2. Data en methode

De data voor dit onderzoek komen uit de Gezondheidsenquête. Dit is een jaarlijkse, continu doorlopende enquête die wordt afgenomen bij de bevolking in particuliere huishoudens. Bewoners van instellingen en tehuizen worden dus niet ondervraagd. 
Respondenten kunnen via internet deelnemen aan het onderzoek of worden aan huis bezocht voor een interview. Die interviews konden in een deel van 2020 niet plaatsvinden als gevolg van de coronamaatregelen. Voor het wegvallen van deze aan-huis-waarneming heeft het CBS gecorrigeerd, waardoor de uitkomsten ook over 2020 een representatief beeld geven¹⁾. 

Vraagstellingen

In de Gezondheidsenquête komen diverse onderwerpen aan bod die betrekking hebben op gezondheid, zorggebruik en leefstijl. Naast de standaardvragen over de fysieke en mentale   gezondheid, beweging en voeding, en roken, alcohol- en drugsgebruik zijn in de maanden augustus tot en met december 2020 extra vragen gesteld die specifiek gaan over de invloed van de coronacrisis op de mentale gezondheid, beweging en voeding, en roken, alcohol- en drugsgebruik. De vragen over de eerste twee thema’s zijn aan alle respondenten van 12 jaar of ouder gesteld (3300 respondenten); de vragen over roken, alcohol en drugs aan de respondenten van 15 jaar of ouder (3200 respondenten). De vragen waarop de in dit artikel gepresenteerde uitkomsten gebaseerd zijn, worden hieronder weergegeven.

De antwoorden op deze vragen zijn ‘relatief’: een verslechterde mentale gezondheid door corona hoeft bijvoorbeeld niet te betekenen dat het ook in absolute zin slecht gaat. Andersom hoeft een onveranderde mentale gezondheid niet te betekenen dat het mentaal goed gaat. Men kan immers voor corona ook al mentale problemen hebben gehad. Daarom is in dit onderzoek ook gebruik gemaakt van data die de ontwikkeling van de mentale gezondheid en de leefstijl in absolute zin in beeld brengen. Deze informatie wordt standaard in de Gezondheidsenquête uitgevraagd en is beschikbaar tot en met het tweede kwartaal van 2021. De vragen over de mentale gezondheid zijn afkomstig uit de Mental Health Inventory-5 (MHI-5). Dit is een internationaal gestandaardiseerd, veelgebruikt meetinstrument dat de aan- of afwezigheid van gevoelens van depressie en nervositeit in de afgelopen vier weken meet. De MHI bestaat uit 5 vragen over hoe men zich in de afgelopen 4 weken heeft gevoeld.

De cijfers over mentale gezondheid op basis van de MHI zijn weergegeven voor alle kwartalen van 2019, 2020 en voor het eerste en tweede kwartaal van 2021. De MHI-vragen zijn elk kwartaal aan ongeveer 2000 personen van 12 jaar of ouder gesteld. Voor roken, alcohol- en drugsgebruik zijn  alleen de jaarcijfers over 2019 en 2020 opgenomen. Voor de leefstijlthema’s beweging en ongezonde voeding ontbreken bruikbare jaarcijfers (zie voor meer informatie paragrafen 5 en 6).

Achtergrondkenmerken

Alle cijfers in dit onderzoek zijn uitgesplitst naar leeftijd. De veranderingen in de ervaren invloed van corona op de mentale gezondheid en de leefstijl zijn ook uitgesplitst naar geslacht, opleidingsniveau, samenstelling van het huishouden, en werksituatie. Vanwege het verschil in levensfase en daarmee samenhangende relevante kenmerken is onderscheid gemaakt tussen 25- tot 65-jarigen en 65-plussers. Bij 12- tot 18-jarigen en 18- tot 25-jarigen is het aantal waarnemingen te klein en de populatie te uniform om uitsplitsingen te kunnen maken naar deze relevante achtergrondkenmerken.

In de Gezondheidsenquête is ook gevraagd of er door de coronacrisis een verandering in de werksituatie is geweest. De veranderingen in de ervaren invloed van corona op de mentale gezondheid en de leefstijl zijn ook uitgesplitst naar veranderingen in werk. In de onderzoekspopulatie is van de 25- tot 65-jarige personen die werk hadden 41 procent (deels) thuis gaan werken (onbekend is hoeveel van hen voor de crisis al deels thuis werkte), 11 procent is minder gaan werken, 8 procent is meer gaan werken, bij 7 procent lag het werk stil en 3 procent werd ontslagen (enkele personen vallen in meer dan één categorie). Bij 34 procent is niets in de werksituatie veranderd. 18 procent van de respondenten gaf aan geen werk te hebben gehad vóór de coronacrisis. 

Alle cijfers inclusief de betrouwbaarheidsintervallen zijn terug te vinden in een maatwerktabel (CBS, 2021b). Voor de overzichtelijkheid zijn in dit artikel alleen de meest relevante cijfers weergegeven in de figuren. Als verschillen worden benoemd is er sprake van een significant verschil (p < 0,05). Hierbij is getoetst door middel van logistische regressieanalyse.

Samenhang tussen achtergrondkenmerken

Tussen de diverse achtergrondkenmerken kunnen onderlinge samenhangen bestaan. Zo wonen oudere vrouwen bijvoorbeeld vaker alleen dan oudere mannen. Soms zijn relaties tussen bepaalde uitkomsten en achtergrondkenmerken eigenlijk toe te schrijven aan andere kenmerken die daarmee samenhangen. Als, in ons voorbeeld, oude vrouwen vaker eenzaam zijn kan dat bijvoorbeeld komen omdat ze vaker alleen wonen, niet omdat ze vrouw zijn.  Door in een multivariate analyse te corrigeren voor deze onderlinge samenhang wordt de onderzochte relatie genuanceerd. De in dit onderzoek beschreven resultaten betreffen de ongecorrigeerde, bivariate resultaten. Indien uit de multivariate analyses blijkt dat een relatie niet op zichzelf staat is dit erbij vermeld.

Samenhang tussen uitkomsten

Naast een samenhang tussen achtergrondkenmerken bestaat er ook een samenhang tussen de uitkomstvariabelen die in dit onderzoek aan bod komen. Zo is de relatie tussen lichaamsbeweging en lichamelijke en mentale gezondheid onomstreden, en zal het rookgedrag, alcohol- en drugsgebruik gerelateerd zijn aan de mentale gezondheid (zie bijv. GGZ, 2018; Trimbos, 2021). Op relaties tussen doelvariabelen wordt in dit artikel niet verder ingegaan.

¹⁾ Bij de Gezondheidsenquête wordt normaliter online en face-to-face geënquêteerd. Via een tijdreeksmodel is zo goed mogelijk voor het deels wegvallen van de face-to-face waarnemingen gecorrigeerd. Deze methode is elders beschreven (CBS, 2021a).