4. Online oplichting en fraude
Bijna alle Nederlanders maken gebruik van het internet. Het overgrote deel doet online aankopen, bankiert online en maakt gebruik van sociale media (zie hoofdstuk 2). Dit maakt Nederlanders aantrekkelijk én kwetsbaar voor oplichting door cybercriminelen. Hierover gaat dit hoofdstuk. Hoeveel mensen werden in 2022 slachtoffer van fraude bij online handel, zowel bij het kopen als verkopen van producten en diensten, van fraude in het betalingsverkeer, van identiteitsfraude en van phishing? Hoe gebeurde dit? Wat waren de gevolgen voor het slachtoffer? En hebben ze gemeld of bij de politie aangegeven wat hen overkomen is?
4.1 Slachtoffers online oplichting en fraude
In 2022 werd 8 procent van de Nederlanders van 15 jaar of ouder slachtoffer van een of meerdere vormen van online oplichting en fraude. Aankoopfraude kwam het vaakst voor: 6 procent bestelde en betaalde producten of diensten (zoals bijvoorbeeld tickets of reizen) die nooit werden geleverd. Van verkoopfraude, waarbij het slachtoffer iets verkoopt maar niet betaald werd, werd 1 procent slachtoffer. Fraude in het betalingsverkeer overkwam 1 procent en van phishing en identiteitsfraude werd minder dan 1 procent slachtoffer9). Onder phishing worden in dit onderzoek alle vormen van spoofing verstaan, dat wil zeggen het slachtoffer raakt geld kwijt aan een crimineel die zich voordoet als iemand anders of als een vertrouwde instantie.
| 2022 (%) | |
|---|---|
| Online oplichting en fraude totaal | 7,6 |
| Aankoopfraude | 5,6 |
| Verkoopfraude | 1,3 |
| Fraude betalingsverkeer | 1,0 |
| Phishing | 0,7 |
| Identiteitsfraude | 0,5 |
Slachtoffers online oplichting en fraude naar persoonskenmerken
Jongeren zijn vaker op internet actief. Dit vergroot de kans dat ze online worden opgelicht. Van de 15- tot 45-jarigen werd 9 procent slachtoffer van oplichting, tegen 5 procent van de 65-plussers. Het patroon dat jongere Nederlanders vaker slachtoffer worden dan ouderen is met name te zien bij aankoopfraude, verkoopfraude en identiteitsfraude. Bij phishing zijn het juist 65-plussers die vaker slachtoffer worden.
Mensen met lage welvaart worden vaker slachtoffer dan meer welvarende Nederlanders. Dit geldt voor alle oplichtingsvormen met uitzondering van phishing. Bij slachtofferschap van phishing speelt welvaart een minder onderscheidende rol.
| Totaal | Aankoopfraude | Verkoopfraude | Fraude betalingsverkeer | Identiteitsfraude | Phishing | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| % | % | % | % | % | % | |
| Totaal | 7,6 | 5,6 | 1,3 | 1,0 | 0,5 | 0,7 |
| Mannen | 7,5 | 5,4 | 1,3 | 1,1 | 0,5 | 0,7 |
| Vrouwen | 7,8 | 5,7 | 1,4 | 0,9 | 0,6 | 0,7 |
| Leeftijd | ||||||
| 15 tot 25 jaar | 8,6 | 6,5 | 1,8 | 1,1 | 0,7 | 0,4 |
| 25 tot 45 jaar | 9,2 | 6,8 | 1,8 | 1,1 | 0,8 | 0,7 |
| 45 tot 65 jaar | 7,6 | 5,8 | 1,3 | 0,8 | 0,4 | 0,7 |
| 65 jaar en ouder | 5,1 | 3,2 | 0,6 | 1,0 | 0,3 | 1,0 |
| Onderwijsniveau | ||||||
| Laag | 7,4 | 5,3 | 1,4 | 0,9 | 0,6 | 0,9 |
| Middelbaar | 7,7 | 5,8 | 1,2 | 1,0 | 0,4 | 0,6 |
| Hoog | 7,2 | 5,2 | 0,8 | 1,0 | 0,5 | 0,6 |
| Welvaart huishouden | ||||||
| 1e 20%-groep (laagste welvaart) | 10,1 | 7,2 | 2,2 | 1,6 | 1,1 | 0,8 |
| 2e 20%-groep | 7,7 | 5,7 | 1,6 | 0,9 | 0,5 | 0,9 |
| 3e 20%-groep | 7,5 | 5,5 | 1,3 | 1,0 | 0,3 | 0,6 |
| 4e 20%-groep | 7,1 | 5,3 | 0,8 | 1,0 | 0,4 | 0,5 |
| 5e 20%-groep (hoogste welvaart) | 6,9 | 5,0 | 1,2 | 0,8 | 0,6 | 0,8 |
Slachtofferschap aankoopfraude: details
In 2022 werd 6 procent slachtoffer van aankoopfraude: online bestellingen werden betaald maar nooit geleverd. De meeste slachtoffers (74 procent) werden in 2022 één keer slachtoffer van deze vorm van fraude, 26 procent werd minstens 2 keer slachtoffer.
Bij 30 procent van de delicten van aankoopfraude ging het om kleding, sportartikelen, schoenen of (kleding)accessoires. Bij 14 procent ging het om elektronica of huishoudelijke apparatuur. Ook computers, tablets, mobiele telefoons of bijbehorende accessoires werden vaak besteld maar niet ontvangen (9 procent van de delicten).
| 2022 (in % delicten) | |
|---|---|
| Kleding, sportartikelen, schoenen, accessoires | 30,4 |
| Elektronica of huishoudelijke apparatuur | 14,3 |
| Computers, tablets, mobiele telefoons, accessoires | 8,8 |
| Meubels of woonaccessoires | 5,5 |
| Boeken, muziek, spellen/games | 4,5 |
| Cosmetica, parfum of andere verzorgingsproducten | 4,2 |
| Toegangskaartjes | 3,3 |
| Vakanties, reizen, vervoer | 2,9 |
| Boodschappen, levensmiddelen, maaltijdboxen | 2,1 |
| Digitale betaalmiddelen | 1,9 |
| Apps of in-app aankopen | 1,3 |
| Maaltijden | 1,2 |
| Ander product of dienst | 19,6 |
Slachtofferschap fraude in betalingsverkeer: details
Bij 1 procent van de 15-plussers kreeg een crimineel toegang tot de creditcard of bankrekening van het slachtoffer en boekte daar geld vanaf, ook wel fraude in het betalingsverkeer genoemd. Daarbij kunnen de toegangsgegevens via internet verkregen zijn maar ook op een andere manier, bijvoorbeeld door het stelen van een bankpas of creditcard.
De meest voorkomende manier waarop toegang tot de rekening werd verkregen, was doordat het slachtoffer zijn of haar betaalgegevens had ingevoerd op een nepwebsite of –app. Dit werd door 18 procent van de slachtoffers genoemd. 12 procent zei dat de bankpas, creditcard of creditcardgegevens waren gestolen. Hacken of het kopiëren van de bankpas werden elk door ongeveer 6 procent van de slachtoffers genoemd. Opsturen van passen of codes en uitlenen van passen waren vrijwel nooit de aanleiding, bij 3 procent respectievelijk 2 procent van de slachtoffers.
| 2022 (% slachtoffers) | |
|---|---|
| Had betaalgegevens ingevoerd op een nepwebsite of -app | 17,7 |
| Bankpas, creditcard of creditcardgegevens waren gestolen | 12,3 |
| Betaalaccount was gehackt | 6,4 |
| Bankpas of creditcard was gekopieerd bij een geld- of betaalautomaat | 5,9 |
| Is geïnfecteerd programma geinstalleerd | 4,8 |
| Bankpas opgestuurd en/of pincode doorgegeven | 3,4 |
| Bankpas of creditcard uitgeleend | 2,4 |
| Andere werkwijze | 17,4 |
| Weigert of weet niet | 29,6 |
Slachtofferschap identiteitsfraude: details
Een half procent van de 15-plussers gaf aan in 2022 slachtoffer te zijn geweest van identiteitsfraude, dat wil zeggen dat iemand illegaal gebruik heeft gemaakt van zijn/haar persoonsgegevens.
Bij minstens de helft van deze slachtoffers van identiteitsfraude kwam de dader via internet aan deze gegevens. Dit gebeurde het vaakst via sociale media: 20 procent van de slachtoffers zei dat de dader op deze manier aan de gegevens kwam. Bij 11 procent werden de gegevens via een gehackt bedrijf verkregen. Bijna 1 op de 3 slachtoffers weet niet hoe de dader aan de gegevens is gekomen.
| 2022 (% slachtoffers) | |
|---|---|
| Via sociale media | 19,5 |
| Hacken van een bedrijf dat de gegevens had | 11,1 |
| Invullen persoonsgegevens op nepwebsite of -app door slachtoffer | 6,7 |
| Kopie gemaakt van identiteitsbewijs | 5,4 |
| Diefstal van identiteitsbewijs | 4,5 |
| Inloggen met DigiD op nepwebsite of -app door slachtoffer | 4,5 |
| Slachtoffer was zelf gehackt | 3,1 |
| Doorzoeken post of oud papier | 1,6 |
| Kopie identiteitsbewijs opgestuurd door slachtoffer | 1,5 |
| Andere manier via internet | 5,6 |
| Andere manier niet via internet | 4,9 |
| Onbekend | 31,6 |
Slachtofferschap phishing: details
In 2022 had 16 procent van de slachtoffers van phishing te maken met bankspoofing: de dader deed alsof hij een medewerker van de bank was. Een vergelijkbaar deel (15 procent) werd slachtoffer van vriend-in-nood-fraude, waarbij hij/zij geld betaalde aan een zogenaamde vriend(in), familielid of bekende. Bij 7 procent ging het om een zogenaamde medewerker van een helpdesk. Nepboetes of nepfacturen werden door 4 procent van de slachtoffers genoemd. Voorschotfraude, waarbij het slachtoffer geld voorschoot om een zogenaamde erfenis in ontvangst te kunnen nemen dan wel geld voorschoot aan een zogenaamde geliefde werd door respectievelijk 3 en 1 procent van de slachtoffers hiervan genoemd. Bij de helft van de phishing slachtoffers ging het om andere vormen van oplichting.
| 2022 (% slachtoffers) | |
|---|---|
| Bankspoofing | 16,3 |
| Vriend-in-noodfraude | 14,7 |
| Helpdeskfraude | 6,6 |
| Nepboete/nepfactuur | 4,2 |
| Nepactie | 3,4 |
| Voorschotfraude erfenis/loterij | 3,0 |
| Voorschotfraude dating | 1,3 |
| Chantagescam sextortion | 0,9 |
| Phishing overig | 49,8 |
4.2 Gevolgen online oplichting en fraude
Problemen voor slachtoffers
Bijna een kwart van de slachtoffers (23 procent) gaf aan problemen te hebben (gehad) door de online oplichting en fraude. Bij 11 procent ging het om financiële problemen, 17 procent kreeg emotionele of psychische problemen. Bij alle vormen van oplichting en fraude werden vaker emotionele of psychische problemen dan financiële gemeld. Zo kreeg een derde van de slachtoffers van phishing emotionele of psychische problemen, 18 procent kreeg financiële problemen. En van de slachtoffers van aankoopfraude kreeg 13 procent emotionele of psychische problemen, 9 procent financiële.
| Online oplichting en fraude totaal (% slachtoffers) | Aankoopfraude (% slachtoffers) | Verkoopfraude (% slachtoffers) | Fraude betalingsverkeer (% slachtoffers) | Identiteitsfraude (% slachtoffers) | Phishing (% slachtoffers) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Heeft of had emotionele/psychische of financiële problemen | 23,4 | 19,8 | 28,8 | 31,3 | 28,3 | 41,1 |
| waarvan: | ||||||
| Emotionele of psychische problemen | 16,7 | 13,3 | 17,5 | 22,9 | 23,4 | 33,6 |
| Financiele problemen | 11,2 | 9,0 | 16,1 | 18,4 | 11,7 | 18,2 |
| 1) Meerdere antwoorden mogelijk. | ||||||
Emotionele of psychische gevolgen
Ruim 4 op de 10 slachtoffers van online oplichting en fraude gaven aan minder vertrouwen in andere mensen te hebben door wat hen overkomen is en ruim 2 op de 10 voelen of voelden zich er minder veilig door. Ongeveer 5 procent zei het voorval telkens opnieuw te beleven, slaapproblemen, angstklachten, en/ of depressieve klachten te hebben of te hebben gehad. Bij fraude in het betalingsverkeer, identiteitsfraude en vooral phishing ervaren de slachtoffers vaker emotionele of psychische gevolgen dan bij aan- of verkoopfraude.
| Online oplichting en fraude totaal (% slachtoffers) | Aankoopfraude (% slachtoffers) | Verkoopfraude (% slachtoffers) | Fraude betalingsverkeer (% slachtoffers) | Identiteitsfraude (% slachtoffers) | Phishing (% slachtoffers) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Minder veilig voelen | 22,0 | 17,2 | 19,3 | 33,6 | 34,3 | 39,5 |
| Minder vertrouwen in mensen | 41,7 | 40,5 | 38,4 | 34,2 | 39,3 | 50,0 |
| Voorval telkens opnieuw beleven | 5,7 | 3,7 | 6,5 | 9,0 | 9,9 | 10,1 |
| Slaapproblemen | 4,9 | 3,5 | 6,5 | 7,7 | 8,3 | 10,3 |
| Angstklachten | 3,0 | 1,5 | 3,9 | 6,0 | 6,8 | 7,2 |
| Depressieve klachten | 4,5 | 3,2 | 5,2 | 7,5 | 9,4 | 9,6 |
| 1) Meerdere antwoorden mogelijk. | ||||||
4.3 Melding en aangifte online oplichting en fraude
Ruim de helft van de slachtoffers van online oplichting en fraude (52 procent) meldde ergens wat hen overkomen is. 27 procent van de slachtoffers heeft een melding gedaan bij de politie, 48 procent bij een andere instantie. Een kwart van de slachtoffers (26 procent) deed aangifte.
De meldings- en aangiftebereidheid wisselt sterk tussen de verschillende soorten delicten. Zo werd aankoopfraude door 44 procent van de slachtoffers ergens gemeld, 21 procent deed aangifte bij de politie. Fraude in het betalingsverkeer werd door 81 procent van de slachtoffers bij een instantie (bijvoorbeeld de politie of de bank) gemeld, 40 procent deed aangifte bij de politie.
| Online oplichting en fraude totaal (% slachtoffers) | Aankoopfraude (% slachtoffers) | Verkoopfraude (% slachtoffers) | Fraude betalingsverkeer (% slachtoffers) | Identiteitsfraude (% slachtoffers) | Phishing (% slachtoffers) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Melding totaal | 51,5 | 44,0 | 45,4 | 80,5 | 67,6 | 62,4 |
| Melding bij politie | 27,2 | 22,0 | 28,1 | 40,3 | 47,2 | 45,2 |
| Melding bij andere instantie | 48,0 | 44,5 | 34,3 | 69,2 | 41,8 | 40,4 |
| Aangifte bij politie | 25,9 | 21,1 | 26,9 | 40,2 | 40,9 | 44,6 |
Ruim de helft (53 procent) van de slachtoffers die aangifte deden deed dit via internet. 28 procent van de slachtoffers deed aangifte op het bureau en 17 procent telefonisch. De manier waarop aangifte werd gedaan verschilt sterk tussen de soorten delicten (zie tabellenset). Zo deed 66 procent van de slachtoffers van aankoopfraude die aangifte deden dit online, tegen 26 procent van de slachtoffers van fraude in het betalingsverkeer. Bij deze laatste vorm van fraude en ook bij phishing werd de aangifte relatief vaak op het politiebureau gedaan.
Redenen geen melding of aangifte bij politie
De meest genoemde redenen om geen melding of aangifte bij de politie te doen waren, bij alle delictsoorten, dat het ‘toch niets helpt’ en dat ‘er niet aan gedacht was/het niet zo belangrijk was’. Alleen bij fraude in het betalingsverkeer werd vaak als reden gegeven dat de financiële schade al vergoed was of dat het al was opgelost.
| Online oplichting en fraude totaal (% slachtoffers die geen melding of aangifte hebben gedaan) | Aankoopfraude (% slachtoffers die geen melding of aangifte hebben gedaan) | Verkoopfraude (% slachtoffers die geen melding of aangifte hebben gedaan) | Fraude betalingsverkeer (% slachtoffers die geen melding of aangifte hebben gedaan) | Phishing (% slachtoffers die geen melding of aangifte hebben gedaan) | |
|---|---|---|---|---|---|
| Niet aan gedacht / niet zo belangrijk | 33 | 33,3 | 19,5 | 29,4 | 26,5 |
| Geen zin of tijd / teveel moeite | 17,5 | 18 | 11,5 | 11,5 | 16,4 |
| Nog niet aan toegekomen / ga ik nog doen | 3,3 | 3 | 4,2 | 3,6 | 3,4 |
| Het helpt toch niets | 37 | 38,5 | 26,5 | 20,4 | 43,3 |
| Geen zaak voor de politie | 6,2 | 5,3 | 2,3 | 9,5 | 13,5 |
| Financiële schade is al vergoed | 7,8 | 6,1 | 3,8 | 25,8 | 4,2 |
| Het is al opgelost | 9,5 | 5,5 | 6,7 | 24,6 | 7,1 |
| Uit angst voor vervelende reactie of wraak | 2 | 1,3 | 1,2 | 3,7 | 3,5 |
| Door schuld- of schaamtegevoel | 3,1 | 2,3 | 0,8 | 1,4 | 14,2 |
| Op advies van politie | 0,9 | 1 | 0,3 | 0 | 0,0 |
| Digitale aangifte / melding doen lukt niet | 3,4 | 3,6 | 3,9 | 1,2 | 4,5 |
| Anders | 13,6 | 12,2 | 10,8 | 13,7 | 11,9 |
| 1) Meerdere antwoorden mogelijk. 2) Identiteitsfraude ontbreekt i.v.m. te weinig waarnemingen. | |||||