6. Doorwerking van het consumentenvertrouwen

Het consumentenvertrouwen komt aan het eind van elke maand beschikbaar en geeft informatie over diezelfde maand. Daarmee is deze indicator veel sneller beschikbaar dan andere economische cijfers, zoals de consumptie van huishoudens. De consumptie komt bijvoorbeeld pas twee maanden na afloop van de verslagmaand beschikbaar. Het consumentenvertrouwen is hierdoor een eerste indicatie van een mogelijke trendwijziging van de particuliere consumptie of de economische groei. 

Het consumentenvertrouwen wordt niet alleen als voorlopende indicator beschouwd omdat deze eerder beschikbaar is dan de consumptie, maar ook doordat het een voorspellende waarde heeft. CBS-onderzoek uit 2003 wees uit dat met name de koopbereidheid een grote samenhang vertoont met de consumptie van drie à vier kwartalen later (CBS, 2003). Met andere woorden, een plotseling negatief consumentenvertrouwen wordt vaak pas na drie kwartalen tot een jaar later gevolgd door een dalende consumptie. Rondom de omslagpunten van het consumentenvertrouwen was de correlatie echter zwakker.

Ook uit andere studies blijkt deze samenhang tussen (deelindicatoren van) het consumentenvertrouwen en de consumptie. Een Engelse studie (Bank of England, 2004) stelde dat ze nauw gerelateerd zijn elkaar, maar dat dat met name komt doordat ze door dezelfde economische factoren worden bepaald zoals inkomen, vermogen, inflatie en werkloosheid. Het consumentenvertrouwen kan echter ook worden beïnvloed door niet-economische factoren, die niet altijd van invloed hoeven te zijn op de consumptieve bestedingen.

Een studie van het CBS (Van Ruth, 2011) liet zien dat de correlatie tussen het consumentenvertrouwen en de consumptie beperkt was. Ook hier bleek wel een grotere samenhang tussen de losse indicatoren van het consumentenvertrouwen en de consumptie, waarbij in deze studie de indicator van de verwachting van de economische situatie over de komende 12 maanden als voorlopende indicator het best correleerde.

Waar de consumptie daalde of begon te dalen tijdens de vorige drie perioden van laag consumentenvertrouwen, lag de consumptie in de huidige periode van laag consumentenvertrouwen tot het laatste meetmoment in augustus 2022 nog hoger dan een jaar eerder. De stijging is vooral te danken aan fors meer consumptie van diensten dan een jaar eerder, toen veel horeca en evenementen door coronamaatregelen nog beperkt toegankelijk waren. De consumptie van goederen is al wel een aantal maanden op rij lager dan een jaar eerder. De consumptie van goederen en diensten, gecorrigeerd voor inflatie, lag in juli 2022 op het hoogste niveau ooit gemeten.

Besparingen van huishoudens

De hoge consumptie en het lage consumentenvertrouwen van de afgelopen tijd vormen dus een ongebruikelijke combinatie, getuige de vorige drie economische crises. De eerdergenoemde studies laten echter zien dat de effecten van het consumentenvertrouwen op de consumptie pas na enkele kwartalen zichtbaar hoeven te zijn. 

Tijdens de coronacrisis veranderde er veel in de financiële situatie van huishoudens. Winkels waren gedurende verschillende perioden dicht en de consumptie liep terug. Doordat de werkloosheid niet heel erg toenam, mede door de overheidssteun aan bedrijven, bleef er relatief veel geld over voor de consument om te sparen. In 2020 en 2021 verdubbelden de besparingen ongeveer in vergelijking met de jaren ervoor.

Sinds 2021 nemen de besparingen vergeleken met het jaar ervoor wel af, maar blijven positief. Dat wil zeggen: de besparingen hoeven nog niet te worden ingezet om de opgelopen consumptie mee te financieren. Dit komt door een sterke toename van het bruto beschikbaar inkomen van huishoudens, welke te verklaren is door de hoge werkgelegenheid en de gestegen lonen. Zelfs voor prijsveranderingen gecorrigeerd, is het beschikbaar inkomen in het tweede kwartaal van 2022 gestegen. De hoge consumptie gaat hierdoor niet ten koste van het extra gespaarde geld, maar wordt opgevangen door het hogere inkomen. Het gaat hierbij uiteraard om gemiddelden, per inkomensgroep kan het beeld verschillen. 

In het CCO wordt ook aan consumenten gevraagd of ze denken dat ze geld opzij kunnen leggen in de komende 12 maanden. Tijdens de coronacrisis gaven relatief veel mensen aan dat ze waarschijnlijk geld opzij konden gaan leggen, wat ook daadwerkelijk gebeurde. Het valt echter vooral op dat de balans tijdens de hoge inflatie nog heel lang op het niveau lag van voor de coronacrisis. In september 2022 lijken de gevolgen van de inflatie in deze indicator eindelijk zichtbaar; het saldo daalde flink, maar is nog steeds positief.

Er is dus gemiddeld gezien veel gespaard tijdens de coronacrisis, maar met name het hogere beschikbaar inkomen is de oorzaak van de hoge consumptie na de coronacrisis toen de samenleving weer openging. Het lage consumentenvertrouwen heeft door een hoge werkgelegenheid en gestegen lonen nog nauwelijks impact gehad op de consumptie en dat verklaart de in eerste instantie onlogische samenhang tussen een laag consumentenvertrouwen en een hoge consumptie.

Conclusie

Het consumentenvertrouwen bereikte in 2022 het laagste niveau sinds het begin van het CCO in april 1986. In de afgelopen 15 jaar was het consumentenvertrouwen ook laag gedurende drie perioden die gepaard gingen met een economische recessie. In 2022 is er tot nu toe geen economische crisis, maar toch is het consumentenvertrouwen al sinds april 2022 historisch laag. Het lage vertrouwen lijkt vooral te worden veroorzaakt door de hoge inflatie en door de oorlog in Oekraïne. Dit gaat gepaard met onzekerheden over de koopkracht. 

Toch hebben consumenten tot nu toe niet massaal bezuinigd en lag hun consumptie in het eerste halfjaar van 2022 boven het niveau van voor corona. Dit komt met name door het hogere beschikbaar inkomen van huishoudens, dat steeg door de lage werkloosheid en hogere lonen. Bovendien hebben huishoudens gemiddeld gezien meer kunnen sparen tijdens de coronacrisis. Toen de coronamaatregelen in 2022 werden opgeheven, heeft de consument vooral meer geld uitgegeven aan diensten, wat de consumptie aanjoeg. De consumptie van goederen lag in augustus 2022 wel voor de vierde maand op rij lager dan een jaar eerder.

In de CBS-indicator van het consumentenvertrouwen wordt geen rekening gehouden met of het een beetje slechter of veel slechter gaat volgens de consument. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat het consumentenvertrouwen extra laag uitkomt door een relatief hoog aandeel van gematigd negatieve respondenten. Voor alle indicatoren waaruit het consumentenvertrouwen is opgebouwd, waren er tijdens voorgaande crises meer respondenten veel negatiever dan aan het begin van het historisch lage vertrouwen in april 2022. In oktober 2022 is dit beeld gekanteld voor de vraag over het oordeel over de economische situatie van de afgelopen 12 maanden; respondenten beoordeelden dit nog nooit zo sterk negatief. 

In het consumentenvertrouwen van de Europese Commissie wordt overigens wel rekening gehouden met verschillende antwoordgradaties: veel slechter weegt zwaarder dan een beetje slechter. Ook het Europese vertrouwenscijfer voor Nederland staat op het laagste punt ooit gemeten.

Het consumentenvertrouwen is een van de snelst beschikbare indicatoren om economische trends vroegtijdig te voorspellen. Door de snelle beschikbaarheid van de enquêteresultaten lopen de cijfers van de consumptie van huishoudens twee maanden achter op het consumentenvertrouwen. De bij eerdere crises aanwezige samenhang tussen het consumentenvertrouwen en de consumptie lijkt op dit moment nog grotendeels te ontbreken, maar kan met enige vertraging alsnog optreden.