Schokbestendigheid
Grote schokken zoals de coronapandemie en de oorlog in Oekraïne raken alle aspecten van de brede welvaart. Hoe goed is Nederland in staat om op de korte termijn een grote schok op te vangen? Kunnen mensen nog in hun levensonderhoud voorzien, en hoe gaat het met de meest kwetsbare groepen? Zijn onze natuur, samenleving en economie sterk genoeg?
De brede welvaart kan op de langere termijn onder druk komen te staan vanwege grote (externe) schokken die de samenleving kunnen ontwrichten. De financiële crisis van 2008, de coronapandemie en de oorlog in Oekraïne tonen de kwetsbaarheid van onze manier van leven, en de grenzen aan de houdbaarheid van de brede welvaart op de langere termijn. Schokken van deze omvang raken alle dimensies van de brede welvaart. Het gaat hier nadrukkelijk niet om de effecten van de huidige schok, maar om de mate waarin Nederland is voorbereid op een volgende schok.
Inleiding
Interpretatie
Schokbestendigheid en brede welvaart ‘hier en nu’
Schokbestendigheid en brede welvaart ‘later’
Schokbestendigheid en brede welvaart ‘kritieke systemen’
Schokbestendigheid en brede welvaart ‘elders’
Inleiding
Wat is een schok?
Een schok is in de context van brede welvaart een onregelmatige gebeurtenis met gevolgen voor hele bevolkingen. Voorbeelden zijn oorlogen, natuurrampen, financiële crises en pandemieën. Het gaat niet om tot op zekere hoogte voorspelbare (middel)langetermijntrends en transities. Het gaat ook niet om regelmatige schommelingen, zoals griepgolven, conjunctuurschommelingen of jaarlijkse overstromingen.
Wat is schokbestendigheid?
Schokbestendigheid is het vermogen van een samenleving, systeem of stelsel om de kansen op een schok te verkleinen, om een schok te absorberen op het moment dat die zich voordoet, om snel te herstellen, en om zich eventueel structureel aan te passen aan de nieuwe situatie na de schok.
Interpretatie
Schokbestendigheid is geen absoluut begrip. Er zijn geen specifieke (Nederlandse) kritieke grenzen of standaarden waar indicatorwaarden tegen kunnen worden afgezet. Bijvoorbeeld, monocultuur maakt de landbouw kwetsbaar, maar hoeveel monocultuur is aanvaardbaar en hoeveel is te veel? Met het dichtdraaien van de gaskraan is Nederland sterker afhankelijk geworden van de import van aardgas, maar bij welk percentage importafhankelijkheid moeten we ons zorgen gaan maken? Dit zijn normatieve vraagstukken waar het CBS geen uitspraken over doet.
De rol van de monitor is om deze vraagstukken te voorzien van feitelijke informatie over ontwikkelingen. De interpretatie van cijfers over schokbestendigheid is dan ook alleen feitelijk, zonder bespiegelingen over kritieke grenzen of standaarden. Deze feitelijke observaties gaan alleen over het heden. Hoe goed Nederland in de toekomst een schok zal kunnen absorberen, daarvan herstellen, en zich eventueel aanpassen kan alleen indirect worden gemeten door te kijken naar de huidige staat van de relevante factoren.
De indicatoren laten niet het absolute niveau van de schokbestendigheid van de brede welvaart zien. Het dashboard bevat een selectie van kernindicatoren die het complexe fenomeen schokbestendigheid beschrijven. Het laat zien of de indicatoren voor de zes aspecten van schokbestendigheid zich ontwikkelen in de richting van een hogere of lagere schokbestendigheid. Daarnaast laat het zien of Nederland in vergelijking met andere EU-landen meer of minder schokbestendig is.
Het dashboard helpt om mogelijke zwakke plekken te identificeren, mochten zich in de toekomst schokken voordoen. Hoe meer indicatoren op ‘groen’ staan, hoe beter de samenleving in staat moet zijn om een dergelijke schok op te vangen.
Schokbestendigheid van de brede welvaart ‘hier en nu’
Uitleg dashboard, kleuren en noten
Levensonderhoud van huishoudens
Omvang van kwetsbare groepen
Twee thema’s in de schokbestendigheid van de brede welvaart zijn gerelateerd aan de brede welvaart ‘hier en nu’. Het thema ‘levensonderhoud van huishoudens’ meet in hoeverre huishoudens gemiddeld genomen de middelen hebben om een eventuele schok op te vangen. Hier kijken we naar het mediaan vermogen, het spaargeld bij banken in Nederland, de mate waarin mensen regie ervaren over het eigen leven, de ervaring van de eigen gezondheid en de arbeidsparticipatie. In het thema ‘omvang van kwetsbare groepen’ wordt specifiek gekeken naar bepaalde kwetsbare groepen die in het geval van een schok als eerste de gevolgen ondervinden: laagopgeleiden, werklozen, zzp-ers met armoederisico, mensen met een laag inkomen en gering vermogen, en mensen met langdurige beperkingen door gezondheidsproblemen. Zie ook Schokbestendigheid en brede welvaart ‘hier en nu’.
Schokbestendigheid van de brede welvaart ‘later’
Uitleg dashboard, kleuren en noten
Robuustheid van biosfeer
Robuustheid van samenleving
Robuustheid van economie
Slagkracht van de overheid
De brede welvaart ‘later’ betreft hoeveel hulpbronnen wij op de lange termijn nalaten aan volgende generaties. De vraag is of de grote systemen die onze brede welvaart mogelijk maken – biosfeer, samenleving, economie – robuust genoeg zijn om grote (externe) schokken op te vangen. In dit verband wordt apart aandacht besteed aan de slagkracht van de overheid, een bijzonder belangrijk aspect in het geval van een schok die grote delen van de bevolking treft en de grote systemen bedreigt.
Schokbestendigheid van ‘kritieke systemen’
Uitleg dashboard, kleuren en noten
Kritieke systemen: Systeemfalen
Kritieke systemen: Essentieel voor de drie grote systemen
Kritieke systemen: Essentiële maatschappelijke functie
De brede welvaart ‘later’ is ook afhankelijk van de schokbestendigheid van specifieke systemen die voor de brede welvaart als geheel of voor bepaalde SDG’s van kritiek belang zijn. We noemen een systeem kritiek als uitval daarvan kan leiden tot de uitval van andere systemen die essentieel zijn voor de biosfeer, samenleving en/of economie, of die een maatschappelijke functie hebben die te belangrijk is om te mogen falen.
Systemen waarvan de uitval kan leiden tot de uitval van andere systemen zijn energievoorziening, telecom, en informatie-infrastructuren. Essentieel voor de schokbestendigheid van biosfeer, samenleving en economie zijn ecosystemen, sociale relaties, en bedrijfsleven. Systemen die een essentiële maatschappelijke functie vervullen zijn de financiële sector, de overheid, de zorg, het onderwijs, transport en de drinkwatervoorziening. Zie ook Schokbestendigheid en brede welvaart ‘later’.
Schokbestendigheid van brede welvaart ‘elders’
Uitleg dashboard, kleuren en noten
Grensoverschrijdende afhankelijkheden
Het thema ‘grensoverschrijdende afhankelijkheden’ is gerelateerd aan de brede welvaart ‘elders’ en omvat de indicatoren afhankelijkheid van energie-invoer, economische afhankelijkheid van de export en de broeikasgasvoetafdruk.
Afhankelijkheden van de rest van de wereld zijn een kwetsbaarheid voor de brede welvaart van Nederland. Voor de energievoorziening is Nederland voor een groot deel afhankelijk van het buitenland. Daarnaast bevatten onmisbare producten als computers en telefoons zeldzame en kostbare metalen, net als zonnepanelen en elektrische auto’s. De vraag naar deze schaarse grondstoffen is groot. De brede welvaart van Nederland wordt kwetsbaar wanneer Nederland niet zelf over de benodigde grondstoffen beschikt en leveringszekerheid bijvoorbeeld door geopolitieke spanningen niet gegarandeerd is. Zie ook Schokbestendigheid en brede welvaart ‘elders’.