Gemeenten kampen met niet-gerealiseerde baten door corona

In het afgelopen najaar heeft het CBS onderzoek gedaan naar de invloed van de coronacrisis op de financiën van Nederlandse gemeenten. De cijfers uit dit onderzoek hebben betrekking op verslagjaar 2020 en de eerste helft van 2021. Er is onderzocht hoeveel extra baten en lasten gemeenten geboekt hebben en welke begrote baten en lasten niet tot realisatie zijn gekomen. De uitkomsten van dit onderzoek zijn indicatief en geven de ondergrens aan van de meerlasten en -baten alsmede de niet-gerealiseerde lasten en baten. Een meerderheid van de responderende gemeenten gaf aan op dat moment nog niet alle coronagerelateerde lasten en baten te hebben verwerkt. Het CBS heeft ook een deel bijgeraamd omdat niet alle gemeenten hebben gerespondeerd. De onderstaande cijfers vormen daarom een voorlopige indicatie.

In 2020 overstegen de extra baten, exclusief Tozo (Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandige ondernemers), met zo’n 0,4 miljard euro de extra lasten. Volgens de huidige inzichten overstijgen de extra baten in de eerste helft van 2021 de extra lasten met zo’n 0,2 miljard euro. Hier staat tegenover dat voor 2020 de niet-gerealiseerde baten 0,6 miljard euro hoger uitvielen dan de niet-gerealiseerde lasten die zijn toe te kennen aan 2020. Voor de eerste helft van 2021 vielen de niet-gerealiseerde baten 0,3 miljard euro hoger uit dan de niet-gerealiseerde lasten.  

Gerealiseerde extra lasten en baten

Gemeenten hebben 1,2 miljard euro aan coronagerelateerde meerbaten geadministreerd in 2020, exclusief Tozo-voorschotten.  In de eerste helft van 2021 zagen gemeenten 0,8 miljard euro aan meerbaten binnenstromen. Deze meerbaten vloeiden vooral voort uit het feit dat gemeenten door het Rijk gecompenseerd worden voor de extra uitgaven en inkomstenderving als gevolg van de coronamaatregelen. Het ging hierbij om 0,8 miljard en 0,6 miljard euro voor 2020 en de eerste helft van 2021. Deze compensatie, veelal afkomstig van het Rijk, heeft betrekking op verscheidene beleidsterreinen.

Afgezien van de Tozo heeft de coronacrisis in 2020 ongeveer 0,8 miljard euro aan meerlasten met zich meegebracht voor gemeenten. Van dit bedrag had 0,4 miljard euro betrekking op extra kosten in het sociaal domein. Dit kwam onder andere door wijzigingen in het kader van de regeling BUIG¹⁾ ten gevolge van corona, extra belangstelling voor voedselbanken, de sociale werkvoorziening aan de anderhalvemeter-maatregel aanpassen, zorgverleners in de WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning) compenseren voor inkomensderving en extra kosten voor de maatschappelijke opvang. Er ging ook 0,2 miljard euro extra naar Volksgezondheid en milieu in 2020, onder meer door meerkosten aan testen en labonderzoek. Dit werd voornamelijk veroorzaakt door Amsterdam en Rotterdam, aangezien de GGD hier onderdeel is van de gemeentelijke organisatie. De overige 0,3 miljard euro kwam voor de rekening van taakvelden ‘Bestuur en ondersteuning’ en ‘Sport, cultuur en recreatie’.

Voor de eerste helft van 2021 bedroegen de meerlasten ruim 0,5 miljard euro. De grote kostenposten en de verdeling van het geld bleven nagenoeg hetzelfde als in 2020. Een bedrag van 0,2 miljard euro is weggezet voor zowel het ‘Sociaal domein’ als ‘Volksgezondheid en milieu’. De overige bijna 0,2 miljard euro werd verdeeld over ’Bestuur en ondersteuning’ en ‘Sport, cultuur en recreatie’. 

Niet-gerealiseerde lasten en baten

Naast deze extra lasten en baten hebben gemeenten ook te maken met baten en lasten die lager uitvielen dan begroot. In 2020 ging dit om ongeveer 0,8 miljard euro aan niet-gerealiseerde baten en in de eerste helft van 2021 bedroegen de niet-gerealiseerde baten bijna 0,4 miljard euro. Ongeveer de helft van deze misgelopen baten is toe te rekenen aan de taakvelden ‘Bestuur en ondersteuning’ en ‘Economie’. Doordat met name het buitenlands toerisme sterk is afgenomen hebben gemeenten tezamen in 2020 ruim 0,2 miljard euro minder ontvangen uit ‘Economische promotie’. Dit betreft voornamelijk toeristenbelasting. Ook vielen parkeerbaten in 2020 terug met 0,2 miljard euro. Voor de eerste helft van 2021 bedraagt de niet-gerealiseerde toeristenbelasting bijna 0,1 miljard euro en werd er ruim 0,1 miljard euro minder parkeerbelasting geïnd dan begroot.

Door de coronacrisis zijn gemeenten op diverse terreinen juist weer wat minder kwijt dan van tevoren begroot. Deze bedragen zijn echter een stuk lager dan de niet-gerealiseerde baten. In 2020 ging het namelijk om bijna 0,2 miljard euro aan niet-gerealiseerde lasten. Door de coronamaatregelen werkten ambtenaren thuis, wat de gemeenten geld bespaarde aan reiskostenvergoedingen, huisvestingskosten, opleidingskosten en vergaderkosten. In de cultuursector was er bijvoorbeeld ook sprake van lagere lasten aan inkoopprogrammering, horeca en minder inzet van personeel. Ook waren gemeenten minder geld kwijt aan diensten zoals het leerlingen- of gehandicaptenvervoer.

Uitvoering Tozo

Aan Tozo hebben gemeenten ongeveer 2,3 miljard euro uitgegeven in het verslagjaar 2020. Gemeenten ontvingen 2,5 miljard euro aan Tozo-voorschotten van het Rijk. In de eerste helft van 2021 gaat het voorlopig om ongeveer 0,8 miljard euro aan Tozo-lasten en 0,7 miljard euro aan Tozo-voorschotten. De Tozo is een specifieke uitkering en gemeenten kunnen de door het Rijk toegekende middelen uitsluitend voor deze regeling inzetten. Gemeenten krijgen de uitkeringskosten volledig gecompenseerd en voor de vergoeding van de uitvoeringskosten geldt een vast bedrag per aanvraag. De Tozo is per 1 oktober 2021 gestopt. 

¹⁾ Gemeenten ontvangen van het Rijk een gebundelde uitkering (BUIG) voor het bekostigen van de uitkeringen in het kader van de Participatiewet, IOAW, IOAZ en Bbz 2004 (levensonderhoud startende ondernemers) en voor de inzet van loonkostensubsidie.