3. Resultaten

3.1 In hoeverre ervaren werkenden met een verschillende positie in de werkkring autonomie op hun werk?

Zelfstandigen ervaren substantieel meer autonomie op het werk dan werknemers. Daarbij gaat het zowel om invloed op de volgorde als op de inhoud van het werk. Zzp’ers die producten aanbieden geven het vaakst aan veel invloed op zowel de volgorde als de inhoud van het werk te hebben. Over het algemeen valt op dat de autonomie van zzp’ers die eigen arbeid aanbieden lager is dan die van andere zelfstandigen en juist aanzienlijk hoger is dan die van werknemers.

Werknemers ervaren minder autonomie dan zelfstandigen. Vooral uitzendkrachten en oproep- en invalkrachten ervaren weinig autonomie. Daarna volgen de tijdelijke werknemers en de vaste werknemers. Die rangorde komt overeen met eerder onderzoek (Huisegge et al., 2020). Van de werknemers hebben degenen met een vast contract de meeste autonomie, gevolgd door degenen met uitzicht daarop. Deze resultaten sluiten aan bij de verwachting van Goldthorpe (2007) dat een vast contract, of het uitzicht daarop, door werkgevers gebruikt kan worden om werknemers te motiveren wanneer aansturing op output lastig is.

Hoe ouder, des te meer invloed

Hoe ouder werkenden zijn, des te meer invloed ze ervaren op de volgorde van hun werkzaamheden. Dat blijkt uit de resultaten van de multivariate ordinale regressieanalyse (bijlage, tabel B.1). Uit dezelfde analyse blijkt dat werkenden met een hbo- of universitairniveau, of daarmee vergelijkbaar, meer invloed hebben dan degenen met een mbo-niveau of daarmee vergelijkbaar of werkenden met basisonderwijs of een vmbo-diploma, voltijders meer dan deeltijders en mannen meer dan vrouwen. De invloed is relatief hoog in de bedrijfstakken ‘Overige dienstverlening’, ‘Verhuur en handel van onroerend goed’ en ‘Specialistische zakelijke diensten’. De invloed is laag in de bedrijfstakken ‘Vervoer en opslag’ en ‘Horeca’. Managers hebben veel invloed en werkenden in de beroepsklasse ’Transport en logistiek’ hebben weinig invloed op de volgorde van hun werkzaamheden.

Ook wanneer rekening wordt gehouden met leeftijd, geslacht, onderwijsniveau, arbeidsduur, beroepsklasse en bedrijfstak ervaren zelfstandigen meer invloed op de volgorde van hun werkzaamheden dan vaste werknemers. Het verschil tussen zelfstandigen met personeel en vaste werknemers is weliswaar kleiner dan wanneer geen rekening wordt gehouden met achtergrondkenmerken, maar het verschil tussen zelfstandigen en zzp’ers die producten aanbieden is groter. De verschillen naar positie in de werkkring zijn kleiner als rekening wordt gehouden met achtergrondkenmerken. Leeftijd speelt hierbij een belangrijke rol: jongeren hebben vaker een flexibel contract en hebben ook minder invloed op de volgorde van hun werkzaamheden. Het verschil tussen oproep- en invalkrachten en vaste werknemers is minder groot wanneer rekening wordt gehouden met leeftijd, arbeidsduur, beroep en bedrijfstak.

Bij de invloed op de inhoud van de werkzaamheden zijn in grote lijnen dezelfde samenhangen te zien als bij de volgorde van werkzaamheden. Ook hier blijkt dat zelfstandigen, tevens wanneer rekening wordt gehouden met achtergrondkenmerken, meer invloed ervaren dan vaste werknemers. Wel zijn de verschillen tussen werknemers kleiner wanneer rekening wordt gehouden met de lagere leeftijd en kortere arbeidsduur van flexibele werknemers.

3.2 In hoeverre hebben werkenden met een verschillende positie in de werkkring te maken met herhaalde taken en procedures?

Uitzendkrachten en oproep- en invalkrachten voeren relatief vaak taken uit die steeds op dezelfde manier herhaald worden. Ook werknemers met een arbeidsovereenkomst van minder dan een jaar hebben hier vaak mee te maken. Van alle werknemers voeren degenen met een vast contract het minst vaak herhaalde taken uit. Er is niet zo’n duidelijk verschil tussen werknemers en zelfstandigen als bij autonomie. Van de zelfstandigen voeren zzp’ers die eigen arbeid aanbieden het minst herhaalde taken uit, minder dan alle andere werknemers, en zzp’ers die producten aanbieden het meest.

Voltijders minder herhaalde taken dan deeltijders

Voltijders hebben binnen hun werk minder vaak te maken met herhaalde taken dan deeltijders. Dat blijkt uit de resultaten van de multivariate ordinale regressieanalyse (bijlage, tabel B.2). Ook hebben mannen minder hiermee te maken dan vrouwen en ouderen minder dan jongeren. Ook een hbo- of universitair niveau hangt samen met minder herhaalde taken. Herhaalde taken zijn vooral terug te vinden binnen de bedrijfstakken ‘Handel’, ‘Landbouw, bosbouw en visserij’ en ‘Vervoer en opslag’. In ‘Delfstoffenwinning’ en ‘Openbaar bestuur en overheidsdiensten’ worden daarentegen juist relatief weinig herhaalde taken uitgevoerd. Wanneer wordt gekeken naar beroep, dan zijn het vooral de werkenden binnen ‘Transport en logistiek’ die veel herhaalde taken uitvoeren, terwijl werkenden binnen de ‘ICT’ dit weinig doen.

Het verschil tussen oproep- en invalkrachten enerzijds en vaste werknemers anderzijds is kleiner wanneer rekening wordt gehouden met bedrijfstak, beroepsklasse en arbeidsduur.

Het verschil tussen tijdelijke en vaste werknemers is na controle voor de verschillende persoons- en arbeidskenmerken niet meer significant. Tot slot zijn zzp’ers die eigen arbeid aanbieden nog steeds de groep die het minst herhaalde taken uitvoeren. Dit geldt ook als er rekening mee wordt gehouden dat zij bijvoorbeeld vaak werken in de ‘Specialistische zakelijke diensten’, waar relatief weinig sprake is van herhaalde taken.

Uitzendkrachten zijn binnen hun werk het vaakst gebonden aan precies omschreven procedures, stappenplannen of protocollen; oproep- en invalkrachten in vergelijking met andere werknemers juist weinig. Dan gaat het bijvoorbeeld om het volgen van een recept, een medisch protocol, een veiligheidsprotocol of een bouwtekening.

Zelfstandigen, vooral zzp’ers, hebben van alle werkenden het minst te maken met procedures. De samenhang tussen de positie in de werkkring en werken volgens precies omschreven procedures, stappenplannen of protocollen is kleiner wanneer rekening wordt gehouden met de bedrijfstak waarin een persoon werkt of de arbeidsduur. Bedrijfstak en arbeidsduur spelen vooral een rol bij de mate waarin men met procedures te maken heeft.

3.3 In hoeverre hangt het toepassen van bepaalde vaardigheden samen met iemands positie in de werkkring, autonomie, herhaalde taken en procedures?

Digitale vaardigheden worden het meest toegepast op het werk (bijlage, tabel B.3). De meerderheid van alle werkenden (inclusief zelfstandigen) gebruikt minimaal de helft van de tijd een computer, tablet of smartphone, exclusief telefoneren (56,3 procent). Van de werknemers met een vast contract of uitzicht daarop is dat bijna twee derde. Tijdelijke werknemers zonder uitzicht op een vast contract en uitzendkrachten passen minder vaak digitale vaardigheden toe met iets meer dan de helft, evenals zzp’ers die eigen arbeid aanbieden en zelfstandigen met personeel. Voor ruim een derde van de zzp’ers die producten maken of verkopen zijn digitale vaardigheden belangrijk. Bij oproep- of invalkrachten is dat bij minder dan een kwart het geval.

Leesvaardigheden worden een stuk minder vaak toegepast op het werk. Van alle werkenden is 15,0 procent minimaal de helft van de werktijd bezig met het lezen van documenten. Oproepkrachten en zzp’ers die producten aanbieden passen deze vaardigheid weinig toe. Uitzendkrachten passen leesvaardigheden het meest toe: een vijfde van hen besteedt minimaal de helft van de werktijd aan lezen.

Van de werkenden besteedt 7,5 procent meer dan de helft van de werktijd aan het maken van berekeningen. Het gaat hierbij ook om berekeningen met een computer of rekenmachine. Zelfstandigen met personeel voeren de meeste berekeningen uit en oproepkrachten de minste.

Van de werkenden doet 16,7 procent minimaal de helft van de werktijd zwaar lichamelijk werk. Zzp’ers die producten aanbieden, oproepkrachten en uitzendkrachten doen relatief veel zwaar lichamelijk werk; werknemers met of met uitzicht op een vast contract en zelfstandigen met personeel juist relatief weinig.

Van alle werkenden besteedt 17,7 procent minimaal de helft van de werktijd aan precieze taken met de vingers. Typen en schrijven tellen hierbij niet mee. Zzp’ers doen het meest precieze taken met hun vingers en vaste en tijdelijke werknemers het minst.

Van de werkenden besteedt 13,8 procent minimaal de helft van de werktijd aan interne communicatie. Dit is inclusief het bespreken via telefoon of video, maar exclusief schriftelijk contact via e-mail, app of sms. Dit is het hoogst onder werknemers met of met uitzicht op een vast contract. Zzp’ers doen dit logischerwijs nauwelijks.

Aan het bespreken van werk met mensen die niet bij hetzelfde bedrijf of praktijk werken, zoals collega’s, klanten, opdrachtgevers, patiënten of leerlingen, besteden zzp’ers die eigen arbeid aanbieden juist relatief veel tijd, evenals zelfstandigen met personeel. Werknemers met een vast contract besteden hier relatief weinig tijd aan.

Zzp’ers die eigen arbeid aanbieden geven verder ook relatief vaak mondeling advies, trainingen of les aan andere mensen, bijvoorbeeld aan klanten, studenten, patiënten of collega’s. Zzp’ers die producten aanbieden doen dit relatief weinig.

Het gebruik van digitale vaardigheden hangt positief samen met autonomie en negatief met herhaalde taken en werken volgens procedures. Voor zwaar lichamelijk werk geldt het omgekeerde.

Werkenden die vaak digitale vaardigheden toepassen, geven het vaakst aan invloed te hebben op zowel de inhoud als de volgorde van hun werk. Dit geldt in iets mindere mate voor werkenden die vaak documenten lezen of berekeningen maken. Werkenden die een groot deel van de werktijd besteden aan het geven van mondeling advies, trainingen of les aan anderen (klanten, studenten, patiënten of collega’s) of aan externe communicatie (het bespreken van werkgerelateerde zaken met mensen die niet bij hetzelfde bedrijf of dezelfde praktijk werken), ervaren ook relatief vaak invloed op de inhoud van het werk. Tegelijkertijd ervaren ze iets minder vaak invloed op de volgorde van het werk. Werkenden die vaak te maken hebben met zwaar lichamelijk werk geven het minst vaak aan dat zij invloed hebben op de inhoud en volgorde van hun werk.

Wanneer wordt gekeken naar de mate waarin werkenden te maken hebben met herhaalde taken en procedures dan is over het algemeen het tegenovergestelde te zien: werkenden die vaak digitale vaardigheden toepassen, hebben hier het minst vaak mee te maken, en werkenden die vaak zwaar lichamelijk werk uitvoeren juist het meest.