3. Overheid

In 2020 en 2021 gaf de overheid voor het eerst sinds 2015 weer meer uit dan er binnen kwam. In 2020 bedroeg het overheidstekort 3,7 procent van het bbp. Volgens de Europese norm mag het tekort niet boven de 3 procent uitkomen. Door de uitzonderlijke coronasituatie heeft de Europese Commissie de begrotingsregels voorlopig echter opgeschort. Het tekort was vooral het gevolg van de gestegen overheidsuitgaven van 42,1 procent van het bbp in 2019 naar 47,8 procent van het bbp in 2020. In 2021 liep het overheidstekort terug naar 2,6 procent van het bbp, waarmee het binnen de Europese norm bleef. Dat komt grotendeels doordat het bbp in lopende prijzen met 7,5 procent sterk steeg. De inkomsten van de overheid hielden in 2021 met een stijging van 7,2 procent ongeveer gelijke tred, terwijl de uitgaven veel minder hard stegen.

In 2020 waren de inkomsten van de overheid 5,7 miljard euro lager dan in 2019. Dit kwam vooral doordat 4,3 miljard euro minder aan vennootschapsbelasting is ontvangen. Bedrijven boekten minder winst waardoor ze minder vennootschapsbelasting betaalden en kregen daarnaast ook uitstel van betaling vanwege de coronacrisis. Niet alle bedrijven kunnen, door een later faillissement, de uitgestelde belasting ook daadwerkelijk betalen. Daardoor heeft de uitgestelde betaling gevolgen voor het inkomen van de overheid. Ook het inkomen uit vermogen liep met ruim 3,5 miljard euro terug: vooral door het terugschroeven van de gaswinning. Verder ontving de overheid minder dividend van bedrijven waarvan het grootaandeelhouder is. Dit kwam doordat bedrijven die meer dan 125 duizend euro aan NOW-gelden ontvingen geen dividend mochten uitkeren.

In 2021 stegen de inkomsten met 25,3 miljard euro. Het economisch herstel zorgde voor 8,9 miljard euro meer ontvangen vennootschapsbelasting en voor 5,9 miljard euro meer ontvangen btw. Ook de premieontvangsten waren hoger, vooral die voor de AOW en het Fonds langdurige zorg. Door de gestegen gasprijs liepen de gasbaten op met 2,0 miljard euro.

In 2020 gaf de overheid 41,6 miljard euro meer uit dan in 2019. Vooral de uitgaven aan subsidies stegen hard door coronasteun. De totaal uitgekeerde subsidies namen toe van 9,7 miljard euro in 2019 naar 34,3 miljard in 2020. In de loop van 2021 was de grootste coronaklap voorbij, waardoor de uitgaven aan subsidies weer daalden met 4,1 miljard euro.

Het grootste gedeelte van de coronasubsidies (zie kader) werd uitgekeerd in het kader van de NOW-regeling. In 2021 werden dan ook minder subsidies uitgekeerd, met name doordat de NOW-steun terugliep van 10,3 tot 6,3 miljard euro. Daarnaast was in 2021 de uitgekeerde zorgbonus minder ruimhartig dan in 2020. Ook hadden minder zorgaanbieders last van een inkomensdaling waardoor de continuïteitsbijdrage in de zorgverzekeringswet in 2021 lager was. Alleen de uitkeringen via de Tegemoetkoming Vaste Lasten (TVL) waren in 2021 hoger door een verruiming van de voorwaarden (zie kader).

In 2020 en 2021 is in totaal 16,6 miljard euro aan NOW uitgekeerd, 9,6 miljard aan coronagerelateerde subsidies in de zorg, 8,2 miljard aan TOGS en TVL samen en 2,9 miljard aan de Tozo. Daarnaast waren er nog andere subsidies voor specifieke bedrijfstakken, zoals een beschikbaarheidsvergoeding voor het openbaar vervoer en compensatieregelingen voor fritesaardappel- en sierteelt. In totaal keerde de overheid 40,7 miljard uit aan coronagerelateerde subsidieregelingen: 23,3 miljard euro in 2020 en 17,4 miljard euro in 2021.

Ondanks minder uitgekeerde subsidies in 2021, gaf de overheid in totaal 18,0 miljard euro meer uit. Die stijging heeft ook te maken met corona. Zo waren de uitgaven aan goederen en diensten 5,5 miljard euro hoger, grotendeels door uitgaven aan coronatesten en het vaccinatieprogramma. Ook is aan sociale uitkeringen 11,5 miljard euro meer uitgekeerd. Dit kwam doordat de reguliere zorg in 2021 grotendeels weer werd opgestart en er meer zorgkosten moesten worden vergoed. In 2020 waren deze uitkeringen lager, omdat de reguliere zorg door corona was afgeschaald. Ter compensatie werden toen meer zorgsubsidies uitgekeerd. Naast de stijgende uitkeringen vanwege de zorg werd er in 2021 door de vergrijzing ook meer AOW uitgekeerd. Ook het aantal studenten steeg, waardoor er meer studiefinanciering werd uitgekeerd.

Om de extra uitgaven te kunnen financieren, steeg de schuld in de vorm van obligaties en leningen vooral in 2020 hard. De overheid schreef zelfs meer obligaties uit dan ze daadwerkelijk nodig had, waardoor de staatskas extra gevuld werd in 2020. Daardoor volstond een geringe stijging van de staatsschuld in 2021 om de hogere uitgaven te financieren. De schuldquote, de schuld als percentage van het bbp, nam in 2021 zelfs af van 54,7 naar 52,4 procent.

De overheid heeft in 2020 en 2021 dus fors meer uitgegeven dan in 2019. In 2020 steeg de schuldquote voor het eerst sinds 2014. Vooral de uitgekeerde subsidies groeiden dat jaar sterk, met 24,6 miljard euro. Ondanks de forse meeruitgaven kwam het begrotingstekort in 2021 echter weer onder de 3 procent van het bbp terecht. Dat is toe te schrijven aan het voorspoedige herstel van de economie in 2021. Daarmee staan de overheidsfinanciën er een stuk beter voor dan in juni 2020 gevreesd werd. Het CPB verwachtte destijds in de basisraming een schuldquote van 61,1 procent aan het eind van 2021.