7. Alcoholgebruik

Bijna 8 op de 10 personen van 18 jaar of ouder gaven in 2022 aan weleens alcohol te drinken. Het advies van de Gezondheidsraad is om geen alcohol te drinken of in ieder geval niet meer dan 1 glas per dag; 44 procent voldeed aan dit advies (Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor-kern, CBS in samenwerking met RIVM en Trimbos-instituut, 2022). Het drinken van alcohol heeft nadelige gevolgen voor de lichamelijke gezondheid. Hoe meer glazen alcohol in een relatief korte tijd gedronken worden, des te heftiger de effecten vaak zijn: misselijkheid en overgeven, mentale afwezigheid, of zelfs bewusteloos raken of de dood. Zwaar, problematisch en overmatig alcoholgebruik kan schade veroorzaken aan organen of tot kanker of een leverziekte leiden (Trimbos-instituut, 2023a; 2023b). Problematisch drinken zorgt daarmee voor veel extra zorguitgaven. En het leidt ook tot maatschappelijke kosten, bijvoorbeeld door productieverlies, door vroegtijdig overlijden of door verkeersongevallen. Hiermee strekken de gevolgen dus verder dan die voor het individu dat alcohol drinkt (De Wit et al., 2018).

De overheid wil problematisch alcoholgebruik aanpakken en wil de risico’s van overmatig en zwaar drinken meer onder de aandacht brengen. In het Nationaal Preventieakkoord zijn concrete maatregelen opgenomen om het aantal overmatig en zware drinkers af te doen nemen en wordt ingezet op het terugdringen van alcoholgebruik onder de 18 jaar en tijdens de zwangerschap (Rijksoverheid, 2018). Deze maatregelen gaan uit van preventie, waarbij ingezet wordt op beleidsmaatregelen, educatie, vroegsignalering en het creëren van een omgeving die overmatig alcoholgebruik tegengaat.

Dit hoofdstuk beschrijft het alcoholgebruik in Nederland. Daarbij wordt nagegaan in welke mate het gezondheidsadvies over het drinken van alcohol bekend is. En in hoeverre staan Nederlanders ervoor open om minder alcohol te gaan drinken? Wat zijn redenen om wel te drinken, en wat zijn redenen om dit niet te doen? En hoe wordt aangekeken tegen de schadelijkheid van alcohol drinken?  Om deze vragen te kunnen beantwoorden is gebruik gemaakt van verschillende databronnen: Belevingen 2022, de Gezondheidsenquête 2014-2022 en de Aanvullende Module Middelen (LSM-A Middelen) 2016, 2018 en 2020. De Gezondheidsenquête en de LSM-A Middelen zijn onderdeel van de Leefstijlmonitor (RIVM, 2014).

7.1 Alcoholgebruik

8 op de 10 volwassenen drinken weleens alcohol

In 2022 gaven bijna 8 op de 10 personen van 18 jaar of ouder (78 procent) aan in de afgelopen 12 maanden weleens alcohol te hebben gedronken (Gezondheidsenquête, 2022; Trimbos-instituut, 2023c). 6 procent van de 18-plussers dronk overmatig. Van overmatig alcoholgebruik bij mannen is sprake als ze meer dan 21 glazen per week drinken en bij vrouwen als ze meer dan 14 glazen per week drinken. Het percentage zware drinkers onder de bevolking bedroeg 8 procent in 2022. Mannen behoren tot de zware drinkers als ze minstens 1 keer per week 6 of meer glazen alcohol op één dag drinken, en vrouwen als ze minstens 1 keer per week 4 of meer glazen alcohol op één dag drinken.

Alcoholgebruik licht afgenomen

Tussen 2014 en 2022 is het percentage volwassen drinkers licht afgenomen van 81 naar 78 procent. Ook het percentage overmatige drinkers nam in dezelfde periode af: van 10 naar 6 procent in 2022. Het percentage zware drinkers is niet significant veranderd tussen 2014 en 2022. Het percentage dat voldoet aan de richtlijn om niet of maximaal 1 glas alcohol per dag te drinken nam in deze periode toe van 37 naar 44 procent (zie ook paragraaf 7.2).

Uit de Aanvullende Module Middelen van de Leefstijlmonitor (LSM-A Middelen) van het Trimbos-instituut in samenwerking met het RIVM en CBS blijkt dat volwassen drinkers¹⁴⁾ gemiddeld op 17-jarige leeftijd zijn begonnen met het drinken van alcohol. Dit is tussen 2016 en 2020 niet gewijzigd (LSM-A Middelen, 2016, 2018, 2020). De gemiddelde beginleeftijd voor het drinken van alcohol ligt bij vrouwen hoger dan bij mannen, en bij laagopgeleiden hoger dan bij hoogopgeleiden.

Helft volwassen drinkers heeft weleens een alcoholpauze

Bijna de helft (49 procent) van de volwassen drinkers gaf in de LSM-A Middelen 2020 aan dat zij in de afgelopen 12 maanden een maand of langer geen alcohol hebben gedronken. Vrouwen drinken vaker een periode geen alcohol dan mannen (56 tegen 43 procent), en 18- tot 45-jarigen vaker dan 65-plussers (56 tegen 39 procent). Mannen van 65 jaar of ouder doen dit met 32 procent het minst vaak. Er is geen verschil naar onderwijsniveau.

Vaak geen specifieke reden voor alcoholpauze

Voor het grootste deel (39 procent) geldt dat 1 á 2 maanden de langste periode is dat zij geen alcohol hebben gedronken in de afgelopen 12 maanden. De meeste mensen (62 procent) hebben geen specifieke reden om alcohol een periode te laten staan. 13 procent heeft als reden dat zij zich fitter willen voelen, beter willen slapen of willen afvallen. 7 procent wilde zich bewust worden van het eigen alcoholgebruik en een vergelijkbaar percentage geeft aan een gezondheidsprobleem te hebben waardoor zij niet mochten of wilden drinken. Redenen zoals blijvend proberen te minderen, het goede voorbeeld geven aan bijvoorbeeld kinderen, en zwangerschap worden elk door minder dan 5 procent gegeven. Ook heeft een deel (13 procent) andere redenen zoals dat er minder gelegenheid was als gevolg van de coronapandemie (denk aan de sluiting van horecagelegenheden en minder sociale contacten).

7.2 Gezondheidsadvies over het drinken van alcohol

Ruim 4 op de 10 houden zich aan het gezondheidsadvies over alcohol drinken

Het advies van de Gezondheidsraad om niet of maximaal één glas alcohol per dag te drinken werd in 2022 door 44 procent van de volwassenen opgevolgd (Gezondheidsenquête, 2022). Vrouwen hielden zich hier vaker aan dan mannen, ouderen vaker dan jongeren, en laagopgeleiden vaker dan hoogopgeleiden.

Meerderheid op de hoogte van het gezondheidsadvies

In de LSM-A Middelen 2020 zei bijna driekwart (72 procent) van de volwassenen te weten dat er een gezondheidsadvies voor volwassenen over het drinken van alcohol bestaat. Ruim de helft (55 procent) van alle volwassenen weet dat dit gezondheidsadvies niet drinken of maximaal 1 glas per dag is. 22 procent denkt dat dit maximaal 2 glazen per dag is en 2 procent denkt dat het maximum hoger ligt. Eveneens 22 procent weet niet welk advies gegeven wordt over het drinken van alcohol.

Vrouwen weten vaker dan mannen dat geadviseerd wordt om dagelijks niet of niet meer dan één glas alcohol te drinken (57 tegen 53 procent). Personen tussen de 25 en 65 jaar weten dit vaker dan 18- tot 25-jarigen en 65-plussers, en hoogopgeleiden vaker dan laagopgeleiden. Overmatige drinkers zijn van dit gezondheidsadvies over het drinken van alcohol minder vaak op de hoogte dan mensen die niet overmatig drinken. Hetzelfde geldt voor zware drinkers ten opzichte van mensen die niet zwaar drinken.

Het percentage dat weet dat er een gezondheidsadvies is voor volwassenen over het drinken van alcohol is toegenomen van 69 procent in 2018 naar 72 procent in 2020 (LSM-A Middelen, 2018, 2020).

7.3 Minder alcohol drinken

1 op de 10 wil minder alcohol drinken

In het onderzoek Belevingen 2022 antwoordt 10 procent van de volwassen drinkers ‘ja’ op de vraag of zij minder zouden willen drinken. 61 procent wil niet minder drinken omdat men naar eigen zeggen al weinig drinkt en 29 procent wil niet minderen omdat ze geen moeite hebben met hun alcoholgebruik.

Van personen die meer dan 14 glazen per week drinken¹⁵⁾ geeft 36 procent aan minder te willen drinken, 1 procent van hen wil niet minderen omdat ze vinden dat ze al weinig drinken, en 63 procent wil niet minderen omdat zij geen moeite hebben met hun alcoholgebruik. Van degenen die 14 glazen alcohol of minder per week drinken zegt respectievelijk 8, 27 en 65 procent dit.

Ruim een derde mannen tevreden over huidige alcoholgebruik

Mannen drinken vaker dan vrouwen overmatig en zwaar (Gezondheidsenquête, 2022), maar het percentage dat wel of niet minder zou willen drinken is vrijwel gelijk. Wel verschillen de redenen om het alcoholgebruik niet te willen verminderen: mannen geven vaker aan dat ze tevreden zijn met hun huidige alcoholgebruik (36 procent tegen 22 procent van de vrouwen). Vrouwen zeggen vaker al weinig te drinken (69 procent tegen 54 procent van de mannen).

65-plussers drinken naar eigen zeggen al weinig en willen daarom niet minderen

Van de 65-plussers zou 6 procent minder alcohol willen drinken, tegen 10 procent van alle volwassenen. Deze leeftijdsgroep houdt zich ook relatief vaak aan de richtlijn om niet of maximaal 1 glas alcohol per dag te drinken (Gezondheidsenquête, 2022). Twee derde van de 65-plussers zegt dat zij niet minder willen drinken omdat zij dit al weinig doen, van de 18- tot 25-jarigen zegt 54 procent dit. Jongeren zeggen vaker dan oudere leeftijdsgroepen dat zij geen moeite hebben met hun alcoholgebruik en daarom niet willen minderen: 37 procent van de 18- tot 25-jarigen tegen ongeveer 27 procent van de 45-plussers.

Vooral hoogopgeleiden zouden minder willen drinken

De wens om minder alcohol te drinken is het grootst onder hoogopgeleiden (13 procent) gevolgd door middelbaar opgeleiden (8 procent) en laagopgeleiden (4 procent). Laagopgeleiden geven vaker dan hoogopgeleiden aan dat ze niet willen minderen omdat ze al weinig drinken. Dit verband verdwijnt als er rekening mee wordt gehouden dat laagopgeleiden relatief ouder zijn en doorgaans een lager inkomen hebben. Deze uitkomst is in lijn met de Gezondheidsenquête (2022) waaruit blijkt dat laagopgeleiden zich vaker dan hoogopgeleiden houden aan de richtlijn van de Gezondheidsraad om niet of maximaal 1 glas per dag te drinken. Het percentage overmatige en zware drinkers in de verschillende onderwijsgroepen daarentegen is vrijwel gelijk (Gezondheidsenquête, 2022).

Tussen de inkomensgroepen bestaat er geen verschil in het percentage personen dat minder alcohol zou willen drinken. Wel geven personen in huishoudens met een hoog inkomen vaker dan de lagere inkomensgroepen aan hun alcoholgebruik niet te willen minderen omdat ze er tevreden over zijn. Personen in huishoudens met een relatief laag inkomen zeggen vaker dan personen in de hoogste inkomensgroep dat zij al weinig drinken. Dit stemt overeen met de bevindingen dat personen met lagere inkomens zich vaker aan de richtlijn van de Gezondheidsraad houden (Gezondheidsenquête, 2022).

7.4 Redenen om alcohol te drinken

Vooral alcohol drinken omdat het lekker is

De redenen om alcohol te drinken zijn uiteenlopend, zo blijkt uit het onderzoek Belevingen 2022. Het grootste deel geeft aan het lekker te vinden (75 procent) of te drinken voor de gezelligheid (62 procent). 10 procent zegt dat alcohol je losser maakt op feestjes. Andere redenen worden door 6 procent of minder genoemd.

Meer alcohol drinken, meer redenen

Van de personen die meer dan 14 glazen alcohol per week drinken geeft 91 procent aan (onder andere) te drinken omdat men het lekker vindt, tegen 74 procent van de personen die 14 of minder glazen alcohol per week drinken. Ook andere redenen noemen zij vaker: losser worden op feestjes (20 procent), omgaan met stress/emoties (18 procent), aangeschoten/dronken worden (16 procent), het hoort erbij (14 procent), beter slapen (10 procent) (zie tabellenset).

Mannen drinken vaker omdat ze het lekker vinden of om losser te worden op feestjes

Mannen geven vaker dan vrouwen aan dat ze drinken omdat ze het lekker vinden (79 tegen 71 procent) of om losser te worden op feestjes (12 tegen 8 procent) (zie tabellenset). Mannen zeggen ook vaker dan vrouwen dat ze alcohol drinken om aangeschoten of dronken te worden (7 tegen 4 procent) en dat alcohol drinken er nu eenmaal bij hoort (6 tegen 3 procent).

Jongeren vinden gezelligheid een belangrijke reden om te drinken

Het lekker vinden van alcohol is voor alle leeftijdsgroepen de belangrijkste reden om te drinken. Ongeveer 70 á 80 procent geeft dit aan. Gezelligheid is voor 18- tot 25-jarigen tenminste net zo belangrijk, terwijl dit voor de oudere leeftijdsgroepen relatief minder een rol speelt. Toch is dit ook voor meer dan de helft van hen een van de redenen om alcohol te drinken. Jongeren geven relatief vaak aan dat het losser worden op feestjes (36 procent), het aangeschoten of dronken worden (28 procent) en dat het er nu eenmaal bij hoort (12 procent) meespeelt in de keuze om alcohol te drinken.

Hoogopgeleiden drinken vaker om losser te zijn op feestjes

De meest genoemde reden om alcohol te drinken, namelijk het lekker vinden, wordt door hoogopgeleiden met 82 procent vaker aangegeven dan door middelbaar opgeleiden (74 procent) en laagopgeleiden (62 procent). Hoogopgeleiden zeggen ook relatief vaak dat het losser worden op feestjes (15 procent) en aangeschoten/dronken worden (8 procent) voor hen reden is om alcohol te drinken (zie tabellenset). Deze verschillen naar onderwijsniveau hangen samen leeftijd: hoogopgeleiden zijn doorgaans jonger, en jongeren drinken vaker om losser te worden op feestjes en om aangeschoten/dronken te worden.

7.5 Redenen om geen alcohol te drinken

Smaak (ook) de belangrijkste reden om geen alcohol te drinken

Ruim 4 op de 10 (42 procent) volwassenen die geen alcohol drinken doen dat omdat ze het niet lekker vinden. Een kwart vindt het ongezond. Ruim 15 procent wil niet aangeschoten of dronken zijn, of kan er niet tegen. Fitheid en gezondheidsrisico’s zijn voor ruim 10 procent een reden om niet te drinken. Afvallen is de minst genoemde reden.

Gezondheidsklachten zijn voor mannen en ouderen relatief vaak een reden om niet te drinken

Van de mannen zegt 16 procent vanwege gezondheidsklachten geen alcohol te drinken, van de vrouwen zegt 9 procent dit (zie tabellenset). Vrouwen daarentegen geven vaker dan mannen aan niet te drinken omdat ze alcohol vies vinden (48 tegen 31 procent). Ook 65-plussers zeggen vaker vanwege gezondheidsklachten niet te drinken (19 procent tegen 8 procent van de 65-minners). En hoogopgeleiden mijden alcohol vaker omdat ze het ongezond vinden dan middelbaar en laagopgeleiden opgeleiden (37 procent tegen ongeveer 20 procent).

Gelovigen vaker alcoholonthouder dan niet-gelovigen

Een ander kenmerk dat samenhangt met het al dan niet drinken van alcohol is religie. Uit de LSM-A Middelen 2020 komt naar voren dat 15 procent van de mensen die zich tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering rekenen nooit alcohol hebben gedronken, tegen 5 procent van degenen die niet gelovig zijn. Vooral aanhangers van de islam zeggen met 59 procent relatief vaak dat zij nooit alcohol hebben gedronken. Bij de katholieken en protestanten ligt dit aandeel onder de 10 procent.

7.6 Verwachte schade door het drinken van alcohol

Ongeveer twee op de tien 18-plussers denken dat het af en toe drinken van meer dan één glas alcohol (zeer) schadelijk is, zo blijkt uit de LSM-A Middelen 2020. Als het gaat om het dagelijks drinken van meer dan één glas alcohol, is ruim de helft (55 procent) van mening dat dit (zeer) schadelijk is. Ruim 80 procent zegt dat het wekelijks drinken van 5 glazen alcohol of meer op één dag (zeer) schadelijk is.

Vrouwen denken vaker dan mannen dat het drinken van alcohol (zeer) schadelijk is. Zo denkt 87 procent van de vrouwen dat het (zeer) schadelijk is om wekelijks 5 glazen alcohol of meer te drinken op één dag tegen 78 procent van de mannen. Jongeren tussen de 18 en 25 jaar vinden minder vaak dan oudere leeftijdsgroepen dat af en toe meer dan één glas drinken (zeer) schadelijk is. Iedere dag meer dan één glas alcohol drinken daarentegen achten jongeren juist vaker (zeer) schadelijk. Hoogopgeleiden schatten de schadelijkheid van alcohol drinken op de meeste onderzochte punten groter in dan laagopgeleiden.