1. Inleiding
Kritieke materialen1) staan de laatste jaren op verschillende manieren in het middelpunt van de belangstelling. Nationaal en internationaal is er grote en toenemende aandacht voor de afhankelijkheid van kritieke materialen. Groeiende geopolitieke instabiliteit, zoals de Russische invasie in Oekraïne en spanningen tussen China en het westen, onthullen steeds meer kwetsbaarheden en afhankelijkheden in de aanvoer van essentiële grondstoffen die nodig zijn voor de energie- en digitale transitie. Zo toonde de Europese Commissie (2021) aan dat in de meest kwetsbare productieketens de afhankelijkheid van grondstoffen uit landen zoals China, Brazilië en Rusland aanzienlijk is. Dergelijke afhankelijkheden en kwetsbaarheden hebben mogelijk gevolgen voor de leveringszekerheid en prijsstabiliteit, vooral wanneer deze materialen onderhevig zijn aan geopolitieke conflicten. Om deze reden zijn zowel de EU (Europese Commissie, 2023a) als de Nederlandse overheid (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2022) toegewijd om de afhankelijkheid van kritieke materialen uit specifieke landen af te bouwen. Het is voor dit soort beleidsdoelstellingen cruciaal om diepgaand inzicht te verkrijgen in de economische verwevenheid van kritieke materialen en hun landen van herkomst in relatie tot Nederland.
De EU is voor veel kritieke materialen, of producten met die materialen, afhankelijk van landen buiten de EU. De controle over grondstoffen heeft niet alleen een economische, maar ook steeds meer een geopolitieke dimensie. Zo wil China bijvoorbeeld mondiaal de technologische koploper worden en een strategische positie behouden in de wereldwijde energietransitie (De Wijk, 2021). Landen met een machtspositie in de keten van kritieke materialen kunnen hun macht gebruiken of misbruiken. Recente ontwikkelingen tonen aan dat deze dreiging concreet is. Zo heeft China in oktober 2023 aangekondigd de export van grafiet vanaf 1 december 2023 te beperken. Deze grondstof is cruciaal voor de productie van batterijen voor elektrische auto’s en China heeft twee derde van de productie in handen (zie ook tabel 3.1). In juli 2023 had China al restricties opgelegd aan de export van gallium en germanium, beide essentiële materialen voor bedrijven die computerchips produceren (FD, 2023). Voor de toekomst worden nog andere verstoringen in de toeleveringsketens voorspeld zoals een palladium-exportrestrictie door Rusland en een Chinese exportrestrictie van zeldzame aardmetalen (Teer & Bertolini, 2023).
Naast een urgentie vanuit een wereld met een groeiende geopolitieke instabiliteit speelt de urgentie van het tijdig halen van ambitieuze duurzaamheidsdoelen, zowel in Nederland als in de EU en wereldwijd. Zo zorgt de wereldwijde energietransitie bijvoorbeeld voor een steeds grotere vraag naar windturbines, zonnepanelen en lithium-ion-accu’s en daarmee voor een toenemende behoefte aan kritieke materialen. Zo zet Nederland, als grootste importeur van zonnepanelen in de wereld (CBS, 2023a), vol in op zonne-energie. Van alle EU-landen had Nederland het hoogste opgestelde zonnestroomvermogen per inwoner in 2022 (CBS, 2023b). Met de Europese Green Deal zet de EU een transitie in van fossiele brandstoffen naar metalen, zoals koper, lithium en zeldzame aardmetalen (Leiden-Delft-Erasmus, 2022).
Net als de energietransitie is ook de digitale transitie afhankelijk van kritieke materialen. Daarbij draait het vooral om halfgeleidercomponenten (microchips). Ze zijn de essentiële bouwstenen voor alle elektronische producten. Aan de basis van microchips liggen onder meer de kritieke grondstoffen palladium, kobalt, gallium, germanium, zeldzame aardmetalen en silicium (Teer & Bertolini, 2023). Andere toepassingen zijn bijvoorbeeld LED lampen (o.a. gallium), medische hulpmiddelen (o.a. magnesium en titaan) en toepassingen in de defensie-industrie (o.a. beryllium en kobalt). Met de adoptie van zowel de Critical Raw Materials Act (Europese Commissie, 2023a) als de European Chips Act (Europese Commissie, 2023b) laat Europa zien de leveringszekerheid van zowel kritieke materialen als microchips zeer serieus te nemen.
Los van geopolitieke risico’s en risico’s rondom het halen van onze energie en digitale doelen zou het aanbod de vraaggroei niet kunnen bijbenen: het duurt gemiddeld 16 jaar vanaf het ontdekken van een mineraal tot aan het exploiteren ervan (IEA, 2022). Een teruglopende kwaliteit van gewonnen ertsen is daarnaast een ander risico waardoor mijnbouw steeds meer energie kost, wat nadelig is voor economie en milieu. IEA (2022) benoemt ten slotte ook dat delfstoffenwinning in ontwikkelingslanden soms gepaard gaat met uitbuiting of slechte arbeidsomstandigheden.
Leeswijzer
Deze publicatie kent 14 hoofdstukken, inclusief inleiding (hoofdstuk 1), een conclusie (hoofdstuk 11), een beschrijving van de gebruikte bronnen en onderzoeksmethoden (hoofdstuk 12), een bijlage met een beschrijving van kritieke en strategische materialen (hoofdstuk 13) en literatuurlijst (hoofdstuk 14). Hoofdstuk 2 definieert kritieke materialen en geeft daarnaast de link met nationaal en internationaal beleid weer. Hoofdstuk 3 toont het mondiale plaatje en laat zien waar kritieke materialen precies geproduceerd worden voordat ze eventueel verhandeld worden. Uiteindelijk is internationale handel altijd een afgeleide van productie en daarom is het noodzakelijk om te starten met het mondiale productiebeeld. Het vierde hoofdstuk kijkt vanuit een EU-perspectief en laat zien welke EU-landen kritieke materialen winnen of verwerken en geeft ook de importafhankelijkheid op EU-niveau weer. Alle hoofdstukken die hierna komen, kijken vanuit Nederlands perspectief. Hoofdstuk 5 laat de positie van Nederland als importeur van kritieke materialen binnen de EU zien. Het zesde hoofdstuk geeft een lange tijdreeks van zowel Nederlandse importwaarden als importhoeveelheden. Hoofdstuk 7 voegt een geografische dimensie toe en toont de belangrijkste leveranciers van kritieke materialen voor Nederland. Ook wordt er gekeken naar de bestemming van de Nederlandse import: hoeveel van de import is bestemd voor verwerking voor binnen- of buitenlandse afzet en hoeveel gaat meteen door als wederuitvoer2). Hoofdstuk 8 gaat een stapje verder door de directe en indirecte afhankelijkheid van kritieke materialen voor Nederland te kwantificeren. Hoofdstuk 9 bouwt voort op hoofdstuk 8 en brengt de indirecte afhankelijkheden van kritieke materialen specifiek in kaart voor toeleveringsketens van Nederlandse bedrijfstakken. Hoofdstuk 10, ten slotte, focust op de directe Nederlandse import van producten met kritieke materialen.
De tabellen gebruikt in deze publicatie zijn ook als Excelbestand te downloaden.
2) Wederuitvoer betreft de doorvoer van goederen door Nederland waarbij de goederen (tijdelijk) in Nederlands eigendom zijn en ze eventueel licht worden bewerkt in Nederland voordat ze weer worden uitgevoerd. Quasi-doorvoer betreft goederen die worden doorgevoerd door Nederland en permanent in buitenlands eigendom blijven. Nederland verdient circa zes keer meer aan de uitvoer van een euro wederuitvoer dan aan de uitvoer van een euro quasi-doorvoer. Europese cijfers zijn inclusief quasi-doorvoer en Nederlandse cijfers meestal exclusief quasi-doorvoer.