4. Het belang van invoer in de Nederlandse waardeketen

4.1 Inleiding

In de huidige economisch geglobaliseerde wereld maken bedrijven gebruik van ingevoerde intermediaire goederen en diensten om producten en diensten efficiënter te kunnen produceren of leveren. Een groot deel van deze productie, waarin geïmporteerde goederen en diensten verwerkt zijn, wordt vervolgens geëxporteerd. Denk daarbij bijvoorbeeld aan uit Rusland ingevoerde steenkool dat door Nederlandse energiebedrijven in kolencentrales wordt gestookt om elektriciteit op te wekken. Deze elektriciteit wordt gebruikt in het productieproces van de Nederlandse machine-industrie die vervolgens machines naar China exporteert.

In dit hoofdstuk onderzoeken we voor welke doeleinden goederen en diensten afkomstig uit China, Rusland en de Verenigde Staten via de Nederlandse waardeketen worden ingezet. De binnenlandse markt is een mogelijke bestemming voor in Nederland geproduceerde goederen, maar deze productie kan ook worden geëxporteerd. Daarbij zullen we in de komende paragrafen de volgende onderzoeksvragen beantwoorden:

• Welk deel van de goederenimport uit China, Rusland en de Verenigde Staten is uiteindelijk bestemd voor binnenlandse consumptie en welk deel wordt verder verwerkt en vindt zijn weg naar het buitenland in de vorm van export?
• Welk deel van de dienstenimport uit China, Rusland en de Verenigde Staten is uiteindelijk bestemd voor binnenlandse consumptie en welk deel is nodig voor de export?
• Welk deel van de Nederlandse export bestaat uit geïmporteerde goederen en diensten uit China, Rusland en de Verenigde Staten?
• Wat is de eindbestemming van de Nederlandse export, waarin aanzienlijke import uit China, Rusland en de Verenigde Staten verwerkt is? Welke import wordt verwerkt tot export die terugkeert naar het land van oorsprong?
• Wat gebeurt er met grote importstromen die worden gebruikt in Nederlandse productieprocessen? In welke geëxporteerde goederen en diensten worden deze uiteindelijk verwerkt?

Leeswijzer

In paragraaf 4.2 wordt gekeken naar de bestemming van de (intermediaire) import uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Hierbij maken we onderscheid naar import die bestemd is voor de productie voor de binnenlandse markt en import die uiteindelijk terechtkomt in de export. Paragraaf 4.3 geeft een beschrijving van het gehalte van de uitvoer dat bestaat uit invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Paragraaf 4.4 brengt de keten van import tot export in kaart vanuit het exportperspectief door een overzicht te geven van Nederlandse exportstromen die sterk afhankelijk zijn van de import uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Paragraaf 4.5 brengt de keten in kaart vanuit importperspectief door te kijken naar grote importstromen en in welke export deze verwerkt zijn. Paragraaf 4.6 presenteert vervolgens een casestudy waarin de keten van de Nederlandse export van wegvoertuigen verder wordt uitgediept.

In dit hoofdstuk wordt de wederuitvoer van goederen en diensten buiten beschouwing gelaten. Onder wederuitvoer van goederen verstaan we ingevoerde producten die niet of nauwelijks verandering ondergaan alvorens weer uitgevoerd te worden (zie hoofdstuk 2). Voor diensten slaat dit op diensten die via bfi’s (bijzondere financiële instellingen) worden doorgesluisd (zie hoofdstuk 5).

4.2 Invoer voor binnenlandse consumptie of voor de export?

In deze paragraaf wordt gekeken naar de bestemming van de import van goederen en diensten uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Net als in hoofdstuk 3 gaat het hierbij om de invoer door Nederlandse bedrijfstakken, de invoer bedoeld voor wederuitvoer of voor finale consumptie wordt buiten beschouwing gelaten. Welk deel van de goederenimport wordt verwerkt voor binnenlandse consumptie en welk deel voor de export? Is deze verdeling vergelijkbaar voor ingevoerde diensten uit deze landen? En hoe wijkt de bestemming van de import van goederen en diensten uit China, Rusland en de Verenigde Staten af van het gemiddelde; is de import uit (een van) deze vier landen vaker of juist minder vaak bestemd voor de Nederlandse markt dan de rest van de import?

Wanneer we per land op totaalniveau kijken naar de import in de jaren 2015-2019, dan blijkt uit figuur 4.2.1 dat de Nederlandse goedereninvoer uit de Verenigde Staten en Rusland grotendeels wordt gebruikt voor de exportproductie terwijl de invoer uit China vaker bestemd is voor de productie voor de binnenlandse markt.¹⁾ In 2019 was het deel van de goederenimport uit China dat werd verwerkt voor de export 48 procent (4,5 miljard van 9,3 miljard euro). Voor Rusland bedroeg dit 78 procent (6,3 miljard van 8,2 miljard euro) en voor de Verenigde Staten 68 procent (6,3 miljard van 9,3 miljard euro).²⁾ Sinds 2015 is dit percentage voor alle drie landen sterk toegenomen. In 2015 was dit aandeel in de invoer uit China nog 45 procent (2,8 miljard van 6,2 miljard euro), voor Rusland 75 procent (5,2 miljard van 6,9 miljard euro) en voor de Verenigde Staten 51 procent (3,5 miljard van 7,0 miljard euro). Om dit in perspectief te zetten, het deel van de algehele goederenimport dat werd verwerkt in de export bedroeg 62 procent in 2019. Dat betekent dat er relatief meer van de import uit Rusland en de Verenigde Staten werd verwerkt voor de export dan van de import uit andere landen. Het aandeel van de import uit China dat werd verwerkt voor de export is juist lager dan gemiddeld.

Figuur 4.2.2 laat de waarde van de Nederlandse dienstenimport uit respectievelijk China, Rusland en de Verenigde Staten zien voor de jaren 2015 tot en met 2019. Vergeleken met de totale invoer van diensten uit de Verenigde Staten, is de waarde van de totale diensteninvoer uit China en Rusland bescheiden. Het is nauwelijks te zien in figuur 4.2.2 maar ook hiervan wordt een groot deel gebruikt voor de export, ongeveer 50 procent van zowel de diensteninvoer uit China als uit Rusland. Een belangrijkere speler wat betreft de invoer van diensten zijn de Verenigde Staten: ongeveer 16 procent van de totale diensteninvoer van Nederlandse bedrijfstakken voor verdere verwerking komt uit de Verenigde Staten. Het percentage dat gebruikt wordt voor de export schommelt al sinds 2015 rond de 50 procent en zit daar in 2019 met 54 procent iets boven. Daarmee is de invoer van diensten – met name die uit de Verenigde Staten en Rusland – relatief vaker bestemd voor binnenlands verbruik dan de invoer van goederen.

4.3 Geïmporteerde goederen en diensten gebruikt voor de exportproductie

Een belangrijk kenmerk van internationale productieketens is dat productiebedrijven grondstoffen en halffabricaten importeren om te kunnen exporteren. Bijna de helft van de bruto exportwaarde van goederen van Nederlandse makelij bestaat uit eerder ingevoerde goederen en diensten (Aerts et al., 2020). Dit verschijnsel staat bekend als verticale specialisatie (Hummels et al., 2001). In figuur 4.3.1 is de opbouw van de Nederlandse export weergegeven. Hierin is te zien dat het aandeel invoer in de uitvoer zowel voor goederen als voor diensten toeneemt. Voor goederen was dat percentage in 2015 nog 36 procent, in 2019 is het gestegen naar 43 procent. Voor de dienstenuitvoer wordt relatief minder invoer gebruikt dan voor goederenuitvoer, maar ook dit aandeel is gestegen. In 2015 was dit aandeel 31 procent en in 2019 is dit licht gestegen naar 33 procent.

Het grootste deel van de verbruikte invoer komt uit Europa, in 2019 was de invoer uit Europa goed voor 22 procent van de dienstenuitvoer waarde en 27 procent van de goederenuitvoer waarde. Ook dit aandeel is sinds 2015 continu gestegen. Hetzelfde geldt voor het aandeel van de invoerwaarde uit China, Rusland en de Verenigde Staten. In 2015 waren deze landen tezamen goed voor 5,4 procent van de aan de uitvoer gerelateerde diensteninvoer en 5,8 procent van de goedereninvoer. In 2019 waren deze aandelen gestegen tot respectievelijk 6,0 procent van de diensteninvoer en 7,8 procent van de goedereninvoer.

Tabel 4.3.2 toont de waarde van invoer uit het ene land, gebruikt in de uitvoer naar het andere land. In de laatste kolom van tabel 4.3.2 staat de totale waarde van de invoer van goederen en diensten uit verschillende landen en landengroepen die door Nederlandse bedrijven gebruikt wordt voor de uitvoer. In de voorgaande kolommen staan een aantal landen en landengroepen gespecificeerd waar deze export naar toe gaat. Zo werd er in 2019 bijvoorbeeld voor 5,2 miljard euro aan goederen en diensten ingevoerd uit China, waarvan het merendeel uit goederen bestaat (4,5 miljard). Van deze goederenimport uit China werd 423 miljoen euro verwerkt in de export van goederen en diensten naar de Verenigde Staten. Invoer uit China wordt het vaakst gebruikt in de export die naar Europa gaat.

Vanuit de Verenigde Staten worden juist meer diensten dan goederen ingevoerd. Ook van de export die gebruik maakt van invoer uit de Verenigde Staten is ruim twee derde bestemd voor Europa. Ditzelfde patroon is ook te zien voor de invoer uit Rusland.

Dit onderzoek is toegespitst op de handel met China, Rusland en de Verenigde Staten. In het resterende deel van deze paragraaf bekijken we eerst de invoer die wordt gebruikt voor uitvoer naar het invoerland, voor deze drie landen. Vervolgens bekijken we de invoer uit een van de drie die wordt gebruikt voor de uitvoer naar een van de andere twee.

Invoer die wordt verwerkt in export en terugkeert naar het land van oorsprong

In Tabel 4.3.2 is te zien dat er in 2019 voor 183 miljoen euro aan goederen en diensten uit China werd ingevoerd om vervolgens te worden verwerkt in de productie die werd uitgevoerd naar China. Voor Rusland was dit 28 miljoen euro en voor de Verenigde Staten maar liefst 1.355 miljoen euro. In deze paragraaf bespreken we wat voor diensten en goederen dit waren.

Van China via Nederland naar China

Voor een aantal producten geldt dat er iets wordt geëxporteerd naar China, waarvoor er onderdelen gebruikt worden die uit China geïmporteerd worden. We zullen hiervan enkele voorbeelden bespreken. Zo werd voor de uitvoer van medische elektro-diagnostische apparatuur en thermische kleppen naar China in 2019 telecommunicatieapparatuur en onderdelen daarvan uit China gebruikt, met een invoerwaarde van 13 miljoen euro. Uit China ingevoerde telecommunicatie apparatuur en onderdelen daarvan – ter waarde van 11,8 miljoen euro – werd ook gebruikt voor de uitvoer van optische instrumenten en meetapparatuur naar China.

Van de Verenigde Staten via Nederland naar de Verenigde Staten

Nederland importeerde in 2019 voor 152,4 miljoen euro aan ruwe aardolie uit de Verenigde Staten. In Nederland werd deze ruwe aardolie door raffinaderijen verwerkt tot geraffineerde aardolieproducten zoals benzine en stookolie, die vervolgens gedeeltelijk weer naar de Verenigde Staten werden geëxporteerd. Ook werd er voor 13 miljoen euro aan onderdelen voor het wegvervoer uit de Verenigde Staten ingevoerd, die door Nederlandse bedrijven verwerkt werden in de export van personenauto’s en bussen naar de Verenigde Staten. Verder stonden er vooral diensten hoog in de lijst van import uit de Verenigde Staten, gebruikt voor export naar de Verenigde Staten. In totaal werd er in 2019 voor 886 miljoen euro aan diensten geïmporteerd uit de Verenigde Staten en vervolgens gebruikt voor de export. Hiervan  werd 74 procent (655 miljoen euro) gebruikt voor de export van diensten naar de Verenigde Staten.

In 2019 voerde Nederland voor 57 miljoen aan professionele en managementadviesdiensten in uit de Verenigde Staten en deze waren nodig voor de Nederlandse export van technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten naar de Verenigde Staten. Ook kwam het voor dat voor de export van technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten naar de Verenigde Staten diensten van dezelfde categorie uit de Verenigde Staten waren verwerkt. Zo werd 12 miljoen aan ingevoerde professionele en managementadviesdiensten uit de Verenigde Staten gebruikt in de uitvoer van dezelfde categorie naar datzelfde land. In totaal bedroeg de invoer van dit soort zakelijke dienstverlening, gebruikt voor de uitvoer van zakelijke dienstverlening 136 miljoen euro in 2019.

Er werd in 2019 voor 91 miljoen euro aan vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom betaald aan Amerikaanse bedrijven. Dit intellectueel eigendom werd vervolgens gebruikt in de export van intellectueel eigendom naar de Verenigde Staten. Ook was 87 miljoen euro aan de Verenigde Staten betaalde vergoedingen voor gebruik van intellectueel eigendom nodig in de uitvoer van computerdiensten naar dat land. Voor de uitvoer van overige zakelijke diensten werd 54 miljoen euro aan betaalde royalty’s aan bedrijven uit de Verenigde Staten verwerkt, en in de uitvoer van elektrische apparaten naar de Verenigde Staten was 40 miljoen euro aan Amerikaanse royalty’s verwerkt. De toenemende complexiteit van (mondiale) waardeketens en de toevoeging van de dienstenhandel lijken de interpretatie aanzienlijk te bemoeilijken. Zo is het niet evident hoe Nederland en de Verenigde Staten daadwerkelijk via de import en export van royalty’s of de zakelijke dienstverlening met elkaar verbonden zijn. Hierbij is het aannemelijk dat grote bedrijven, in het bijzonder multinationals, een grote rol spelen. Dit soort bedrijven zijn immers dominant in de Nederlandse dienstenimport- en export en hebben doorgaans een vrij complexe structuur (Smit & Wong, 2017; CBS, 2020).

Ook binnen de categorie vervoersdiensten zien we invoer uit de Verenigde Staten die gebruikt werd voor uitvoer naar de Verenigde Staten, waarbij de importwaarde 34 miljoen euro bedroeg. Deze dienstenimport kan verder uitgesplitst worden, waaruit blijkt dat de grootste twee luchtvaart voor luchtvaart en zeevaart voor zeevaart waren. Door de sterke opkomst van mondiale waardeketens en de (toenemende) fragmentatie van productie zien we dat goederen steeds vaker meerdere grenzen passeren. In de huidige economisch geglobaliseerde wereld spelen ondersteunende diensten, waaronder vervoersdiensten, een sleutelrol om deze goederenstroom te faciliteren. De hoge importwaarde van Amerikaanse vervoersdiensten gebruikt voor Nederlandse vervoersdiensten naar de Verenigde Staten laat zien dat Nederland en de Verenigde Staten in de waardeketen sterk verbonden zijn: cruciale intermediaire goederen worden heen en weer vervoerd via deze vervoersdiensten.

Van Rusland via Nederland naar Rusland

Met een totaalbedrag van 28 miljoen euro was de invoer uit Rusland voor uitvoer naar Rusland bescheiden. Het gros van deze import bestond in 2019 uit minerale brandstoffen. Zo zat er voor 4,9 miljoen euro aan Russische minerale brandstoffen verwerkt in de export naar Rusland van geraffineerde aardolieproducten. Ook was er voor 2,8 miljoen euro aan Russische minerale brandstoffen ingezet om de export van kunststof in primaire vorm naar Rusland mogelijk te maken. Daarnaast werd ruim 2 miljoen euro aan import van minerale brandstoffen uit Rusland gebruikt voor de export van organische chemicaliën, en 1 miljoen euro aan import voor de export van vervoersdiensten naar datzelfde land.

Afhankelijkheden tussen landen – Nederland tussen de grootmachten

Van China via Nederland naar de Verenigde Staten
In recente jaren heeft de Amerikaanse regering hoge tarieven ingesteld op geïmporteerde goederen uit China. De gemiddelde Amerikaanse importheffingen op Chinese goederen bedroegen op het moment van schrijven  19,3 procent, ruim zes keer hoger dan voor aanvang van de handelsoorlog in 2018 (Bown, 2020). Amerikaanse importheffingen van deze omvang gelden niet voor geïmporteerde goederen uit Nederland (Nederlandse export naar de Verenigde Staten), waarin Chinese goederen zijn verwerkt. Het gemiddelde Amerikaanse tarief op geïmporteerde goederen uit Nederland viel met 1,5 procent in 2019 beduidend lager uit (Franssen & Notten, 2020). In totaal werd er door Nederland in 2019 voor 422,7 miljoen euro aan invoer uit China gebruikt voor export naar de Verenigde Staten, zoals bleek uit tabel 4.3.2.

Bijna 83 procent van deze invoer bestond uit goederen. De grootste invoercategorie had een waarde van 64,5 miljoen euro en betrof telecommunicatieapparatuur en onderdelen daarvan. Deze werden voornamelijk verwerkt in de export van elektrische apparaten, wetenschappelijke instrumenten en apparaten en telecommunicatie-, computer- en informatiediensten naar de Verenigde Staten. Daarna volgde de invoer van elektrische apparaten ter waarde van 48,1 miljoen euro, voornamelijk gebruikt in de uitvoer van gespecialiseerde machines, elektrische apparaten en telecommunicatie-, computer- en informatiediensten naar de Verenigde Staten.

De 71,9 miljoen euro aan invoer van diensten uit China gebruikt voor uitvoer naar de Verenigde Staten bestond voor 47,8 miljoen euro of 66 procent uit professionele en managementadviesdiensten. Deze diensten werden voornamelijk gebruikt in de export van diensten. Met name de uitvoer van technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten, professionele en managementadviesdiensten en vervoersdiensten maakten in 2019 gebruik van de diensteninvoer uit China. Daarnaast werden deze diensten ook gebruikt voor de uitvoer van elektrische apparaten en gespecialiseerde machines naar de Verenigde Staten.

Van Rusland via Nederland naar de Verenigde Staten
De 459,6 miljoen euro aan invoer uit Rusland die ingezet werd bij de productie voor uitvoer naar de Verenigde Staten bestond voor 96 procent uit goederen. Het grootste deel van deze invoer bestond uit ruwe aardolie en bedroeg 409,1 miljoen euro. Bijna 82 procent hiervan werd verwerkt in de uitvoer van geraffineerde aardolieproducten. Daarnaast werd het ook gebruikt voor de uitvoer van vervoersdiensten en de uitvoer van organische chemische producten.

Van de Verenigde Staten via Nederland naar China
Andersom gelden er vanwege de handelsoorlog ook verhoogde Chinese tarieven op  geïmporteerde goederen uit de Verenigde Staten. In november 2020 is het heffingspercentage gemiddeld 20,3 procent (Bown, 2020). Op Nederlandse goederen gelden beduidend lagere gemiddelde invoerheffingen. In 2019 was het gemiddelde Chinese invoertarief op goederen uit Nederland 6,9 procent (Franssen & Notten, 2020).

Van de invoer uit de Verenigde Staten die gebruikt werd in de uitvoer naar China bestond 65 procent of 284,5 miljoen euro uit ingevoerde diensten. Hiervan werd 165,5 miljoen euro besteed aan de invoer van royalty’s, oftewel, vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom. Deze invoer werd grotendeels gebruikt voor de uitvoer van computerdiensten naar China, goed voor 61,1 miljoen euro aan verwerkte invoer, geëxporteerde elektrische apparaten bevatten 19,1 miljoen euro aan invoer, de uitvoer van wetenschappelijk instrumenten en apparaten waren goed voor 17,4 miljoen euro aan invoer en de export van vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom bestonden voor 16,3 miljoen euro aan invoer van royalty’s. Professionele en managementadviesdiensten en technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten – goed voor 61,9 miljoen euro aan  invoer uit de Verenigde Staten – werden verwerkt in de uitvoer van computerdiensten en technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten naar China.

De goedereninvoer uit de Verenigde Staten die werd verwerkt in de uitvoer naar China bedroeg 151,2 miljoen euro in 2019. Gespecialiseerde machines werden het meest ingevoerd uit de Verenigde Staten om verwerkt te worden in de uitvoer naar China, er werd voor 20,4 miljoen euro aan invoer verbruikt. Hierop volgen ruwe aardolie, waarvan 14,4 miljoen euro werd gebruikt, en organische chemische producten, waarvan 12,2 miljoen euro aan invoer werd gebruikt voor de uitvoer naar China. Gespecialiseerde machines werden voornamelijk gebruikt voor de uitvoer van gespecialiseerde machines. Zowel de invoer van ruwe aardolie als van organische chemische producten werd voornamelijk ingezet om de uitvoer van kunststof in primaire vormen mogelijk te maken.

Van Rusland via Nederland naar China
Ook de invoer uit Rusland die werd gebruikt in de uitvoer naar China bestond voornamelijk uit ruwe aardolie. Deze invoer vertegenwoordigde 59 procent van de totale invoer uit Rusland die verwerkt was in de export naar China en werd verwerkt in de uitvoer van kunststof in primaire vormen, aardolieproducten en vervoersdiensten.

Van China via Nederland naar Rusland
Iets meer dan 41 procent van de invoer uit China die gebruikt wordt voor uitvoer naar Rusland valt onder de noemer machines en vervoermaterieel. Andere relatief grote invoerstromen waren chemische producten die 18 procent voor hun rekening namen en diensten die 8 procent vertegenwoordigden. Elk van deze invoerstromen werd voornamelijk gebruikt in de uitvoer van dezelfde categorie. Van chemische producten bestond het grootste deel van zowel de verbruikte invoer als de uitvoer uit medicinale en farmaceutische producten. De diensteninvoer bevatte met name technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten, professionele en managementadviesdiensten en royalty’s. De ingevoerde diensten werden voornamelijk gebruikt voor de uitvoer van zakelijke diensten.

Van de Verenigde Staten via Nederland naar Rusland
Bijna 66 procent van de invoer uit de Verenigde Staten die wordt gebruikt voor de uitvoer naar Rusland bestaat uit diensten. En bijna de helft van deze diensteninvoer betrof royalty’s. Deze worden gebruikt in de uitvoer van verschillende diensten (met name royalty’s, technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten en computerdiensten) wetenschappelijke instrumenten en apparaten, elektrische apparaten en medicinale en farmaceutische producten.

Van de goedereninvoer uit de Verenigde Staten worden bijvoorbeeld onderdelen van auto’s gebruikt voor de uitvoer van auto’s naar Rusland. Daarnaast wordt ruwe aardolie uit de Verenigde Staten gebruikt voor de uitvoer van geraffineerde aardolieproducten naar Rusland. Daarnaast zien we dat de invoer van gespecialiseerde machines uit de Verenigde Staten wordt gebruikt voor de uitvoer van landbouwmachines en machines voor de voedingsmiddelenindustrie.

4.4 Exportstromen waarin veel import is verwerkt

In deze paragraaf onderzoeken we welke uitvoerstromen erg afhankelijk zijn van de invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen absolute afhankelijkheid en relatieve afhankelijkheid. Bij absolute afhankelijkheid is het bedrag van import uit de drie landen hoog en bij relatieve afhankelijkheid is het aandeel van de import uit China, Rusland en de Verenigde Staten in het tot stand komen van de export hoog.

In figuur 4.4.1 is het absolute aandeel van de invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten lichtblauw gearceerd en het relatieve aandeel is afgebeeld door de grootte van het lichtblauwe balkje ten opzichte van het totaal.

In 2019 bedroeg de totale invoer die verwerkt was in de uitvoer 156,3 miljard euro (exclusief invoer voor wederuitvoer). Dat komt neer op 62 procent van de Nederlandse export. Hiervan kwam 28,3 miljard euro uit China, de Verenigde Staten en Rusland samen, goed voor 18 procent van de totale invoer verwerkt in de uitvoer (zie figuur 4.4.2). Zo bestond de export van grondstoffen en minerale brandstoffen voor een groot deel uit eerder uit China, de Verenigde Staten of Rusland ingevoerde inputs, bijna 30 procent kwam uit deze drie landen samen. De Nederlandse export van voeding en dranken bestond – absoluut en relatief – uit weinig inputs uit de drie onderzochte landen. In het vervolg van deze paragraaf zullen we op groter detailniveau bekijken welke uitvoerstromen en invoerstromen absoluut erg afhankelijk zijn van één of al deze drie landen.

Exportstromen met hoge absolute afhankelijkheid

Absoluut gezien maakt de Nederlandse export van aardolie en aardolieproducten het meest gebruik van invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten; in totaal 6,5 miljard euro, zoals tabel 4.4.3 laat zien. Daarna volgt de export van andere zakelijke diensten met 2,8 miljard euro aan invoer, en royalty’s, waarvoor in 2019 2,3 miljard euro aan invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten nodig was. Op de export van aardolieproducten en diensten na, verbruikt de export van gespecialiseerde machines de meeste invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten, namelijk iets meer dan 1 miljard euro aan intermediaire invoer. Als we naar totale verbruikte invoer kijken (en dus niet alleen naar invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten) komt de exportproductie van voertuigen voor wegvervoer op de tweede plaats. Voor deze categorieën zullen we nader bekijken welke producten ervoor ingevoerd worden en waar de uitvoer heen gaat.

Dienstenexport die sterk leunt op invoer

Over het algemeen leunt de dienstenexport meer op de invoer van diensten, ongeveer twee derde van de verbruikte invoer betreft diensten, en de goederen export juist op de invoer van goederen, iets meer dan drie kwart van de verbruikte invoer bestaat uit goederen. Van de 55,6 miljard euro invoer (figuur 4.4.1) die gebruikt wordt voor de uitvoer van diensten komt 10,1 miljard euro invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Hiervan was het grootste gedeelte afkomstig uit de Verenigde Staten: 7,9 miljard euro. Daarnaast komt 1,6 miljard euro uit China en 0,7 miljard euro uit Rusland. In figuur 4.4.4. wordt de invoer gebruikt voor de uitvoer van diensten naar herkomstland weergegeven.

Andere zakelijke diensten

De uitvoerstroom van diensten die het meest afhankelijk is van invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten zijn andere zakelijke diensten. In totaal is hier 2,8 miljard euro aan – met name diensten – invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten voor nodig. Deze uitvoerstroom bestaat voornamelijk uit technische, aan de handel gerelateerde diensten, professionele en managementadviesdiensten en R&D diensten. Voor de uitvoer worden voornamelijk ingevoerde diensten gebruikt, en dan met name professionele en managementadviesdiensten, maar ook technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten en vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom.

Royalty’s

De tweede meest van invoer afhankelijke dienstenuitvoerstroom bestaat uit vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom, ook wel royalty’s genoemd. Dit is bijvoorbeeld een software product dat in Nederland ontwikkeld wordt en waarvoor het buitenland een licentie afneemt om de software te gebruiken. Wat voor invoer is hier eigenlijk voor nodig? Dat blijken voornamelijk diensten te zijn, meer specifiek vooral het gebruik van intellectueel eigendom uit het buitenland. Dat zou bijvoorbeeld een gepatenteerd algoritme kunnen zijn waarop de software gebaseerd is en waarvan de gebruiksrechten in Nederland zijn vastgelegd. R&D diensten en telecommunicatie- computer- en informatiediensten volgen als tweede en derde grootste invoerstroom die nodig zijn in de export van intellectueel eigendom.

ICT-diensten

Op de derde plek staat de export van telecommunicatie-, computer- en informatiediensten, waarvan de computerdiensten de grootste verbruiker van invoer is. 

Zijn er eigenlijk helemaal geen goederen nodig voor de dienstenuitvoer? Jawel, maar dat aandeel is erg klein vergeleken met de gebruikte diensten. Van de invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten gebruikt voor de uitvoer van diensten bestond 1 miljard euro uit goederen en bijna 9 miljard euro uit diensten.

Diensten die in 2019 gebruik maakten van invoer uit China, Rusland en de Verenigde Staten werden voornamelijk uitgevoerd naar Groot-Brittannië, Duitsland en de Verenigde Staten. Na de Verenigde Staten kwam op plaats elf pas het tweede niet-EU-land: Saoedi-Arabië. Voor al deze landen gold dat ongeveer 18 procent van de invoer dat gebruikt werd voor de uitvoer afkomstig was uit China, Rusland en de Verenigde Staten.

Goederenexport die sterk leunt op invoer

Aardolie en aardolieproducten
In totaal werd er in 2019 voor 20,3 miljard euro aan invoer verbruikt bij de uitvoer van aardolieproducten, waarvan 6,5 miljard euro werd geïmporteerd uit China, Rusland en de Verenigde Staten. Dat komt neer op 32 procent van de totale invoer die werd verwerkt in deze uitvoer. Het merendeel van deze invoer was afkomstig uit Rusland met 4,2 miljard euro, gevolgd door de Verenigde Staten met 2,2 miljard euro en China met 1 miljard euro.

Van deze 20,3 miljard invoer bestond 16,1 miljard euro uit ruwe aardolie waarvan 4,0 miljard euro uit Rusland kwam en 1,9 miljard euro uit de Verenigde Staten. Andere, aanzienlijk kleinere, invoerstromen zijn niet ruwe aardolie (-producten), resterende aardolieproducten en diensten (bijvoorbeeld zakelijke diensten, royalty’s en vervoersdiensten).

Ook werd er voor de export van wegvoertuigen ingevoerde elektrische apparaten gebruikt, waarvan 53,6 miljoen euro afkomstig was uit China en 30,2 miljoen uit de Verenigde Staten. Ook waren er computers en computeronderdelen nodig. Hiervan kwam, met 45,1 miljoen euro, ook meer uit China dan de 8,1 miljoen euro uit de Verenigde Staten. Andersom was dat bij de diensteninvoer benodigd voor de productie van wegvoertuigen. Van de benodigde zakelijke diensten was 44,7 miljoen euro afkomstig uit de Verenigde Staten en 10 miljoen euro uit China. Vergoedingen voor gebruik van intellectueel eigendom ter waarde van 49,3 miljoen euro werden voornamelijk afgedragen aan de Verenigde Staten en Europese landen.

De uitvoer van voertuigen voor wegvervoer ging met name naar Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië en België. Daarna volgde de Verenigde Staten als eerste niet-EU-land.

4.5 De verwerking van grote importstromen voor de export

In de voorgaande paragraaf is de totale invoer gebruikt voor de export van bepaalde productcategorieën beschreven. Daarbij was de exportcategorie het uitgangspunt van de analyse. In deze paragraaf kijken we naar intermediaire importstromen die verwerkt worden in geëxporteerde goederen en diensten en waarvan een groot deel uit China, Rusland en de Verenigde Staten komt. Het uitgangspunt in deze paragraaf zijn de grote intermediaire importstromen, waar Nederland relatief afhankelijk is van China, Rusland en de Verenigde Staten, en in welke exportproducten of diensten deze verwerkt worden.

In figuur 4.5.1 is de top 8 van meest afhankelijke invoerstromen gebruikt voor uitvoer weergegeven. Daarbij zijn alleen invoerstromen meegenomen waarvan de waarde op zijn minst 200 miljoen euro bedroeg. Van zulke waardevolle invoerstromen staan de 8 invoerstromen genoemd waarvoor het aandeel uit China, Rusland en de Verenigde Staten het hoogste is. Hiervan zullen we drie invoerstromen nader bekijken: computers en onderdelen, telecommunicatieapparatuur en de invoer van financiële diensten.

Import van computers en computeronderdelen

Van alle import uit China, Rusland en de Verenigde Staten worden computers en computeronderdelen het vaakst gebruikt in de exportproductie. Bovendien wordt de import van computers en computeronderdelen gebruikt in veel verschillende exportproducten en –diensten. Van de totale import van computers en computeronderdelen gebruikt voor export komt meer dan 55 procent uit China, Rusland of de Verenigde Staten. Met name China is een grote leverancier. Deze invoer bedroeg 442 miljoen euro in 2019 van in totaal 948 miljoen euro, dat is bijna 47 procent.

In welke exportproducten en -diensten wordt deze import gebruikt? Bijna 525 miljoen euro werd in 2019 gebruikt voor de uitvoer van diensten. De export van telecommunicatie-, computer- en informatiediensten was goed voor 182 miljoen euro van deze import, voor vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom was dat 103 miljoen euro en voor andere zakelijke diensten 97 miljoen euro. Voor de uitvoer van wegvoertuigen werd bijna 91 miljoen aan invoer van computers en computeronderdelen gebruikt.

Invoer van telecommunicatieapparatuur en onderdelen

Ook de import van telecommunicatieapparatuur en onderdelen daarvan belanden vaak in de Nederlandse export. In totaal werd 1,6 miljard euro van de invoer van telecommunicatieapparatuur gebruikt voor de export. Bijna 40 procent hiervan kwam uit China en de Verenigde Staten met 534 miljoen euro uit China en 117 miljoen euro uit de Verenigde Staten. Deze invoer werd veel gebruikt voor de uitvoer van elektrische machines en apparaten en deze intermediaire import bedroeg 428 miljoen euro. Er is ook veel import van telecommunicatieapparatuur en onderdelen nodig in de export van wetenschappelijke instrumenten en apparaten met een importwaarde van 269 miljoen euro. In de export van telecommunicatieapparatuur en onderdelen is 245 miljoen euro aan invoer van telecommunicatieapparatuur en onderdelen verwerkt. Ook voor de uitvoer van diensten blijkt deze invoer van belang; in totaal 407 miljoen euro, met name voor telecommunicatie-, computer- en informatiediensten en andere zakelijke diensten.

Financiële diensten

Bij diensteninvoer is er niet zo’n hoge afhankelijkheid van China, Rusland en de Verenigde Staten als bij de voorgaande categorieën. Alle afhankelijkheidspercentages lagen onder de 26 procent, behalve voor de invoer van royalty’s. We gaan nu iets dieper kijken naar de invoer van financiële diensten. Van deze invoer kwam in 2019 ruim 26 procent uit China, Rusland en de Verenigde Staten, en dan met name uit de Verenigde Staten met 656 miljoen euro van totaal 2,6 miljard euro aan invoer.

De uitvoer die gebruik maakte van financiële diensten bestond voor een groot deel ook uit diensten. De grootste invoerverbruikers waren technische, aan de handel gerelateerde en overige zakelijke diensten met 804,8 miljoen euro aan invoer, financiële diensten met 273,3 miljoen euro en informatiediensten met 178,7 miljoen euro. Ook verschillende goederenuitvoerstromen gebruikten de ingevoerde financiële diensten: voor de export van aardolie en aardolieproducten werd 49,1 miljoen euro verbruikt, voor gespecialiseerde machines 48,5 miljoen euro en voor wegvoertuigen 43,1 miljoen euro.

De uitvoer van goederen en diensten die de invoer van financiële diensten verbruiken gaat grotendeels naar Europa. De Verenigde Staten en Saoedi-Arabië zijn de enige twee niet-Europese landen in de top 10 zoals te zien is in figuur 4.5.7.

4.6 Casestudy: Uitvoer van auto’s, tractors en rijwielen

In 2019 exporteerde Nederland voor 14,5 miljard euro aan personenauto’s, wegtractors en rijwielen. Het gros hiervan werd geëxporteerd naar Europa, bijna 12 miljard. De export naar China, de Verenigde Staten en Rusland was samen goed voor iets meer dan 1 miljard euro. In tabel 4.6.1 worden een aantal invoerproducten afkomstig uit China, Rusland en de Verenigde Staten die verwerkt zijn in deze uitvoer belicht.  In tabel 4.6.2 staat hoeveel van deze invoer gebruikt werd voor de export van auto’s, tractors en rijwielen.

China

Uit hoofdstuk 2 en 3 blijkt dat een aanzienlijk deel van de import uit China gekwalificeerd is als high-technology. Een voorbeeld hiervan zijn computers en computeronderdelen. In 2019 importeerde Nederland bijna 2,8 miljard euro hiervan uit China. Daarvan bestond bijna 1 miljard euro uit halffabricaten voor intermediair gebruik. En daarvan werd 442 miljoen euro verwerkt in de export van goederen en diensten. Het grootste deel van deze invoerstroom was dus direct voor consumptie in de Nederlandse maatschappij. Ongeveer 42 miljoen werd gebruikt voor de uitvoer van automobielen, tractors en rijwielen.

Rusland

Zoals eerder beschreven, bestond de invoer uit Rusland voor een groot deel uit grondstoffen. Het is dan ook logisch dat hiervan een groot deel in de productieketen terecht komt. Minerale brandstoffen is de invoerstroom die het meest gebruikt wordt in de Nederlandse uitvoer. Zo ook voor de uitvoer van automobielen, tractors en rijwielen. In 2019 was dat zo’n 14,7 miljoen euro.

Verenigde Staten

De Verenigde Staten behoren tot de grootste metaalproducenten ter wereld. Nederland importeert een breed scala aan metalen en metaalproducten uit de Verenigde Staten die worden gebruikt in productieprocessen. In 2019 werd er voor 476 miljoen euro aan carrosserieën uit de Verenigde Staten geïmporteerd. Bijna al deze invoer was bestemd voor intermediair verbruik. Deze intermediaire invoer van metalen en metaalproducten uit de Verenigde Staten bedroeg 470 miljoen euro. Bijna 333 miljoen euro belandde in de uitvoer, waarvan 289 miljoen euro in de uitvoer van automobielen, tractors en rijwielen.

Aan het gebruik van intellectueel eigendom zijn vaak kosten verbonden, het gebruik wordt dan gezien als een dienst die geïmporteerd wordt uit het land waar het intellectueel eigendom geregistreerd staat.  Voor bijvoorbeeld technologie gebruikt in machines of in meetinstrumenten worden veel vergoedingen betaald aan de Verenigde Staten. In totaal betaalde Nederland 8,2 miljard euro aan vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom voor binnenlands gebruik aan de Verenigde Staten. Bijna 60 procent of 4,7 miljard euro hiervan werd verbruikt ten behoeve van de uitvoer. Voor de uitvoer van automobielen, tractors en rijwielen werd ongeveer 50 miljoen euro aan ingevoerde royalty’s uit de Verenigde Staten gebruikt, waarmee het belang van ingevoerde diensten in productieprocessen verder wordt benadrukt.

4.7 Literatuur

Aerts, N., Notten, T., Prenen, L., Rooyakkers, J. & Wong, K.F. (2020). Nederlandse verdiensten aan internationale handel. Nederland Handelsland: Export, investeringen en werkgelegenheid 2020. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.

CBS (2020). Internationaliseringsmonitor 2020, derde kwartaal: Internationale handel in diensten en R&D. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.

Bown, C. (2020). US-China Trade War Tariffs: An Up-to-Date Chart. PIIE Peterson Institute of International Economics. Geraadpleegd van https://www.piie.com/research/piie-charts/us-china-trade-war-tariffs-date-chart.

Franssen, L. & Notten, T. (2020). Handelstarieven en productieketens. Internationaliseringsmonitor 2020, vierde kwartaal: Handelspolitiek. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.

Hummels, D., Ishii, J. & Yi, K.M. (2001). The nature and growth of vertical specialization in world trade. Journal of International Economics 54(1), pp. 75-96.

Smit, R. & Wong, K.F. (2017). Ontwikkeling microdata 2012-2016: Internationale handel in diensten; tijdreeks 2012-2016. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.