Auteur: Ingmar Scholte

Het historisch laag consumentenvertrouwen verklaard

Over deze publicatie

"De Nederlandse economie” is een reeks artikelen waarin actuele macro-economische fenomenen worden beschreven en geduid. Deze editie gaat over de achtergronden bij het historisch lage consumentenvertrouwen in 2022.

Samenvatting

Het consumentenvertrouwen in Nederland is sinds april 2022 historisch laag. De forse inflatie die ieder huishouden raakt is hierbij de stuwende factor. Door de samenstelling van het consumentenvertrouwen was een mild negatief sentiment al genoeg om tot dit historisch lage vertrouwen te komen. Desondanks bezuinigen huishoudens niet en ligt de consumptie hoger dan voor de coronacrisis. Dit komt met name door een hoger beschikbaar inkomen, dat wordt ingezet om weer intensief gebruik te maken van diensten die tijdens de coronacrisis niet toegankelijk waren.

1. Inleiding

Het CBS voert sinds april 1986 het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) onder Nederlandse consumenten uit. Met dit onderzoek wordt elke maand het consumentenvertrouwen bepaald. Deze indicator geeft een getal weer tussen de -100 en 100 en heeft als doel actuele informatie te geven over het sentiment onder Nederlandse consumenten. De resultaten van het CCO kunnen een indicatie geven over eventuele trendwijzigingen in het consumptiepatroon van huishoudens.

In april 2022 werd het diepterecord van het consumentenvertrouwen van maart 2013 verbroken en in de maanden juni tot en met september daalde het niveau van de indicator nog verder. In het verleden zijn er meer perioden geweest van laag consumentenvertrouwen. De drie recentste waren de kredietcrisis, de eurocrisis en de COVID-19-pandemie. Tijdens deze crises was sprake van perioden van recessie. Dit jaar is de consument dus somberder dan ooit, maar dat is niet terug te zien in een aantal belangrijke economische cijfers, zoals het bbp, de consumptieve bestedingen van huishoudens en de werkloosheid. Wat is de oorzaak van dit historisch lage consumentenvertrouwen en wat zijn de economische gevolgen?

In dit artikel wordt eerst ingegaan op de huidige periode van laag consumentenvertrouwen. De indicator van het consumentenvertrouwen wordt onder de loep genomen om het lage consumentenvertrouwen beter te kunnen plaatsen. Gekeken wordt hoe het sentiment van de consument wordt gevat en waardoor dit wordt beïnvloed. Daarna wordt er een vergelijking gemaakt met het Europese cijfer voor het consumentenvertrouwen. Ten slotte wordt gekeken hoe het consumentenvertrouwen kan doorwerken in de economie, met name op de consumptie.

2. Consumentenvertrouwen op historisch dieptepunt

In april 2022 werd het dieptepunt van maart 2013 met 7 punten verbroken en kwam het consumentenvertrouwen uit op -48. Dat was de laagste stand sinds het begin van het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) in 1986. Vervolgens daalde het consumentenvertrouwen vanaf juni nog verder, met in oktober het tot nu toe historische dieptepunt van -59 (CBS, 2022a).

In de afgelopen vijftien jaar zijn er nog drie andere perioden geweest met een laag consumentenvertrouwen. De eerste betreft de kredietcrisis in 2008 en 2009, die werd ingezet na de val van de Lehman Brothers. Deze crisis werd gevolgd door de eurocrisis, van eind 2011 tot begin 2014. In deze periode bereikte het vertrouwen een voorlopig dieptepunt. De derde periode van laag consumentenvertrouwen begon in het voorjaar van 2020 na uitbraak van de coronacrisis. Tijdens de coronapandemie kwamen langdurige perioden voor waarin de samenleving op slot ging. Tijdens al deze crises was niet alleen het vertrouwen laag, maar kromp ook de economie. In het vervolg van dit artikel zullen de perioden van laag consumentenvertrouwen1) tijdens deze crises gearceerd worden in enkele grafieken.

Op dit moment spelen de zorgen van de coronacrisis niet meer zo sterk, is de samenleving weer ‘open’ en groeit de economie. Toch is het vertrouwen van de consument nog nooit zo laag geweest. Voordat wordt ingegaan op deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheid, is het verstandig eerst dieper in te gaan op wat het consumentenvertrouwen precies meet en hoe het is opgebouwd.

1) De grens voor dit lage consumentenvertrouwen is gezet op -23. Deze grens is gekozen zodat deze perioden aaneengesloten zijn.

3. De opbouw van het consumentenvertrouwen

Het CBS voert sinds april 1986 maandelijks het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) uit (CBS, 2017). In dit onderzoek wordt aan een representatieve steekproef van 2 150 Nederlandse consumenten vragen gesteld met betrekking tot economische ontwikkeling in het algemeen en de financiële situatie van het eigen huishouden. Hiermee worden veranderingen in optimisme of pessimisme op korte termijn gesignaleerd, waarmee vroegtijdig een indicatie van een mogelijke trendwijziging van de particuliere consumptie beschikbaar is.

De indicator consumentenvertrouwen is gebaseerd op vijf vragen. Vier van de vijf vragen van het consumentenvertrouwen bestaan uit het oordeel van de consument over de economische en eigen financiële situatie in zowel de afgelopen als de komende twaalf maanden. De laatste vraag die onderdeel is van de indicator consumentenvertrouwen is of de consument het een gunstige tijd vindt voor grote (duurzame) aankopen zoals een auto, televisie of witgoed. Het ongewogen gemiddelde van de saldi van deze vijf vragen is het consumentenvertrouwen. Het gemiddelde van de saldi van de vragen over de economische situatie vormt tevens de indicator “economisch klimaat” en het gemiddelde van de saldi van de andere drie vragen vormt de indicator “koopbereidheid”.

Samenstelling consumentenvertrouwenSamenstelling consumentenvertrouwen Economische situatie afgelopen 12 maanden Economische situatie komende 12 maanden Financiële situatie afgelopen 12 maanden Financiële situatie komende 12 maanden Koopbereidheid Economisch klimaat ConsumentenvertrouwenSamenstelling consumentenvertrouwenEconomische situatieafgelopen 12 maandenEconomische situatiekomende 12 maandenFinanciële situatieafgelopen 12 maandenFinanciële situatiekomende 12 maandenKoopbereidheidEconomisch klimaatConsumentenvertrouwen

Samenstelling consumentenvertrouwen

Respondenten van het onderzoek kunnen bij vier van de vijf vragen kiezen uit zes antwoordmogelijkheden. Als het oordeel bij een vraag een beetje positief of zeer positief is, dan wordt het antwoord als positief beschouwd. Is de situatie door de respondent beschreven als een beetje negatief of zeer negatief, dan wordt het antwoord als negatief beschouwd. Een respondent kan ook aangeven dat de situatie gelijk is gebleven of het niet weet. Dan wordt het antwoord als neutraal beschouwd. Bij de vraag ‘Gunstige tijd voor aankopen’ kan de respondent naast de neutrale antwoordopties alleen kiezen uit gunstig of ongunstig.

Per vraag wordt vervolgens voor elk antwoord het percentage berekend en het saldo van de percentages positieve antwoorden en negatieve antwoorden genomen. In de tabel staat een rekenvoorbeeld. Het saldo bij deze vraag is (5+25)-(30+10)=30-40=-10.

Wat vindt u van de algemene economische situatie in Nederland over de afgelopen 12 maanden?
AntwoordmogelijkheidAantalPercentage
Veel beter geworden605
Een beetje beter geworden30025
Hetzelfde gebleven30025
Een beetje slechter geworden36030
Veel slechter geworden12010
Weet niet605
Totaal1 200100

Vervolgens wordt dit cijfer nog gecorrigeerd voor seizoensinvloeden. In sommige maanden zijn consumenten doorgaans negatiever en vice versa. Om toch een goede vergelijking te kunnen maken tussen verschillende maanden worden de cijfers op basis van het seizoenpatroon naar boven of beneden bijgesteld (CBS, 2022b). 

In het CCO worden naast deze vijf vragen ook nog veertien andere vragen gesteld aan de consument. Deze gaan onder andere over prijzen, werkloosheid en spaargedrag. De antwoorden op deze vragen worden niet gecorrigeerd voor seizoeneffecten, maar kunnen wel meer context geven aan het consumentenvertrouwen.

3.1 Economisch klimaat

Het economisch klimaat is een vrij breed begrip, waar consumenten waarschijnlijk geen eenduidige opvatting over hebben. Het sentiment hierover kan, naast economische factoren (DNB, 2013), beïnvloed worden door bijvoorbeeld hun algemeen vertrouwen in de (geo)politiek (ESB, 2016). 

 

Eind 2018 was er bijvoorbeeld een flinke daling in het consumentenvertrouwen, ondanks een gestage economische groei en andere voor huishoudens positieve economische factoren, zoals een krappe arbeidsmarkt. Er waren toen echter onzekerheden over de economische situatie door (de berichtgeving over) de Brexit (van Houdt, 2019). Ook kan het vertrouwen dalen doordat consumenten het gevoel hebben dat zij niet in dezelfde mate profiteren van de economische groei als bedrijven (CPB, 2020). Deze onzekerheden en onvrede, die met name op gevoel zijn gebaseerd, kunnen impact hebben op het consumentenvertrouwen. Deze gevoelskwesties zullen vooral de indicator economisch klimaat beïnvloeden.

Het oordeel van de consument over de economische situatie van de afgelopen twaalf maanden is over het algemeen gezien lager dan het oordeel over de komende twaalf maanden. De gemiddelden over de afgelopen vijftien jaar van beide indicatoren zijn respectievelijk -18 en 0. 

Het valt verder op dat de pieken en dalen van de twee indicatoren ongeveer op hetzelfde moment in de tijd liggen, terwijl het oordeel over twee niet overlappende perioden gaat. Daardoor lijkt het dat deze indicator door een algeheel gevoel van vertrouwen wordt ingegeven en de consument het betrekt op het verleden en de toekomst.

Een ander opvallend detail is dat de indicator die het oordeel over de afgelopen twaalf maanden beschrijft bijna altijd lager ligt dan het consumentenvertrouwen als deze negatief is, en bijna altijd hoger ligt dan het consumentenvertrouwen als deze positief is. Deze indicator heeft daardoor een vrij sterk effect op het consumentenvertrouwen: de correlatie tussen deze twee is hoger dan die van de andere vier deelvragen en door de sterke bewegingen drukt het een stevige stempel op het verloop van het consumentenvertrouwen.

Samenvattend is het economisch klimaat een brede indicator die ook gevoelig is voor algemene vertrouwenskwesties. Het is echter ook een erg bepalende factor voor het verloop van het consumentenvertrouwen. Met name de indicator over de afgelopen twaalf maanden laat een hoge correlatie zien. Dit maakt het economisch soms moeilijk te duiden waar het sentiment van de consument op deze indicator vandaan komt, terwijl het toch stevig zijn stempel drukt op het consumentenvertrouwen.

Een beetje slechter of veel slechter?

Bij het berekenen van het consumentenvertrouwen uit de individuele indicatoren van het CCO wordt dezelfde weging gegeven aan de antwoorden ‘veel …’ en ‘een beetje …’. Hoe positief of negatief iemand antwoordt heeft dus geen invloed op de indicator. Het kan echter wel meer duiding geven aan de cijfers als er relatief gezien meer mensen de situatie als veel slechter of veel beter beschouwen.

In 2017 is de methodiek van het CCO veranderd. Hierdoor is een methodebreuk ontstaan waardoor er verschillen kunnen zijn tussen de uitkomsten voor en na het nieuwe ontwerp. Dit geldt alleen voor de niet-seizoengecorrigeerde deelreeksen. (CBS, 2017)

Hoewel consumenten in de zomermaanden van 2022 vaker negatief antwoordden, was het aandeel van de respondenten dat heel negatief antwoordde wat lager dan in voorgaande perioden van laag vertrouwen. In september 2022 is dat beeld opeens gekanteld: consumenten waren toen in meerderheid opeens zeer negatief over zowel de economische situatie van de afgelopen 12 maanden, als die van de komende 12 maanden. In oktober 2022 gaf ruim 73 procent van de negatieve respondenten aan dat de economische situatie veel slechter is geworden. Nog nooit was dat percentage zo hoog.

3.2 Koopbereidheid

In de indicator koopbereidheid staat de persoonlijke financiële situatie en de koopkracht van de consument centraal. Persoonlijke omstandigheden, zoals het vinden of verliezen van een baan, de gezinssituatie, het hebben van een huis of spaargeld kunnen hierin een grote rol spelen (CPB, 2022). Er zijn echter ook economische ontwikkelingen, zoals veranderingen in prijzen of rentes, fluctuerende aandelenbeurzen, huizenprijzen en werkloosheid die direct invloed hebben op de koopbereidheid van de consument.

De drie indicatoren waar koopbereidheid uit bestaat slaan minder extreem uit dan de indicatoren waar het economisch klimaat uit bestaat. De financiële situatie voor de komende 12 maanden is bijvoorbeeld nog nooit lager geweest dan -31. De andere twee indicatoren komen zelden onder -30. Het sentiment over de eigen financiële situatie blijkt dus stabieler dan die over de algemene economische situatie. 

Een beetje slechter of veel slechter?

Net als bij het oordeel over de economische situatie kunnen respondenten ook gradaties aanbrengen in het oordeel over de eigen financiële situatie. De indicator grote aankopen heeft dat onderscheid niet; deelnemers kunnen alleen aangeven of het een gunstige of ongunstige tijd was voor grote aankopen.

Negatieve respondenten oordelen gemiddeld gematigder over hun eigen financiële situatie dan over de algemene economische situatie. Het aandeel zwaar pessimisten onder de negatieve respondenten op de vraag over de eigen financiële toekomst is doorgaans zelfs erg klein. Net als bij het oordeel over de algehele economische situatie waren negatieve respondenten in voorgaande perioden van laag vertrouwen vaker erg pessimistisch over hun financiële situatie dan in de laatste maanden het geval is. In september is het aandeel zwaar pessimisten wel wat gestegen, maar nog niet op het niveau van voorgaande crises.

4. Economische oorzaken van het lage consumentenvertrouwen

In het CCO wordt niet gevraagd waarom men positief of negatief antwoordt op een vraag. Het is daarom lastig om de redenen van het lage vertrouwen aan te wijzen. Het vertrouwen van de consument kan door veel zaken beïnvloed worden. Van bepaalde sentimenten is de invloed moeilijk te duiden, maar er zijn zeker een aantal economische factoren die het huidige vertrouwen van de consument kunnen aantasten.

4.1 Inflatie

Op dit moment zorgt de oorlog in Oekraïne voor extra druk op de prijzen, bovenop de prijsstijgingen die ontstonden door het snelle herstel van de economie na de coronacrisis. De energieprijzen zijn enorm gestegen door met name de schaarste aan (uit Rusland afkomstig) gas.

Prijsstijgingen van goederen en diensten hebben direct effect op de financiële situatie van huishoudens. Met hetzelfde inkomen kan immers minder gekocht worden, waardoor de koopkracht daalt (ECB, 2022). 

De inflatie wordt elke maand gemeten als de stijging van de consumentenprijsindex (CPI) ten opzichte van dezelfde maand in het voorgaande jaar. De consumentenprijsindex geeft het prijsverloop weer van een pakket goederen en diensten zoals dit gemiddeld wordt aangeschaft door de Nederlandse huishoudens. Een inflatie van 14,5 procent in september 2022 betekent dat de prijzen van consumentenproducten 14,5 procent hoger zijn dan in september 2021. De inflatie van 14,5 procent in september komt dus niet bovenop de inflatie van 12,0 procent in augustus.

De huidige inflatie wordt breed gedragen. Veel producten zijn meer dan 2 procent duurder geworden dan een jaar eerder. Bijna alle consumenten hebben er dus in meer of mindere mate mee te maken. Dit is terug te zien in het oordeel van de consument over de mate van prijsstijging over de afgelopen 12 maanden.

Ruim 80 procent van de respondenten gaf in september 2022 aan dat ze vonden dat de prijzen sterk waren gestegen, geheel in lijn met de inflatiecijfers. De consument is zich dus zeer bewust van de prijsstijgingen, wat mogelijk doorwerkt in het algehele vertrouwen in de economie en in de eigen financiën.

4.2 Werkloosheid

Ook werkloosheid heeft direct invloed op het consumentenvertrouwen. Bij werkloosheid daalt het inkomen, waardoor de consumptie onder druk komt te staan. Uiteraard zorgt dit direct voor een lager vertrouwen. Bij een stijgende of al hoge werkloosheid zullen meer consumenten daarnaast minder vertrouwen hebben in de eigen baan- en inkomenszekerheid en daardoor de CCO-enquête negatiever invullen. De koopbereidheid staat dus onder druk bij oplopende en hoge werkloosheid.

In de drie voorgaande crises steeg het werkloosheidspercentage of was deze al net daarvoor begonnen met stijgen. Aan het begin van de coronacrisis was in korte tijd een erg sterke stijging te zien. Veel ondernemers moesten hun zaak sluiten en ondanks subsidies vanuit de overheid zijn toen vooral werknemers met tijdelijke contracten en uitzendkrachten ontslagen. Aan het begin van de huidige periode van het lage consumentenvertrouwen daalde het werkloosheidpercentage en was het percentage ook nog eens historisch laag. Het werkloosheidpercentage stijgt sinds juli 2022 weer licht, maar er zijn nog steeds veel openstaande vacatures en minder dan 4 procent van de beroepsbevolking is werkloos.

In het CCO wordt ook een vraag gewijd aan de werkloosheidsverwachting. De indicator was tot september 2022 nog positief (het aantal mensen dat verwacht dat de werkloosheid zal dalen is groter dan het aantal dat verwacht dat de werkloosheid zal stijgen) en leek er nauwelijks vrees voor het verliezen van een baan. De indicator was de afgelopen maanden wel erg volatiel en werd in oktober 2022 negatief.

4.3 Conclusie

De oorlog in Oekraïne en de bijkomstige economische gevolgen spelen een grote rol in de onzekerheid van de consument. Het consumentenvertrouwen begon echter al te dalen voordat de oorlog uitbrak. De inflatie was aan het eind van 2021 al hoger dan 5 procent terwijl het consumentenvertrouwen een flinke daling inzette. Toen de inflatie nog verder steeg daalde het consumentenvertrouwen naar het laagste niveau ooit gemeten.

De werkloosheid en de inflatie geven een goede duiding aan de aard van de negatieve antwoorden van de indicatoren van het consumentenvertrouwen. Veel consumenten zijn pessimistisch, maar antwoordden nog lange tijd dat het een beetje slechter gaat dan tijdens voorgaande dieptepunten van het consumentenvertrouwen. Grote financiële veranderingen na bijvoorbeeld baanverlies hebben een grote impact op het vertrouwen, maar daar is in de huidige tijd niet vaak sprake van. De inflatie lijkt daarom een zeer bepalende factor achter het huidige uitzonderlijk lage consumentenvertrouwen. 

5. Internationale consumentenvertrouwen

De Europese commissie publiceert elke maand het consumentenvertrouwen van de afzonderlijke lidstaten. De Europese manier om het consumentenvertrouwen voor de verschillende landen samen te stellen is echter anders dan de methode die het CBS hanteert voor het samenstellen van het Nederlandse consumentenvertrouwen.

Net als bij de Nederlandse methode maakt de Europese methode gebruik van de antwoorden uit het CCO. De indicatoren worden echter anders berekend. Waar elke indicator in Nederland gelijk is aan het saldo van de positieve en negatieve antwoorden, wordt in Europa een andere weging gegeven aan de verschillende antwoordmogelijkheden. Alle ‘veel slechter’ en ‘veel beter’ antwoorden tellen twee keer zo zwaar mee als de ‘beetje slechter’ en ‘beetje beter’ antwoorden. Om elke indicator wel op een getal tussen -100 en 100 uit te laten komen, wordt het resultaat gehalveerd:

indicator = 0,5 × (2(veel beter – veel slechter) + (beetje beter – beetje slechter))

Verder is het Europese consumentenvertrouwen op andere vragen gebaseerd uit het CCO dan het CBS-consumentenvertrouwen. Het Europese vertrouwen wordt samengesteld uit het ongewogen gemiddelde van de volgende vier indicatoren:

  • de verwachting voor de economische situatie in komende 12 maanden;
  • de verwachting voor de eigen financiële situatie voor de komende 12 maanden;
  • het oordeel over de eigen financiële situatie van de afgelopen 12 maanden;
  • het oordeel over of de komende 12 maanden een gunstige periode is voor het doen van grote aankopen.

Het verleden speelt een minder grote rol in het Europese cijfer door het ontbreken van het oordeel over de economische situatie van de afgelopen 12 maanden. Daarnaast gaat de Europese indicator over grote aankopen over de komende 12 maanden in plaats van het heden. De indicator voor grote aankopen die in Nederland wordt gebruikt is volatieler dan die van het Europese consumentenvertrouwen.

Door het ontbreken van de meest bepalende vraag in het Nederlandse consumentenvertrouwen, een minder volatiele indicator voor grote aankopen en de hogere weging aan de antwoorden ‘veel beter/slechter’ slaat het Nederlandse consumentenvertrouwen volgens de Europese definitie minder extreem uit dan de CBS-indicator. Desondanks is het ook volgens de Europese definitie in Nederland het laagste vertrouwen sinds het begin van de metingen.

Het consumentenvertrouwen in Nederland is over het algemeen wat volatieler dan het gemiddelde van alle EU-landen en ligt meestal ook wat hoger. In tijden van optimisme worden de verschillen groter, maar in tijden van pessimisme liggen de cijfers dicht bij elkaar. De voornaamste oorzaak is het oordeel over de economische situatie, die in tijden van optimisme in Nederland aanzienlijker positiever is dan het EU gemiddelde (CBS, 2017).

6. Doorwerking van het consumentenvertrouwen

Het consumentenvertrouwen komt aan het eind van elke maand beschikbaar en geeft informatie over diezelfde maand. Daarmee is deze indicator veel sneller beschikbaar dan andere economische cijfers, zoals de consumptie van huishoudens. De consumptie komt bijvoorbeeld pas twee maanden na afloop van de verslagmaand beschikbaar. Het consumentenvertrouwen is hierdoor een eerste indicatie van een mogelijke trendwijziging van de particuliere consumptie of de economische groei. 

Het consumentenvertrouwen wordt niet alleen als voorlopende indicator beschouwd omdat deze eerder beschikbaar is dan de consumptie, maar ook doordat het een voorspellende waarde heeft. CBS-onderzoek uit 2003 wees uit dat met name de koopbereidheid een grote samenhang vertoont met de consumptie van drie à vier kwartalen later (CBS, 2003). Met andere woorden, een plotseling negatief consumentenvertrouwen wordt vaak pas na drie kwartalen tot een jaar later gevolgd door een dalende consumptie. Rondom de omslagpunten van het consumentenvertrouwen was de correlatie echter zwakker.

Ook uit andere studies blijkt deze samenhang tussen (deelindicatoren van) het consumentenvertrouwen en de consumptie. Een Engelse studie (Bank of England, 2004) stelde dat ze nauw gerelateerd zijn elkaar, maar dat dat met name komt doordat ze door dezelfde economische factoren worden bepaald zoals inkomen, vermogen, inflatie en werkloosheid. Het consumentenvertrouwen kan echter ook worden beïnvloed door niet-economische factoren, die niet altijd van invloed hoeven te zijn op de consumptieve bestedingen.

Een studie van het CBS (Van Ruth, 2011) liet zien dat de correlatie tussen het consumentenvertrouwen en de consumptie beperkt was. Ook hier bleek wel een grotere samenhang tussen de losse indicatoren van het consumentenvertrouwen en de consumptie, waarbij in deze studie de indicator van de verwachting van de economische situatie over de komende 12 maanden als voorlopende indicator het best correleerde.

Waar de consumptie daalde of begon te dalen tijdens de vorige drie perioden van laag consumentenvertrouwen, lag de consumptie in de huidige periode van laag consumentenvertrouwen tot het laatste meetmoment in augustus 2022 nog hoger dan een jaar eerder. De stijging is vooral te danken aan fors meer consumptie van diensten dan een jaar eerder, toen veel horeca en evenementen door coronamaatregelen nog beperkt toegankelijk waren. De consumptie van goederen is al wel een aantal maanden op rij lager dan een jaar eerder. De consumptie van goederen en diensten, gecorrigeerd voor inflatie, lag in juli 2022 op het hoogste niveau ooit gemeten.

Besparingen van huishoudens

De hoge consumptie en het lage consumentenvertrouwen van de afgelopen tijd vormen dus een ongebruikelijke combinatie, getuige de vorige drie economische crises. De eerdergenoemde studies laten echter zien dat de effecten van het consumentenvertrouwen op de consumptie pas na enkele kwartalen zichtbaar hoeven te zijn. 

Tijdens de coronacrisis veranderde er veel in de financiële situatie van huishoudens. Winkels waren gedurende verschillende perioden dicht en de consumptie liep terug. Doordat de werkloosheid niet heel erg toenam, mede door de overheidssteun aan bedrijven, bleef er relatief veel geld over voor de consument om te sparen. In 2020 en 2021 verdubbelden de besparingen ongeveer in vergelijking met de jaren ervoor.

Sinds 2021 nemen de besparingen vergeleken met het jaar ervoor wel af, maar blijven positief. Dat wil zeggen: de besparingen hoeven nog niet te worden ingezet om de opgelopen consumptie mee te financieren. Dit komt door een sterke toename van het bruto beschikbaar inkomen van huishoudens, welke te verklaren is door de hoge werkgelegenheid en de gestegen lonen. Zelfs voor prijsveranderingen gecorrigeerd, is het beschikbaar inkomen in het tweede kwartaal van 2022 gestegen. De hoge consumptie gaat hierdoor niet ten koste van het extra gespaarde geld, maar wordt opgevangen door het hogere inkomen. Het gaat hierbij uiteraard om gemiddelden, per inkomensgroep kan het beeld verschillen. 

In het CCO wordt ook aan consumenten gevraagd of ze denken dat ze geld opzij kunnen leggen in de komende 12 maanden. Tijdens de coronacrisis gaven relatief veel mensen aan dat ze waarschijnlijk geld opzij konden gaan leggen, wat ook daadwerkelijk gebeurde. Het valt echter vooral op dat de balans tijdens de hoge inflatie nog heel lang op het niveau lag van voor de coronacrisis. In september 2022 lijken de gevolgen van de inflatie in deze indicator eindelijk zichtbaar; het saldo daalde flink, maar is nog steeds positief.

Er is dus gemiddeld gezien veel gespaard tijdens de coronacrisis, maar met name het hogere beschikbaar inkomen is de oorzaak van de hoge consumptie na de coronacrisis toen de samenleving weer openging. Het lage consumentenvertrouwen heeft door een hoge werkgelegenheid en gestegen lonen nog nauwelijks impact gehad op de consumptie en dat verklaart de in eerste instantie onlogische samenhang tussen een laag consumentenvertrouwen en een hoge consumptie.

Conclusie

Het consumentenvertrouwen bereikte in 2022 het laagste niveau sinds het begin van het CCO in april 1986. In de afgelopen 15 jaar was het consumentenvertrouwen ook laag gedurende drie perioden die gepaard gingen met een economische recessie. In 2022 is er tot nu toe geen economische crisis, maar toch is het consumentenvertrouwen al sinds april 2022 historisch laag. Het lage vertrouwen lijkt vooral te worden veroorzaakt door de hoge inflatie en door de oorlog in Oekraïne. Dit gaat gepaard met onzekerheden over de koopkracht. 

Toch hebben consumenten tot nu toe niet massaal bezuinigd en lag hun consumptie in het eerste halfjaar van 2022 boven het niveau van voor corona. Dit komt met name door het hogere beschikbaar inkomen van huishoudens, dat steeg door de lage werkloosheid en hogere lonen. Bovendien hebben huishoudens gemiddeld gezien meer kunnen sparen tijdens de coronacrisis. Toen de coronamaatregelen in 2022 werden opgeheven, heeft de consument vooral meer geld uitgegeven aan diensten, wat de consumptie aanjoeg. De consumptie van goederen lag in augustus 2022 wel voor de vierde maand op rij lager dan een jaar eerder.

In de CBS-indicator van het consumentenvertrouwen wordt geen rekening gehouden met of het een beetje slechter of veel slechter gaat volgens de consument. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat het consumentenvertrouwen extra laag uitkomt door een relatief hoog aandeel van gematigd negatieve respondenten. Voor alle indicatoren waaruit het consumentenvertrouwen is opgebouwd, waren er tijdens voorgaande crises meer respondenten veel negatiever dan aan het begin van het historisch lage vertrouwen in april 2022. In oktober 2022 is dit beeld gekanteld voor de vraag over het oordeel over de economische situatie van de afgelopen 12 maanden; respondenten beoordeelden dit nog nooit zo sterk negatief. 

In het consumentenvertrouwen van de Europese Commissie wordt overigens wel rekening gehouden met verschillende antwoordgradaties: veel slechter weegt zwaarder dan een beetje slechter. Ook het Europese vertrouwenscijfer voor Nederland staat op het laagste punt ooit gemeten.

Het consumentenvertrouwen is een van de snelst beschikbare indicatoren om economische trends vroegtijdig te voorspellen. Door de snelle beschikbaarheid van de enquêteresultaten lopen de cijfers van de consumptie van huishoudens twee maanden achter op het consumentenvertrouwen. De bij eerdere crises aanwezige samenhang tussen het consumentenvertrouwen en de consumptie lijkt op dit moment nog grotendeels te ontbreken, maar kan met enige vertraging alsnog optreden.

Referenties

Bank of England (2004). How should we think about consumer confidence?

CBS (2003), Consumentenvertrouwen als indicatie voor de toekomstige particuliere consumptie

CBS (2016). Nederland in top zes consumentenvertrouwen EU

CBS (2017). Consumenten ConjunctuurOnderzoek 2017

CBS (2022a). Consumentenvertrouwen bereikt nieuw dieptepunt

CBS (2022b). Seizoencorrectie

CBS (2022c). Dashboard consumentenprijzen

CPB (2020). Macro Economische Verkenning 2020

CPB (2022). Koopkracht

DNB (2013, 10 okt). DNBulletin: Consumentenvertrouwen niet alleen bepaald door economie

DNB (2022). Hoge inflatie, maar context anders dan in de jaren zeventig

ECB (2022). Wat is inflatie?

ESB (2016). Consumentenvertrouwen en hoop in de economie

Van Houdt (2019), Hoofdeconoom CBS: 'Industrie en landbouw vrezen gevolgen brexit', de Ondernemer

Van Ruth (2011). Het consumenten conjunctuuronderzoek en consumptie. CBS