1. Inleiding

Nederland wordt gekenmerkt door een relatief sterke sociale cohesie. Dit blijkt uit vele statistieken die het meedoen met en het vertrouwen in de samenleving meten. Vergeleken met andere Europese landen hebben Nederlanders veel vertrouwen in de medemens, publieke instituties en de politiek (CBS StatLine, 2020a). Ook is Nederland Europees kampioen vrijwilligerswerk: bijna de helft van de 15-plussers zet zich onbezoldigd in voor een vereniging of organisatie (Schmeets en Arends, 2020). Een grote meerderheid heeft wekelijks contact met vrienden en met hun buren, en vindt dat er veel saamhorigheid is hun buurt (CBS, StatLine 2020b; c; Coumans en Schmeets, 2019). En, zeker bij nationale verkiezingen, wordt er massaal naar de stemlokalen gegaan. Bovendien is er geen aanwijzing dat het vertrouwen en de participatie afnemen: het vertrouwen toont vooral een gestaag opgaande lijn, en de deelname aan activiteiten is redelijk stabiel (CBS StatLine 2020b; d).

Deze statistieken hebben echter betrekking op gemiddelden, waardoor het zicht op de groep die sociaal minder goed mee kan, ondergesneeuwd kan raken. Zo bleek uit recent CBS-onderzoek dat het aantal daklozen in Nederland tussen 2009 en 2018 is verdubbeld tot bijna 40 duizend (CBS StatLine, 2020e; CBS, 2019) . Maar ook mensen die wel een dak boven hun hoofd hebben, kunnen sociaal aan de kant staan. Van de Nederlanders van 15 jaar of ouder leefde 7 procent tussen 2012 en 2018 sociaal in de marge; deze mensen doen relatief weinig mee in de samenleving en hebben bovendien een laag vertrouwen in de medemens en instanties (Coumans, 2018).

Een andere groep die hier onderscheiden kan worden, zijn de sociaal uitgeslotenen. Deze groep werd in een CBS-rapport (Coumans en Schmeets, 2012) voor 2010 in kaart gebracht. Sociaal uitgesloten personen werden in dat onderzoek omschreven als mensen die op meerdere gebieden een achterstand of tekort laten zien. Dit kan zowel op het gebied van participatie, financiële kwesties, toegang tot sociale grondrechten en instituties, als normatieve integratie zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld om mensen die heel weinig sociaal contact hebben en niet gaan stemmen, maar die daarnaast ook geen professionele hulpverlening krijgen, terwijl ze dat wel nodig hebben, die betaalachterstanden hebben en niet genoeg geld om om de andere dag een warme maaltijd te bereiden, en sociaal onwenselijk gedrag, zoals het op straat gooien van afval, relatief acceptabel vinden. Van de bevolking van 16 jaar of ouder kon 4,2 procent in 2010 als sociaal uitgesloten worden beschouwd (Coumans en Schmeets, 2012).

Dit artikel richt zich met name op de vraag wie in 2018 vooral sociaal is uitgesloten. In 2010 werd vastgesteld dat mannen, jongeren van 16 tot 24 jaar, gescheiden personen, mensen met een niet-westerse migratieachtergrond en lager opgeleiden relatief het vaakst sociaal uitgesloten waren. Geldt dit nog steeds? En in hoeverre hangt sociale uitsluiting samen met de ervaren gezondheid, de psychische gezondheid en de tevredenheid met het leven?
In de volgende paragraaf wordt uitgelegd hoe wordt bepaald wie sociaal uitgesloten is. Daarna worden de resultaten besproken. Afgerond wordt met enkele conclusies.

Voor de analyses is gebruik gemaakt van unieke data die in het Europese onderzoek EU-SILC in 2018 zijn verzameld. Voor meer technische details wordt verwezen naar de Technische toelichting.

Sociale uitsluiting

Onder sociale uitsluiting wordt verstaan dat er sprake is van een achterstand op twee of meer van de volgende vier terreinen: participatie, financieel/materieel, toegang tot sociale grondrechten en instituties, en normatieve integratie. Dit sluit aan bij de definitie van Hoff en Vrooman (2011, p. 17).

Er zijn drie belangrijke eigenschappen van het begrip sociale uitsluiting, zoals dat bij het onderzoek naar sociale uitsluiting in 2010 is ontwikkeld, en ook in dit artikel wordt toegepast.

Allereerst betreft het een multidimensioneel begrip. Het gaat dus niet uitsluitend om inkomensarmoede (Room, 2000; Sen, 2000), maar ook sociale, institutionele en normatieve aspecten zijn van belang. Armoede kan een onderdeel vormen van sociale uitsluiting, maar dat is niet noodzakelijk aangezien ook deze andere aspecten ervoor kunnen zorgen dat iemand sociaal aan de kant staat. Iemand kan dus sociaal uitgesloten zijn, terwijl die persoon niet materieel gedepriveerd is.

Een tweede belangrijke eigenschap is objectiviteit (Jehoel-Gijsbers et al., 2008). Sociale uitsluiting kan het beste worden geoperationaliseerd door gedragskenmerken – de objectieve indicatoren – in plaats van potentiële oorzaken of risicofactoren, zoals bijvoorbeeld een laag inkomen, opleidingsniveau of een slechte gezondheid.

Een derde eigenschap van sociale uitsluiting is dat het opgevat wordt als een relatief begrip. Dit betekent dat de score van uitsluiting of het aandeel uitgesloten personen het beste geïnterpreteerd kan worden als deze vergeleken wordt met en tussen verschillende bevolkingsgroepen.