Achtergrondkenmerken
Om na te gaan in welke mate motivaties en opvattingen ten aanzien van leefstijl verschillen tussen bevolkingsgroepen zijn de onderzoeksresultaten uitgesplitst naar een aantal achtergrondkenmerken. De achtergrondkenmerken die in ieder hoofdstuk aan bod komen worden hieronder kort omschreven:
Geslacht
Het geslacht van de respondent is vastgesteld op basis van diens antwoord op de in de vragenlijst opgenomen vraagstelling hierover en kan daarmee afwijken van het geslacht zoals vastgelegd in de Basisregistratie Personen.
Leeftijd
Leeftijdsgroepen zijn afgeleid door de leeftijd van de respondent op het moment van enquêteren te nemen.
Onderwijsniveau
Het onderwijsniveau is in de meeste gevallen het hoogst behaalde (zelf gerapporteerde) opleidingsniveau. In het geval personen nog bezig zijn met een opleiding op een hoger niveau dan het op dat moment hoogst behaalde niveau is gebruik gemaakt van het actuele niveau. Het onderwijsniveau is in drie categorieën ingedeeld, namelijk laag, middelbaar en hoog. Een laag onderwijsniveau komt overeen met alleen basisonderwijs, vmbo, mbo 1 of avo onderbouw. Onder middelbaar opgeleiden vallen mensen met havo, vwo of een mbo-opleiding. Hoogopgeleiden hebben een diploma op hbo- of wo-niveau of zijn bezig met een hbo- of wo-opleiding.
Gestandaardiseerd huishoudensinkomen
Het gaat hier om het gestandaardiseerd besteedbaar inkomen van het huishouden waartoe de persoon behoort. Gestandaardiseerd houdt in dat gecorrigeerd is voor verschillen in omvang en samenstelling van het huishouden; het aldus gecorrigeerde besteedbare huishoudensinkomen wordt ook wel koopkracht genoemd. Er is daarbij een indeling in kwartielgroepen gemaakt, waarbij de eerste kwartielgroep personen omvat die behoren tot de 25 procent huishoudens met de laagste inkomens en de vierde kwartielgroep personen die behoren tot de 25 procent huishoudens met de hoogste inkomens.