5. Zonne-energie

Zonne-energie wordt geproduceerd door zonnestraling om te zetten in elektriciteit (zonnestroom of fotovoltaïsche zonne-energie) of warmte (zonnewarmte of thermische zonne-energie). De bijdrage van zonne-energie aan het totale eindverbruik van hernieuwbare energie in Nederland is net als vorige jaren gegroeid en komt in 2023 uit op 24 procent.

Het opwekken van elektriciteit of warmte uit zonnestraling gebeurt met behulp van zonnepanelen (stroom) of zonnecollectoren (warmte). Zonnepanelen bestaan uit dunne laagjes silicium, een materiaal dat zonlicht opneemt en omzet in elektrische spanning. Zonnecollectoren bestaan uit een plaat of buizen die opwarmen door zonnestraling en de warmte vervolgens afgeven aan water of een andere vloeistof. De ontwikkelingen op het gebied van zonnestroom worden beschreven en geduid in paragraaf 5.1 en zonnewarmte komt in 5.2 aan bod.  

Naast zonnepanelen en zonnecollectoren bestaan er systemen die de opwek van zonnestroom en zonnewarmte combineren. Deze systemen worden PVT-panelen genoemd, waarbij PV staat voor fotovoltaïsch (photovoltaic) en T voor thermisch. Doordat gelijktijdig elektriciteit en warmte opgewekt worden, is de totale energieopbrengst per vierkante meter van PVT-panelen hoger dan die van losse zonnepanelen of zonnecollectoren. De investeringskosten zijn echter ook hoger en het aantal leveranciers is nog steeds beperkt. Hierdoor is de verkoop van PVT-panelen nog relatief beperkt, maar deze neemt de laatste jaren toe. In paragraaf 5.3 wordt de ontwikkeling van PVT-panelen verder toegelicht. 

5.1 Zonnestroom

Ontwikkelingen

Het opgesteld vermogen voor en de productie van zonnestroom is in 2023 weer gegroeid. Eind 2023 bedroeg het totale opgestelde vermogen van zonnestroominstallaties in Nederland 23 943 megawatt (MW). Dat is een toename van 4 343 MW opzichte van eind 2022. De cijfers over 2022 en 2023 zijn op dit moment respectievelijk nader voorlopig en voorlopig.

Het opgestelde vermogen is net als in andere jaren weer gegroeid. De groei zelf is alleen wel lager dan in 2022, toen er 4 777 MW aan vermogen bijkwam ten opzichte van 2021. Dit is de tweede keer in tien jaar dat de groei in opgesteld vermogen lager is dan het jaar ervoor. Dit is ook te zien in Figuur 5.1.1.

In 2023 nam het totaal opgesteld vermogen van zonnepanelen in Nederland gemiddeld met 22 procent toe ten opzichte van 2022. De totale toename per gemeente is te zien in Figuur 5.1.2. Woningen met zonnepanelen waren in 2023 goed voor 10 106 MW, een toename van 25 procent ten opzichte van het jaar daarvoor. Dit is iets meer dan 42 procent van het totale vermogen. Het opgestelde vermogen op woningen groeide het sterkst in de gemeenten Tilburg, Eindhoven, en Rotterdam, met 28,9, 27,5 en 26,7 MW respectievelijk. Bedrijven met zonnepanelen zorgden voor de overige 58 procent aan opgesteld vermogen. Bij bedrijven was de toename van het opgesteld vermogen bijna 20 procent ten opzichte van 2022. 

De opwek van elektriciteit met zonnepanelen bedroeg in 2023 19,96 terawattuur (TWh, een miljard kWh) (Tabel 5.1.4). De bijdrage van zonnestroom aan het eindverbruik van hernieuwbare energie in Nederland is 23,4 procent. Ook was het goed voor 17 procent van de netto elektriciteitsproductie in Nederland, wat ongeveer net zoveel is als het totale elektriciteitsverbruik van woningen in Nederland. De toename van geproduceerde zonnestroom komt niet alleen doordat er meer vermogen is geïnstalleerd, maar ook doordat in 2023 de zon meer scheen dan gemiddeld. De provincie waar in 2023 de meeste stroom geproduceerd werd door zonnepanelen was Noord-Brabant, met een productie van 3,477 TWh, zie ook Figuur 5.1.3.

Het opgestelde vermogen aan zonnestroom is afgelopen jaar weer toegenomen, zie ook Figuur 5.1.1. Deze groei was echter minder dan het jaar ervoor. Afgelopen jaar is er veel gesproken over het wel of niet afschaffen van de salderingsregeling. Hiernaast is sinds 2023 een aantal energieleveranciers gestart met het in rekening brengen van kosten bij teruglevering van zonnestroom aan het net (Consumentenbond, 2024). Voor de kleinverbruikers (particulieren en bedrijven met een laag elektriciteitsverbruik) blijft de salderingsregeling in combinatie met de hoge energiebelasting op elektriciteit een belangrijke stimulans om zonnepanelen aan te schaffen. Kleinverbruikers kunnen via de salderingsregeling net zoveel voor hun opgewekte elektriciteit krijgen als zij voor ingekochte elektriciteit betalen. Pas als er over het gehele jaar meer wordt opgewekt dan verbruikt geldt er voor het overschot een door het energiecontract bepaalde terugleververgoeding. Voor het deel van de geleverde elektriciteit dat gecompenseerd is door teruglevering hoeft geen btw en energiebelasting te worden betaald. Daar komt nog bij dat er vanaf 2023 geen btw tarief op de aanschaf van zonnepanelen zit. De daadwerkelijke terugverdientijd van zonnepanelen hangt af van meerdere factoren, zoals de ligging van de zonnepanelen, de prijs van elektriciteit en het functioneren van de panelen op de lange termijn.

Begin 2023 is een wetsvoorstel voor de geleidelijke afbouw van de salderingsregeling door de Tweede Kamer aangenomen. Het was de bedoeling om tussen 2025 en 2031 het salderen van gebruikte en teruggeleverde elektriciteit in stappen af te bouwen naar nul. Eind 2023 is dit voorstel echter verworpen door de Eerste Kamer. In de budgettaire bijlage bij het hoofdlijnenakkoord van de huidige regering staat dat de salderingsregeling met ingang van 2027 wordt stopgezet. 

Voor grote installaties kan er subsidie worden aangevraagd voor zonnepanelen. De Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie en klimaattransitie (SDE++) is veruit de grootste bron van subsidie. Van het totaal bijgeplaatste vermogen in 2022 kwam zo’n 43% voort uit SDE-aanvragen (RVO, 2023a). Voor zakelijk gebruikers is er naast de SDE++ nog de Energie-investeringsaftrek (EIA). Voor kleinverbruikers is er de eerder genoemde salderingsregeling of als zij zich verenigen in een coöperatie of vereniging van eigenaars (VvE) is er de Subsidieregeling Coöperatieve Energieopwekking (SCE). 

Niet alle geplande en voor subsidie beschikte projecten zijn uiteindelijk gerealiseerd. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO, 2023a) heeft bijvoorbeeld in 2022 voor de SDE-projecten een forse stijging geconstateerd van projecten die volledig werden ingetrokken (volledige vrijval) of waarbij er substantieel minder vermogen werd gerealiseerd dan beschikt (gedeeltelijke vrijval), in totaal goed voor zo’n 3 GWp aan vermogen. Dit is bijna een verdubbeling ten opzichte van het jaar ervoor. Voor 2023 zijn er nog gegevens beschikbaar over de vrijval. De vrijval komt vooral voor bij dakinstallaties en niet of nauwelijks bij veldinstallaties. Als oorzaken voor volledige of gedeeltelijke vrijval noemt RVO aanpassing van de dakconstructie, tegenvallende business cases, netcapaciteit en verzekerbaarheid. De kortere realisatietermijn voor zon op daken projecten in de SDE maakt het voor zon op daken extra moeilijk om binnen de realisatietermijn van de SDE de knelpunten opgelost te krijgen. Voor de komende periode neemt mogelijk de ontoereikende netcapaciteit toe als beperkende factor bij de realisatie van projecten. Hierdoor kunnen regionale verschillen optreden in de vrijval, aangezien de netcapaciteit – en dus de ruimte voor nieuwe zonnestroominstallaties - regionaal sterk kan verschillen.

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.2.1 Zonnestroom uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS, en Zonnestroom op regionaal niveau (CBS, 2023b).

Tot 2018 bepaalde het CBS het opgestelde vermogen voor zonnestroom op basis van een enquête onder leveranciers van (importerende) zonnestroomsystemen. In 2018 is het CBS overgestapt op een nieuwe methode op basis van een combinatie van informatie uit registraties. De registerinformatie is beschikbaar vanaf verslagjaar 2012. Voor de jaren daarvoor is de zonnestroomstatistiek gebaseerd op de informatie uit de enquêtes onder leveranciers.

De informatie uit registraties gaat met name om de Centrale Registratie van Systeemelementen (CERES, voorheen het Productie-installatieregister (PIR)) van de netbeheerders en de administratieve data van VertiCer (voorheen CertiQ). Vanaf 2021 heeft het CBS ook beschikking over de terugleveringen van elektriciteit aan het net. Daarom gebruiken we vanaf dat jaar VertiCer, CERES en het elektriciteitsaansluitingenbestand om de populatie aan zonnestroominstallaties te bepalen. De registerinformatie van VertiCer en CERES wordt op het niveau van adressen en aansluitingen geïntegreerd met de statistieken welke het CBS al langer maakt op basis van de klantenbestanden van de netbedrijven. Hiermee zijn verschillende plausibiliteitscontroles mogelijk en worden uitsplitsingen naar onder andere regio en sector gemaakt. 

De beschikking over de terugleveringen zorgt voor minder onzekerheden ten opzichte van de oude methode, doordat er meer plausibiliteitschecks mogelijk zijn en omdat er vermogens bijgeschat kunnen worden voor kleinverbruikers waar het register niet compleet is. Dit was namelijk één van de grootste onzekerheden in de oude methode, omdat het CBS geen zicht had op de mate waarin in register compleet was en dat registerinformatie soms vertraagd beschikbaar was.  

Zowel in de schatting van het opgesteld vermogen als in de productie per geïnstalleerd vermogen zit een onzekerheid. Het CBS heeft een onderzoek uitgevoerd naar de methode waarmee de productie op dit moment geschat wordt. De belangrijkste conclusie uit dit onderzoek is dat de huidige methode voor het schatten van de productie deze lijkt te overschatten (CBS, 2023c). Het CBS werkt momenteel in samenwerking met andere partijen aan een verbeterde methode. De totale onnauwkeurigheid in de elektriciteitsproductie uit zonnepanelen schat het CBS op 15 tot 20 procent.

5.2 Zonnewarmte

Zonnewarmtesystemen worden al heel lang toegepast in Nederland. Een grote doorbraak is echter tot op heden uitgebleven. Hiervoor zijn verschillende redenen aan te wijzen, zoals een gebrek aan bekendheid bij zowel het publiek als beleidsmakers en adviseurs, relatief hoge kosten en een lange terugverdientijd in vergelijking met concurrerende technieken en technische uitdagingen (TNO, 2020a). De huidige subsidieregelingen hebben een beperkte effectiviteit. Ook zijn de prijsdalingen van deze systemen lang niet zo sterk als bij zonnepanelen. Het totale collectoroppervlak is daardoor al aantal jaren redelijk stabiel. In totaal werd er in Nederland naar schatting 1,2 PJ aan zonnewarmte geproduceerd in 2023, dat is 0,4 procent van het eindverbruik van hernieuwbare energie.

Bij de actieve zonthermische energiesystemen kan een uitsplitsing worden gemaakt naar afgedekte en onafgedekte systemen. Afgedekte systemen zijn gesloten systemen. Hierdoor wordt de temperatuur in de collector hoger en daardoor ook de warmteproductie per vierkante meter. Binnen de afgedekte systemen wordt nog een onderscheid gemaakt in systemen met een collectoroppervlak kleiner dan zes vierkante meter en systemen met een collectoroppervlak groter dan zes vierkante meter. De kleine afgedekte systemen zijn bekend als zonneboilers. Deze worden veel toegepast in de woningbouw. De grotere afgedekte systemen worden vooral in de utiliteitsbouw gebruikt. De onafgedekte systemen worden vooral bij zwembaden toegepast.

Er zijn twee typen afgedekte systemen: vlakkeplaatcollectoren en vacuümbuiscollectoren. Vlakkeplaatcollectoren komen in Nederland het meeste voor en de afdekking bestaat dan uit een glazen plaat. Vacuümbuiscollectoren zijn dubbelwandige buisvormige collectoren met tussen de twee wanden een isolerende vacuüm ruimte. In het binnenste gedeelte wordt de warmte opgevangen door een vloeistof.

Ontwikkelingen

In 2023 werd er bijna 35 duizend vierkante meter aan afgedekte en onafgedekte zonnecollectoren bijgeplaatst, ruim 17 procent minder dan in 2022. Daartegenover staat dat er bijna 30 duizend vierkante meter uit gebruik is genomen (einde geschatte levensduur). Per saldo steeg het totale oppervlak van de opgestelde zonnecollectoren daardoor licht en bedroeg afgerond 668 duizend vierkante meter. 

Het grootste gedeelte van de zonnecollectoren, bijna drie kwart van het totale oppervlak, wordt geplaatst bij woningen. Meestal zijn dit bestaande woningen. Ongeveer 5 procent van het oppervlak aan zonnecollectoren wordt bij nieuwbouwwoningen geplaatst. De meeste zonnewarmtesystemen worden gebruikt voor het verwarmen van tapwater. Voor het plaatsen van zonnewarmtesystemen in de bestaande bouw kan subsidie aangevraagd worden via de ISDE-regeling (zie ook paragraaf 2.7). In 2023 is er bijna 29 duizend vierkante meter aan zonnewarmtecollectoren met ISDE-subsidie geplaatst, ongeveer net zoveel als in 2022.

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.2.2 Zonnewarmte uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS

De basis voor de statistiek is de database die Ecofys heeft opgesteld voor de jaren tot en met 2002 (Warmerdam, 2003). Het CBS heeft vervolgens de database geactualiseerd. De gegevens voor de bijgeplaatste afgedekte systemen zijn verkregen via een enquête bij de leveranciers van deze systemen. De respons was 100 procent voor verslagjaar 2023. Non-respons (indien van toepassing) wordt bijgeschat op basis van gegevens van vorig jaar. De lijst van leveranciers is opgesteld met hulp van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, brancheorganisatie Holland Solar en informatie uit de ISDE.

Onafgedekte systemen leveren een kleine bijdrage en worden vanaf verslagjaar 2012 geschat met een vaste aanname voor nieuw geplaatste systemen per jaar.

De onzekerheid in de hernieuwbare energie uit zonnewarmte wordt nu bepaald door een combinatie van factoren: de productie per eenheid collectoroppervlak, de levensduur van de collectoren en het bijgeplaatste collectoroppervlak. Het CBS schat de onzekerheid in de cijfers over de productie van zonnewarmte op 25 procent.

5.3 PVT (zonnestroom en zonnewarmte)

Vanaf verslagjaar 2020 wordt in de enquête onder leveranciers van zonnecollectoren ook naar de afzet van PVT-systemen gevraagd. Tot en met 2022 publiceerde CBS geen statistieken over PVT-systemen, omdat het aantal leveranciers zo klein was dat de cijfers herleid zouden kunnen worden tot individuele bedrijven. In 2023 werd er bijna 6,5 duizend vierkante meter aan PVT-panelen verkocht.

Elektriciteit opgewekt met PVT-panelen telt in de energiestatistieken mee als zonnestroom. De opgewekte warmte wordt bijna altijd benut in combinatie met een warmtepomp en telt dus mee in de statistieken over warmtepompen (Hoofdstuk 7 Omgevingsenergie). Om dubbeltelling te voorkomen, wordt warmte uit PVT niet meegeteld in de statistiek over zonnewarmte.