Auteur: Rianne Kloosterman, Math Akkermans, Carin Reep, Maartje Tummers – van der Aa Publicatiedatum: 20-4-2023 00:00

(On)gezonde leefstijl 2022: opvattingen, motieven en gedragingen

1. Inleiding

In het Nationaal Preventieakkoord heeft de Rijksoverheid in 2018 met meer dan 70 maatschappelijke organisaties afspraken gemaakt om Nederlanders gezonder te maken. In dat jaar had de helft van de volwassenen overgewicht (waarvan 35 procent matig overgewicht en 15 procent ernstig overgewicht, ook wel obesitas genoemd), 22 procent rookte, 8 procent behoorde tot de overmatige alcoholdrinkers en 9 procent tot de zware alcoholdrinkers (Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor-kern, CBS in samenwerking met RIVM en Trimbos-instituut, 2018). De ambities in het akkoord richten zich op het jaar 2040, waarin overgewicht bij volwassenen teruggedrongen moet zijn naar 38 procent, obesitas naar 7 procent, en roken naar 5 procent. Ook overmatig en zwaar alcoholgebruik moeten dan beide zijn gedaald tot 5 procent. De focus op overgewicht, roken en problematisch alcoholgebruik is gekozen omdat ze verreweg de grootste oorzaak voor ziektelast in Nederland zijn, met 35.000 doden en 9 miljard euro aan zorguitgaven per jaar (Rijksoverheid, 2018).

De coronapandemie heeft impact gehad op de leefstijl van Nederlanders, vaak in negatieve zin maar soms ook in positieve. Uit een studie van Reep en Hupkens blijkt dat 12-plussers in 2020 door de coronamaatregelen per saldo³⁾ minder zijn gaan bewegen, vaker ongezonde snacks en tussendoortjes zijn gaan eten, en rokers meer zijn gaan roken. Het gerapporteerde alcoholgebruik daarentegen nam af. Op het eten van gezonde voeding, groente en fruit, hadden de coronamaatregelen naar eigen zeggen minder invloed (Reep en Hupkens, 2021). Ook andere studies tonen dat de coronapandemie gevolgen heeft gehad voor de leefstijl van Nederlanders (zie overzicht in Harbers, Hulshof, Schaink en Schrijvers, 2021). De coronapandemie is ook nog op een andere wijze gerelateerd aan leefstijl: ernstig overgewicht bleek een risicofactor voor een ernstiger beloop van coronabesmetting. Dat zoveel mensen overgewicht hebben maakt de bevolking kwetsbaar voor ernstig ziektebeloop na infectie met het coronavirus of een nieuw vergelijkbaar virus (Volksgezondheid Toekomst Verkenning, 2020).

Tegen de achtergrond van de ambities van het Nationaal Preventieakkoord en de relatie tussen corona en de leefstijl van Nederlanders heeft het CBS in 2022 het onderzoek Belevingen gehouden, een enquête onder bijna 4 duizend inwoners van Nederland van 18 jaar en ouder. Hierin staan de thema’s uit het Preventieakkoord centraal, aangevuld met aanverwante leefstijlonderwerpen.

De doelstelling van Belevingen is niet om te meten in hoeverre de ambities van het Nationaal Preventieakkoord gerealiseerd worden. Dit gebeurt via jaarlijkse voortgangsrapportages van het RIVM (in samenspraak met het CBS, GGD GHOR Nederland, Pharos, Trimbos-instituut en CPB) en vierjaarlijkse doorrekeningen van de impact van de maatregelen van het Nationaal Preventieakkoord om vast te stellen of de ambities van 2040 worden behaald (Boer et al., 2022; RIVM, 2019). Ook in algemene zin is het niet de doelstelling van Belevingen om te onderzoeken hoe de prevalentie van overgewicht, roken en problematisch alcoholgebruik zich ontwikkelt, en ook niet hoe gezond of ongezond men feitelijk eet. Dit gebeurt door het consortium van de Leefstijlmonitor waarin verschillende partijen hun krachten gebundeld hebben, te weten het CBS, GGD GHOR Nederland, Pharos, RIVM, Rutgers, Soa Aids Nederland, Trimbos-instituut, VeiligheidNL en het Voedingscentrum (RIVM, 2014). De Leefstijlmonitor omvat meerdere onderzoeken waarin de samenwerkende partijen data verzamelen over leefstijl.

De cijfers over feitelijk gedrag die in deze publicatie beschreven worden⁵⁾ zijn grotendeels afkomstig uit de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor (van het CBS in samenwerking met het RIVM en andere partijen die zich richten op leefstijl; CBS, 2023a), de Aanvullende Module Middelen (LSM-A Middelen) van de Leefstijlmonitor (Trimbos-instituut in samenwerking met het RIVM en het CBS; RIVM, 2021a) en de Voedselconsumptiepeiling (VCP/Leefstijlmonitor; RIVM, 2023a) en zijn opgenomen om een context en referentiekader te bieden voor het interpreteren van de uitkomsten van het onderzoek Belevingen.

Het onderzoek Belevingen heeft als doel om aan de hand van opvattingen, percepties en meningen van inwoners van Nederland een completer, overkoepelend beeld te krijgen van gevoelens en standpunten in de samenleving. En daarmee verdiepende informatie te verschaffen voor beleid en bestuur. Belevingen 2022 was geheel aan het onderwerp (on)gezonde leefstijl van volwassenen gewijd. Hoe gezond of ongezond vinden 18-plussers dat ze eten? Om welke redenen worden voedingssupplementen gebruikt? Wat vinden ze van overheidsinterventies als het gaat om het maken van gezondere voedselkeuzes? Hoe kijken ze aan tegen sporten en bewegen? En tegen afvallen en alcoholgebruik? Welke verschillen bestaan er op deze punten tussen bevolkingsgroepen? Deze en meer vragen worden in deze publicatie (On)gezonde leefstijl 2022: opvattingen, motieven en gedragingen beantwoord.

Onderzoek Belevingen in het kort
Elk jaar voert het CBS het onderzoek Belevingen uit (CBS, 2023b). De inhoud van Belevingen verandert jaarlijks, met in 2022 (on)gezonde leefstijl als centraal thema. Het onderzoek is van begin februari tot eind juni 2022 uitgevoerd en 3661 personen van 18 jaar of ouder hebben hieraan deelgenomen. Dit was 40 procent van het aantal uitgenodigde personen.

Belevingen is een steekproefonderzoek, dat wil zeggen niet de totale onderzoekpopulatie maar slechts een deel hiervan wordt bevraagd. Dit heeft als gevolg dat de gepresenteerde cijfers schattingen zijn die betrouwbaarheidsmarges hebben. In dit onderzoek is een betrouwbaarheidsniveau van 95 procent gekozen. Dit betekent dat de werkelijke waarde in 95 van de 100 steekproeven zal liggen tussen de boven- en ondergrens die hoort bij de schatting. Bij kleine groepen zijn deze marges groter. In deze publicatie zijn alleen cijfers weergegeven voor groepen met minimaal 100 waarnemingen. De betrouwbaarheidsmarges in de vorm van boven- en ondergrenzen van de in deze publicatie gepresenteerde cijfers zijn opgenomen in de tabellenset die aan de publicatie is toegevoegd. Meer informatie over het onderzoek Belevingen is opgenomen in de Onderzoeksverantwoording.

Deze publicatie bespreekt per hoofdstuk een leefstijlthema. Eerst komen in de hoofdstukken 2 en 3 achtereenvolgens de onderwerpen (on)gezond eten en het gebruik van voedingssupplementen aan de orde. Daarna volgen de thema’s sporten en bewegen (hoofdstuk 4), afvallen (hoofdstuk 5), overheidsmaatregelen gericht op gezondere voedselkeuzes (hoofdstuk 6), alcoholgebruik (hoofdstuk 7) en roken (hoofdstuk 8). Afgesloten wordt met hoofdstuk 9 waarin een totaalbeeld van de (on)gezonde leefstijl van volwassen Nederlanders wordt geschetst en van de motieven om al dan niet gezond te leven. In alle hoofdstukken zijn uitsplitsingen opgenomen naar achtergrondkenmerken zoals geslacht, leeftijd, onderwijsniveau en gestandaardiseerd huishoudensinkomen.

De bijlagen bevatten de onderzoeksverantwoording en literatuurreferenties. Meer gedetailleerde cijfers met ook uitsplitsingen naar bevolkingsgroepen zijn in de tabellenset beschikbaar.

Deze publicatie is uitgebracht als webpublicatie en is beschikbaar via de website van het CBS.

⁴⁾ In de studie van Reep en Hupkens is voor diverse leefstijlactiviteiten gevraagd of mensen deze door de coronamaatregelen meer, evenveel of minder zijn gaan doen (zie Reep en Hupkens, 2021).
⁵⁾ Wanneer cijfers uit andere onderzoeken dan uit het onderzoek Belevingen zijn gebruikt, wordt dit in deze publicatie expliciet vermeld.