4. Besparingen van huishoudens
In de vorige paragraaf is onderzocht of huishoudens een minder groot deel van het bbp krijgen. Dat bleek niet het geval: het inkomen dat huishoudens beschikbaar hebben voor consumptie steeg even snel als het bbp. Er bleek iets anders aan de hand: huishoudens geven een minder groot deel van hun inkomen uit aan consumptie. Wat overblijft, zijn de vrije besparingen. Uitgedrukt als percentage van het beschikbaar inkomen zijn de vrije besparingen na 2008 dan ook sterk gestegen. In deze paragraaf wordt de stijging van de vrije besparingen verder onderzocht.
| Jaar | Vrije besparingen (% beschikbaar inkomen) |
|---|---|
| 2008 | 6,103541542 |
| 2009 | 9,146679055 |
| 2010 | 8,95418077 |
| 2011 | 8,989194692 |
| 2012 | 9,623765628 |
| 2013 | 9,550675116 |
| 2014 | 10,57880242 |
| 2015 | 10,30074255 |
| 2016 | 11,37231698 |
| 2017* | 10,42632625 |
| 2018* | 10,38365239 |
Huishoudens kunnen de vrije besparingen op verschillende manieren aanwenden. Zij kunnen bijvoorbeeld het geld op spaarrekeningen zetten, effecten aanschaffen, hypotheken aflossen of de besparingen aanwenden voor investeringen in vaste activa, bijvoorbeeld woningen. In 2018 investeerden huishoudens nagenoeg evenveel als in 2008. De hogere besparingen zijn dus niet gebruikt om de investeringen op te schroeven. Dit betekent dat huishoudens de besparingen hebben aangewend om financieel bezit te verwerven of schulden af te lossen.
In de figuren 4.2 en 4.3 zijn de financiële transacties te zien van de huishoudens (incl. instellingen zonder winstoogmerk) voor de periode 2008–2018, voor respectievelijk de bezittingen- en de schuldenkant. Aan de bezittingenkant is te zien dat van geen enkel financieel activum in 2018 significant meer was aangekocht dan tien jaar eerder. De hogere besparingen zijn dus ook niet aangewend voor de aankoop van financiële bezittingen.
| Chartaal geld en deposito's (mld euro) | Schuldbewijzen, aandelen en deelnemingen (mld euro) | Levensverzekeringsrechten (mld euro) | Overig (mld euro) | |
|---|---|---|---|---|
| 2008 | 18,441 | -4,456 | 2,939 | -5,035 |
| 2009 | 15,356 | -1,159 | 2,281 | 1,418 |
| 2010 | 10,282 | 5,263 | -1,978 | 3,65 |
| 2011 | 16,538 | -13,664 | -0,105 | -1,848 |
| 2012 | 14,505 | -9,796 | -0,951 | 0,879 |
| 2013 | 0,874 | -8,84 | -0,928 | 2,3 |
| 2014 | 6,26 | -8,054 | -0,477 | 9,288 |
| 2015 | 4,745 | 7,145 | -1,048 | 0,779 |
| 2016 | 8,395 | -0,176 | -1,722 | -3,338 |
| 2017* | 7,731 | 1,605 | -2,221 | 0,139 |
| 2018* | 10,635 | -4,165 | -1,407 | 0,656 |
| 1) De pensioenbesparingen vallen niet onder de vrije besparingen, maar onder de collectieve besparingen. Hierom zijn de pensioenaanspraken niet opgenomen in figuur 4.2. De pensioenbesparingen worden verwerkt in de berekening van het beschikbaar inkomen. | ||||
| Woninghypotheken (mld euro) | Overige leningen (o.m. consumptief krediet en studieleningen) (mld euro) | Overig (mld euro) | |
|---|---|---|---|
| 2008 | 29,779 | 4,101 | 10,735 |
| 2009 | 23,895 | 1,766 | 7,174 |
| 2010 | 20,323 | 1,449 | 3,998 |
| 2011 | 13,955 | -2,877 | -7,683 |
| 2012 | 6,237 | -1,925 | -0,216 |
| 2013 | -8,725 | -0,283 | 3,03 |
| 2014 | -0,817 | -3,131 | 3,313 |
| 2015 | 5,036 | 1,251 | 0,399 |
| 2016 | 10,152 | -1,589 | -0,67 |
| 2017* | 9,619 | 1,89 | 2,484 |
| 2018* | 9,661 | 0,71 | 0,206 |
Aan de schuldenkant valt op dat het saldo van opgenomen en afgeloste woninghypotheken in 2018 maar liefst 20 miljard euro lager was dan in 2008. In 2018 is per saldo dus voor een veel lager bedrag aan nieuwe hypotheken aangegaan dan tien jaar eerder. Hierdoor werden de besparingen in 2018 veel minder gedrukt dan in 2008, waardoor deze hoger uitkwamen. Het lagere saldo van de woninghypotheken is dan ook de belangrijkste verklaring voor de hogere besparingen en het achterblijven van de consumptie bij de economische groei.
Het saldo van de woninghypotheken bestaat uit de nieuw opgenomen hypotheken minus de aflossingen. Er bestaan alleen cijfers over het saldo; niet bekend is voor welk bedrag leningen werden afgesloten en voor welk bedrag werd afgelost. Met cijfers uit het Kadaster is het toch mogelijk een beeld te krijgen van de afgesloten leningen en de aflossingen. Het Kadaster houdt namelijk bij voor welk bedrag aan nieuwe hypotheken wordt ingeschreven. Dit is niet geheel gelijk aan de waarde van de opgenomen hypotheken, omdat het mogelijk is om de hypotheek voor een hoger bedrag in te schrijven dan dat er daadwerkelijk wordt opgenomen. Op die manier kan de hypotheek op een later tijdstip makkelijker en zonder tussenkomst van een notaris worden opgehoogd.
Volgens het Kadaster werd er in 2018 voor een iets hoger bedrag aan nieuwe hypotheken ingeschreven (figuur 4.4) dan tien jaar eerder. Dit is niet verrassend, aangezien het aantal woningverkopen en de woningprijzen in 2018 ook iets hoger lagen dan in 2008. Dat het saldo van opgenomen en afgeloste hypotheken desondanks tóch is gedaald, komt door gestegen aflossingen. Een indicator hiervoor is het verschil tussen het bedrag aan nieuw ingeschreven hypotheken enerzijds en het saldo van opgenomen en afgeloste hypotheken anderzijds. Dit verschil is na 2012 fors toegenomen en was in 2018 ook veel groter dan in 2008.
De toegenomen aflossingen hebben verschillende oorzaken: zo worden er vanaf 2013 vrijwel geen aflossingsvrije hypotheken meer verstrekt en is de hypotheekrenteaftrek beperkt. Ook pleiten banken en toezichthoudende instanties de laatste jaren voor het aflossen van aflossingsvrije hypotheken, en geven banken prikkels om af te lossen, bijvoorbeeld door de rente te verlagen als de schuld-marktwaardeverhouding daalt. Dit is de verhouding tussen de openstaande hypotheekschuld en de huidige marktwaarde van de woning. Al deze factoren hebben in meer of mindere mate bijgedragen aan de hogere aflossingen op woninghypotheken. Hierdoor houden mensen minder geld over voor consumptie.
Daarnaast speelt een rol dat de eerste spaarhypotheken, die in de jaren tachtig werden afgesloten, in de periode vanaf 2015 afliepen. Bij deze hypotheekvormen wordt gedurende de looptijd niet afgelost, maar wel vermogen opgebouwd binnen bijvoorbeeld een levensverzekering of een bankspaarrekening. Aan het einde van de looptijd – doorgaans dertig jaar – wordt met het opgebouwde vermogen de hypotheek in een keer afgelost. Dit heeft echter geen drukkend effect op de consumptie, maar stuwde wel de aflossingen.Omdat er in de jaren tachtig echter nog relatief weinig spaarhypotheken zijn afgesloten die voor 2018 afliepen, is het effect op de aflossingen vooralsnog gering.
| Jaar | Nieuwe hypotheekinschrijvingen (mld euro) | Saldo opgenomen en afgeloste hypotheken (mld euro) | Verschil (mld euro) |
|---|---|---|---|
| 2008 | 98,06180999 | 29,779 | 68,28280999 |
| 2009 | 65,30182179 | 23,895 | 41,40682179 |
| 2010 | 65,71853531 | 20,323 | 45,39553531 |
| 2011 | 68,94227198 | 13,955 | 54,98727198 |
| 2012 | 46,66391281 | 6,237 | 40,42691281 |
| 2013 | 36,69952811 | -8,725 | 45,42452811 |
| 2014 | 48,54974976 | -0,817 | 49,36674976 |
| 2015 | 63,4736512 | 5,036 | 58,4376512 |
| 2016 | 80,9774954 | 10,152 | 70,8254954 |
| 2017* | 100,9715578 | 9,619 | 91,35255776 |
| 2018* | 105,8955113 | 9,661 | 96,2345113 |
| Bron: CBS, Kadaster | |||
Dat huishoudens een kleiner deel van hun inkomen zijn gaan consumeren en meer zijn gaan aflossen heeft effect op de vermogens en schulden van huishoudens. Zo liepen de schulden per inwoner tot en met 2010 gestaag op, maar daarna niet meer. Desalniettemin zijn de schulden van huishoudens in Nederland vergeleken met andere EU-landen nog steeds zeer hoog.
| Financiële bezittingen excl. pensioenaanspraken per inwoner (euro) | Schulden per inwoner (euro) | Financieel vermogen excl. pensioenaanspraken per inwoner (euro) | |
|---|---|---|---|
| '95 | 32914,26704 | 15808,42615 | 17105,84089 |
| '96 | 34947,27697 | 17572,62926 | 17374,64771 |
| '97 | 37837,46871 | 19574,56507 | 18262,90364 |
| '98 | 40589,9662 | 22111,61325 | 18478,35294 |
| '99 | 44639,32375 | 24841,54325 | 19797,7805 |
| '00 | 45891,63434 | 27462,4345 | 18429,19984 |
| '01 | 45717,47721 | 29305,16287 | 16412,31434 |
| '02 | 45361,16931 | 31569,10465 | 13792,06466 |
| '03 | 47106,8085 | 34525,95 | 12580,8585 |
| '04 | 49372,46428 | 36451,87527 | 12920,58901 |
| '05 | 51114,80751 | 39644,95375 | 11469,85376 |
| '06 | 51756,23023 | 41674,79725 | 10081,43298 |
| '07 | 52508,87223 | 44161,31543 | 8347,556801 |
| '08 | 52805,91093 | 46762,52338 | 6043,387556 |
| '09 | 53081,54352 | 48459,33834 | 4622,205179 |
| '10 | 54661,56262 | 49760,80703 | 4900,755587 |
| '11 | 54254,63953 | 49675,59551 | 4579,044022 |
| '12 | 55381,91522 | 49681,23448 | 5700,680738 |
| '13 | 55640,79386 | 49148,77866 | 6492,0152 |
| '14 | 55890,38009 | 47701,91529 | 8188,464803 |
| '15 | 57200,07868 | 47819,43941 | 9380,639279 |
| 16 | 58664,9644 | 47986,16422 | 10678,80018 |
| '17* | 59193,93677 | 48457,18699 | 10736,74979 |
| '18* | 58077,66853 | 48763,64315 | 9314,025375 |