3. De opbouw van het consumentenvertrouwen

Het CBS voert sinds april 1986 maandelijks het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) uit (CBS, 2017). In dit onderzoek wordt aan een representatieve steekproef van 2 150 Nederlandse consumenten vragen gesteld met betrekking tot economische ontwikkeling in het algemeen en de financiële situatie van het eigen huishouden. Hiermee worden veranderingen in optimisme of pessimisme op korte termijn gesignaleerd, waarmee vroegtijdig een indicatie van een mogelijke trendwijziging van de particuliere consumptie beschikbaar is.

De indicator consumentenvertrouwen is gebaseerd op vijf vragen. Vier van de vijf vragen van het consumentenvertrouwen bestaan uit het oordeel van de consument over de economische en eigen financiële situatie in zowel de afgelopen als de komende twaalf maanden. De laatste vraag die onderdeel is van de indicator consumentenvertrouwen is of de consument het een gunstige tijd vindt voor grote (duurzame) aankopen zoals een auto, televisie of witgoed. Het ongewogen gemiddelde van de saldi van deze vijf vragen is het consumentenvertrouwen. Het gemiddelde van de saldi van de vragen over de economische situatie vormt tevens de indicator “economisch klimaat” en het gemiddelde van de saldi van de andere drie vragen vormt de indicator “koopbereidheid”.

Samenstelling consumentenvertrouwen

Respondenten van het onderzoek kunnen bij vier van de vijf vragen kiezen uit zes antwoordmogelijkheden. Als het oordeel bij een vraag een beetje positief of zeer positief is, dan wordt het antwoord als positief beschouwd. Is de situatie door de respondent beschreven als een beetje negatief of zeer negatief, dan wordt het antwoord als negatief beschouwd. Een respondent kan ook aangeven dat de situatie gelijk is gebleven of het niet weet. Dan wordt het antwoord als neutraal beschouwd. Bij de vraag ‘Gunstige tijd voor aankopen’ kan de respondent naast de neutrale antwoordopties alleen kiezen uit gunstig of ongunstig.

Per vraag wordt vervolgens voor elk antwoord het percentage berekend en het saldo van de percentages positieve antwoorden en negatieve antwoorden genomen. In de tabel staat een rekenvoorbeeld. Het saldo bij deze vraag is (5+25)-(30+10)=30-40=-10.

Vervolgens wordt dit cijfer nog gecorrigeerd voor seizoensinvloeden. In sommige maanden zijn consumenten doorgaans negatiever en vice versa. Om toch een goede vergelijking te kunnen maken tussen verschillende maanden worden de cijfers op basis van het seizoenpatroon naar boven of beneden bijgesteld (CBS, 2022b). 

In het CCO worden naast deze vijf vragen ook nog veertien andere vragen gesteld aan de consument. Deze gaan onder andere over prijzen, werkloosheid en spaargedrag. De antwoorden op deze vragen worden niet gecorrigeerd voor seizoeneffecten, maar kunnen wel meer context geven aan het consumentenvertrouwen.

3.1 Economisch klimaat

Het economisch klimaat is een vrij breed begrip, waar consumenten waarschijnlijk geen eenduidige opvatting over hebben. Het sentiment hierover kan, naast economische factoren (DNB, 2013), beïnvloed worden door bijvoorbeeld hun algemeen vertrouwen in de (geo)politiek (ESB, 2016). 

Eind 2018 was er bijvoorbeeld een flinke daling in het consumentenvertrouwen, ondanks een gestage economische groei en andere voor huishoudens positieve economische factoren, zoals een krappe arbeidsmarkt. Er waren toen echter onzekerheden over de economische situatie door (de berichtgeving over) de Brexit (van Houdt, 2019). Ook kan het vertrouwen dalen doordat consumenten het gevoel hebben dat zij niet in dezelfde mate profiteren van de economische groei als bedrijven (CPB, 2020). Deze onzekerheden en onvrede, die met name op gevoel zijn gebaseerd, kunnen impact hebben op het consumentenvertrouwen. Deze gevoelskwesties zullen vooral de indicator economisch klimaat beïnvloeden.

Het oordeel van de consument over de economische situatie van de afgelopen twaalf maanden is over het algemeen gezien lager dan het oordeel over de komende twaalf maanden. De gemiddelden over de afgelopen vijftien jaar van beide indicatoren zijn respectievelijk -18 en 0. 

Het valt verder op dat de pieken en dalen van de twee indicatoren ongeveer op hetzelfde moment in de tijd liggen, terwijl het oordeel over twee niet overlappende perioden gaat. Daardoor lijkt het dat deze indicator door een algeheel gevoel van vertrouwen wordt ingegeven en de consument het betrekt op het verleden en de toekomst.

Een ander opvallend detail is dat de indicator die het oordeel over de afgelopen twaalf maanden beschrijft bijna altijd lager ligt dan het consumentenvertrouwen als deze negatief is, en bijna altijd hoger ligt dan het consumentenvertrouwen als deze positief is. Deze indicator heeft daardoor een vrij sterk effect op het consumentenvertrouwen: de correlatie tussen deze twee is hoger dan die van de andere vier deelvragen en door de sterke bewegingen drukt het een stevige stempel op het verloop van het consumentenvertrouwen.

Samenvattend is het economisch klimaat een brede indicator die ook gevoelig is voor algemene vertrouwenskwesties. Het is echter ook een erg bepalende factor voor het verloop van het consumentenvertrouwen. Met name de indicator over de afgelopen twaalf maanden laat een hoge correlatie zien. Dit maakt het economisch soms moeilijk te duiden waar het sentiment van de consument op deze indicator vandaan komt, terwijl het toch stevig zijn stempel drukt op het consumentenvertrouwen.

Een beetje slechter of veel slechter?

Bij het berekenen van het consumentenvertrouwen uit de individuele indicatoren van het CCO wordt dezelfde weging gegeven aan de antwoorden ‘veel …’ en ‘een beetje …’. Hoe positief of negatief iemand antwoordt heeft dus geen invloed op de indicator. Het kan echter wel meer duiding geven aan de cijfers als er relatief gezien meer mensen de situatie als veel slechter of veel beter beschouwen.

In 2017 is de methodiek van het CCO veranderd. Hierdoor is een methodebreuk ontstaan waardoor er verschillen kunnen zijn tussen de uitkomsten voor en na het nieuwe ontwerp. Dit geldt alleen voor de niet-seizoengecorrigeerde deelreeksen. (CBS, 2017)

Hoewel consumenten in de zomermaanden van 2022 vaker negatief antwoordden, was het aandeel van de respondenten dat heel negatief antwoordde wat lager dan in voorgaande perioden van laag vertrouwen. In september 2022 is dat beeld opeens gekanteld: consumenten waren toen in meerderheid opeens zeer negatief over zowel de economische situatie van de afgelopen 12 maanden, als die van de komende 12 maanden. In oktober 2022 gaf ruim 73 procent van de negatieve respondenten aan dat de economische situatie veel slechter is geworden. Nog nooit was dat percentage zo hoog.

3.2 Koopbereidheid

In de indicator koopbereidheid staat de persoonlijke financiële situatie en de koopkracht van de consument centraal. Persoonlijke omstandigheden, zoals het vinden of verliezen van een baan, de gezinssituatie, het hebben van een huis of spaargeld kunnen hierin een grote rol spelen (CPB, 2022). Er zijn echter ook economische ontwikkelingen, zoals veranderingen in prijzen of rentes, fluctuerende aandelenbeurzen, huizenprijzen en werkloosheid die direct invloed hebben op de koopbereidheid van de consument.