1. Inleiding

Door criminaliteit ontstaat schade. Het gaat dan om emotionele (en soms lichamelijke) schade, maar vaak ook om financiële schade. Dit artikel gaat over de financiële, materiële schade die ontstaat bij vermogensdelicten of vernieling.

Die schade ontstaat op de eerste plaats natuurlijk bij de slachtoffers. Zij verliezen geld of goed, en voor een deel van hen leidt dit zelfs tot financiële problemen (Akkermans et al. 2022). Maar de financiële schade reikt verder dan de slachtoffers alleen. Financiële dienstverleners die schade vergoeden zoals verzekeraars, banken, creditcardmaatschappijen of online betaaldiensten worden er ook mee geconfronteerd, en via het premieomslagstelsel en het doorrekenen van kosten in het verlengde daarvan ook een groot deel van de bevolking.

De financiële dienstverleners beschikken uiteraard over de schadebedragen die zij uitkeren, maar een totaalbeeld hiervan ontbreekt. En de totale schade-omvang is al helemaal onbekend, onder andere omdat een deel van de schade niet vergoed wordt of omdat de slachtoffers überhaupt geen melding of aangifte hebben gedaan van wat hen overkomen is.

Om een beeld van de totale financiële schade van criminaliteit te krijgen hebben het CBS en het ministerie van Justitie en Veiligheid in 2021 voor het eerst in de Veiligheidsmonitor vragen opgenomen waarmee deze schade wordt gemeten (zie kader hieronder). De Veiligheidsmonitor is een enquête over veiligheid en slachtofferschap van criminaliteit, waaraan in 2021 ruim 173 duizend personen van 15 jaar en ouder hebben deelgenomen. De data uit de Veiligheidsmonitor hebben betrekking op de financiële schade van (veelvoorkomende) criminaliteit tegen burgers, dat wil zeggen schade die mensen als privépersoon lijden. Financiële schade van criminaliteit tegen bedrijven en instellingen, schade van criminaliteit tegen de overheid, en maatschappelijke schade als gevolg van ondermijnende of georganiseerde criminaliteit blijven buiten beschouwing.

Eerst wordt in paragraaf 2 beschreven wat de totale financiële schade is, dat wil zeggen de door de respondenten in de Veiligheidsmonitor gerapporteerde waarde van gestolen geld en spullen, of schade door vernieling. Dit gebeurt eerst voor de afzonderlijke delicten en daarna voor het totaal hiervan. In paragraaf 3 komt de vergoeding van de schade aan de orde; weergegeven wordt welk deel van de schade is vergoed en welk deel voor rekening van het slachtoffer is. Vervolgens wordt in paragraaf 4 beschreven van hoeveel delicten aangifte wordt gedaan en over welke bedragen dit dan gaat. Paragraaf 5 laat zien welk deel van de slachtoffers financiële problemen heeft overgehouden aan wat hen overkomen is. Paragraaf 6 geeft een beknopt overzicht van cijfers over de financiële schade van criminaliteit afkomstig uit andere bronnen. Afgesloten wordt met een conclusie die een korte samenvatting en een aantal kanttekeningen bij het onderzoek bevat. De bijlage bevat een technische toelichting waarin de belangrijkste methodologische keuzes en analysemethoden worden beschreven.

Delicten met materiële/financiële schade

In dit artikel staan het aantal delicten met materiële/financiële schade dat de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder in 2021 heeft meegemaakt en de omvang van die schade centraal. Het gaat dan om vermogensdelicten en vernieling, de delicttypen die directe financiële schade tot gevolg hebben. Indirecte financiële schade (bijvoorbeeld de tijd die het slachtoffer kwijt is aan het oplossen van de problemen of, bij voertuigdiefstal, de kosten voor alternatief vervoer) kan op basis van de data uit de Veiligheidsmonitor niet in beeld worden gebracht. Het gaat om de volgende hoofdcategorieën van delicten en uitsplitsingen daarvan:

Diefstal van voertuigen (fietsdiefstal, autodiefstal, en diefstal van andere motorvoertuigen)
Diefstal bij woninginbraak
Overige diefstal (diefstal uit auto, diefstal vanaf auto, zakkenrollerij/beroving en overige diefstal)
Fraude bij online handel (aankoop- en verkoopfraude)
Fraude in het betalingsverkeer (bancair, niet-bancair)
Overige online criminaliteit (identiteitsfraude, afpersing na hacken¹⁾, sextortion)
Vernieling (bij (poging) tot inbraak, tuin, huis, auto, motor/scooter/brom/snorfiets, fiets, anders).

Op diverse plekken in dit artikel wordt apart aandacht besteed aan spoofing, een werkwijze/‘modus operandi’ van criminelen om mensen geld afhandig te maken. Vooral bij online fraude speelt dit vaak. Spoofing omvat alle vormen van fraude waarbij de dader zich voordoet als een vertrouwde instantie of persoon zoals een medewerker van de bank of een helpdesk, een goede vriend/familielid, of een nieuwe aanbidder. Via spoofing verschaft de dader zich toegang tot de bankrekening, of hackt een account of apparaat van het slachtoffer. Maar vaak maakt het slachtoffer ook direct geld over naar de dader.

Vraagstelling
De vraagstelling over financiële schade is weliswaar afgestemd op het type delict (zie de vragenlijst, maar volgt een vast stramien:

Bent u slachtoffer geweest van… ?
Hoe vaak gebeurde dit in de afgelopen 12 maanden?²⁾
Wat was de waarde van het gestolene? / Hoeveel heeft u betaald?
Kreeg u daar iets van vergoed? / Heeft u daar iets van teruggekregen?
Hoeveel kreeg u vergoed?

Bij de vraag naar vergoeding kreeg de respondent de antwoordmogelijkheid ‘weet ik nog niet’ aangeboden aangezien de schade-afhandeling langere tijd kan duren. Desgewenst kon de respondent de vraag naar schade (en daarmee ook die naar vergoedingen) overslaan.

Interpretatie centrale begrippen
De schade door criminaliteit kan als volgt weergegeven worden:

Totale financiële schade (weergegeven in paragraaf 2) =
Schade voor het slachtoffer + schade voor de financiële dienstverlener (weergegeven in paragraaf 3) =
Waarde van het gestolen goed/geld – waarde van het opgespoorde/van de dader teruggekregen goed/geld + schade door vernieling.

De cursief gedrukte term is de buit van de daders. Voor de delicten die zonder tussenkomst van de politie, bank of rechter zijn opgelost doordat de buit door de dader is teruggegeven is een schatting gemaakt (zie Technische toelichting). De aanvankelijk door de slachtoffers gerapporteerde schade van deze delicten is in dit artikel niet meegeteld. Voor de delicten die door tussenkomst van de politie, bank of rechter zijn opgelost kan de schadeomvang niet worden geschat/vastgesteld. Daarom is deze niet in het totale schadebedrag verdisconteerd.

Een voorbeeld van de schade door criminaliteit aan de hand van diefstal bij woninginbraak:
Een inbreker slaat een ruitje in de achterdeur in, komt binnen en steelt een oude boormachine. Het ruitje in de achterdeur moest vervangen worden (kosten 100 euro), en de boor was volgens het slachtoffer naar schatting nog 200 euro waard. Het slachtoffer krijgt 100 euro via de inboedelverzekering terug. De totale financiële schade is 300 euro, de schade voor het slachtoffer is 200 euro en de schade voor de verzekering is 100 euro, de waarde van het gestolen goed is 200 euro en de schade door vernieling is 100 euro. Stel dat de inbreker een straat verderop de boormachine laat vallen en het slachtoffer die terugvindt. Dan is de totale financiële schade gelijk aan 100 euro (de boormachine á 200 euro is immers terug/de inbreker heeft geen buit meer).

Alle in dit artikel gepubliceerde cijfers met de bijbehorende betrouwbaarheidsintervallen zijn terug te vinden in de tabellenset bij dit artikel. Cijfers over afzonderlijke delicten worden alleen gegeven indien er minstens 100 waarnemingen hebben plaatsgevonden.

¹⁾ Ransomware of dreigen met het verspreiden van kopieën van gegevens of bestanden.
²⁾ Bij de delicttypen die vrijwel altijd een ‘serie’ betreffen - een reeks van incidenten gepleegd in dezelfde omstandigheden door dezelfde dader(s) - is deze vraag niet gesteld. Ook bij zeer zeldzaam voorkomende delicten is ze niet gesteld.