6. Resultaten

De excretie van zowel stikstof als fosfaat lag in 2023 onder het mestproductieplafond dat door de Europese Commissie is vastgesteld voor 2023.

6.1 Stikstof- en fosfaatexcretie

De stikstofexcretie daalde van 467,1 miljoen kilogram in 2022 tot 463,5 miljoen kilogram in 2023. Hierdoor lag de stikstofexcretie in 2023 5,3 procent onder het productieplafond van 489,4 miljoen kilogram. Sinds 2017 is de stikstofexcretie van de veestapel afgenomen met 48 miljoen kilogram. De grootste bijdrage hieraan, 30 miljoen kilogram, werd geleverd door de melkveehouderij, vooral door het houden van minder koeien en jongvee. De fosfaatexcretie in dierlijke mest daalde van 150,4 miljoen kilogram in 2022 tot 147,5 miljoen kilogram in 2023. De fosfaatexcretie lag daarmee 2,2 procent onder het fosfaatplafond van 150,7 miljoen kilogram. De productieplafonds voor stikstof en fosfaat zijn niet uitgesplitst naar veehouderijsector.

In Tabel 6.1.1 is de excretie van stikstof en fosfaat naar diercategorie weergegeven.

Rundvee

De stikstofexcretie in de melkveehouderij steeg in 2023 ten opzichte van 2022 met 1,7 procent tot 273,8 miljoen kilogram, met name door een hoger stikstofgehalte van het gevoerde graskuil en vers gras. Door een lager fosforgehalte van graskuil en een lagere fosforaanvoer via krachtvoer daalde de fosfaatexcretie van melkvee met 2,1 procent tot 75,6 miljoen kilogram. De omvang van de melkveestapel lag in 2023 vrijwel op hetzelfde niveau als in 2022. De melkproductie per koe nam toe met 1,4 procent tot 9095 kilogram. Voor de verantwoording van het Nederlandse mestbeleid aan de Europese Unie mag voor de melkveesector gerekend worden met gemiddelde stikstof- en fosforgehalten van gras en maïs van de laatste vijf jaar, waarbij de jaren met de hoogste en de laagste gehalten buiten beschouwing blijven. Met deze zogeheten ruwvoercorrectie komt de excretie van de melkveesector uit op 280,8 miljoen kilogram stikstof en 77,1 miljoen kilogram fosfaat.

De stikstofexcretie van vleesrundvee was met 33,2 miljoen kilogram gelijk aan 2022. De fosfaatexcretie daalde  van 9,1 naar 8,8 miljoen kilogram.

Varkens

De stikstofexcretie van de varkenssector daalde licht van 88,6 miljoen kilogram in 2022 naar 81,7 miljoen kilogram in 2023. De fosfaatexcretie daalde van 34,4 naar 32,8 miljoen kilogram. De dalingen zijn in de eerste plaats het gevolg van de afname van het aantal dieren. Het aantal vleesvarkens op de peildatum van de Landbouwtelling daalde in 2023 met 235 duizend stuks, een daling van 4,6 procent ten opzichte van 2022. Het aantal zeugen daalde met 34 duizend stuks (4,3 procent). Daarnaast was het stikstof- en fosforgehalte van het voer voor vleesvarkens lager dan in 2022.

Pluimvee

In de pluimveesector daalde in 2023 de stikstofexcretie ten opzichte van 2022 met 2,5 procent tot 52,6 miljoen kilogram. De fosfaatexcretie nam toe met 2,0 procent tot 23,0 miljoen kilogram. Het aantal dieren in de pluimveehouderij daalde in 2023, maar het fosforgehalte van het voer voor leghennen en vleeskuikens was in vergelijking met 2022 iets hoger.

Overige vee

Het overige vee bestaat uit schapen, geiten, paarden, pony’s en konijnen. De stikstofexcretie van deze groep bedroeg in 2023 22,2 miljoen kilogram tegen 22,3 miljoen kilogram in 2022. De fosfaatexcretie nam toe met 0,2 miljoen kilogram tot 7,3 miljoen kilogram. De excretie van overig vee draagt voor ongeveer 5 procent bij aan de totale excretie.

In de periode 1990-2023 daalde de stikstofexcretie met 33 procent en de fosfaatexcretie met 36 procent (Figuur 6.1.2). Door invoering van fosfaatgebruiksnormen, de mestboekhouding en mestproductierechten eind jaren tachtig, werd de daling van de fosfaatexcretie al ingezet vóór de invoering van het mineralenaangiftesysteem Minas in 1998. Bij stikstof werd de sterkste afname juist gerealiseerd na 1997. Tijdens de laatste jaren waarin Minas nog van kracht was, stagneerde de daling van de stikstof- en fosfaatexcretie. Na de invoering van het stelsel van gebruiksnormen in 2006 zijn de mestproductie en de mineralenexcretie weer licht gestegen. In de aanloop naar de afschaffing van het melkquotum steeg de stikstof- en fosfaatexcretie door de groei van de melkveestapel en door hogere stikstofgehalten van het ruwvoer. Door maatregelen zoals het fosfaatreductieplan (2017) en de invoering van fosfaatrechten (2018) kromp de melkveestapel en daalde de stikstof- en fosfaatexcretie. In de meer recente jaren is het vooral de samenstelling van het melkveevoerrantsoen die bepalend is voor de trend in excretie met daarnaast de dalende omvang van de varkens- en pluimveestapel.

6.2 Gasvormige stikstofverliezen

Tijdens de opslag van mest verandert de samenstelling door afbraak van organische stof, vervluchtiging van ammoniak en vervluchtiging door denitrificatie van overige stikstofverbindingen (N₂, N₂O, NO). De stikstofexcretie verminderd met de stikstofverliezen in stal en opslag wordt ook wel aangeduid met stikstofproductie. In figuur 6.2.1 is de stikstofexcretie verdeeld in stikstofproductie, gasvormige verliezen die optreden tijdens opslag binnen en buiten de stal en de afvoer van stikstof via het spuiwater van luchtwassers. De afvoer van stikstof via het spuiwater van luchtwassers wordt tot de verliezen uit dierlijke mest gerekend omdat deze stikstof niet meer beschouwd wordt als dierlijke mest maar als een overige anorganische meststof. 
Bij de toediening van dierlijke mest aan de bodem, inclusief de mest die dieren produceren als ze in de wei lopen, vervluchtigt opnieuw een deel van de aanwezige stikstof in de vorm van ammoniak. Deze toedieningsverliezen zijn niet in Figuur 6.2.1 weergegeven. De cijfers in de figuur zijn berekend met de op TAN-gebaseerde rekenmethodiek zoals beschreven in Van der Zee et al. (2024).

6.3 Stikstof- en fosfaatexcretie naar regio

Er zijn grote regionale verschillen in de excretie van stikstof en fosfaat. Traditioneel is de stikstof- en fosfaatexcretie in Noord-Brabant het grootst, zowel in absolute hoeveelheid als per hectare cultuurgrond. In Zeeland is de mestproductie door de geringe veedichtheid het kleinst.

Figuur 6.3.1 toont de bijdrage van de verschillende diergroepen in de totale stikstofexcretie per provincie. In alle provincies met uitzondering van Limburg is het aandeel van rundvee in de stikstofexcretie het grootst. In Figuur 6.3.2 is de stikstofexcretie weergegeven per hectare cultuurgrond (exclusief glastuinbouw). Uit de figuur blijkt dat Noord-Brabant en Gelderland de provincies zijn met de hoogste excretie per hectare.

6.4 Stikstof- en fosfaatproductie naar bedrijfstype

Landbouwbedrijven in Nederland mogen onder voorwaarden meer dierlijke mest gebruiken per hectare landbouwgrond dan de 170 kilogram stikstof die de Nitraatrichtlijn voorschrijft (derogatie). Eén van de voorwaarden is dat minimaal 80 procent van het bedrijfsareaal bestaat uit grasland. In dat geval mag op percelen met zand- of lössgrond in Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg in 2023 220 kilogram stikstof per hectare per jaar in de vorm van graasdierenmest gebruikt worden. Voor de overige provincies is de norm verruimt tot 240 kilogram stikstof per hectare.

Bij het berekenen van de plaatsingsruimte is uitgegaan van de hiervoor genoemde voorwaarden, ongeacht of bedrijven daadwerkelijk derogatie hebben aangevraagd. De hoeveelheid stikstof in dierlijke mest die beschikbaar is voor toediening aan de bodem (stikstofproductie) is berekend door de stikstofexcretie te verminderen met stikstofverliezen die optreden in stallen en mestopslagen, inclusief de afvoer van stikstof via het spuiwater van luchtwassers. De verliezen in stallen en mestopslagen zijn berekend volgens de nationale rekenmethodiek voor emissies uit dierlijke mest. De gasvormige stikstofverliezen van 2023 zijn nog voorlopige cijfers. In Figuur 6.4.1 is de stikstofproductie en de plaatsingsruimte voor stikstof uit dierlijke mest van enkele bedrijfstypen weergegeven. De indeling in bedrijfstypen is gebaseerd op het economisch zwaartepunt van de bedrijfsactiviteiten.

In figuur 6.4.2 is voor enkele jaren de fosfaatproductie en de plaatsingsruimte weergegeven per bedrijfstype. 
De plaatsingsruimte voor fosfaat is het wettelijk toegestane gebruik van fosfaat in kilogram per hectare (gebruiksnorm) vermenigvuldigd met de oppervlakte van het areaal in hectare. Voor grasland en bouwland gelden verschillende gebruiksnormen die geleidelijk zijn aangescherpt. Met ingang van 2010 zijn de gebruiksnormen voor fosfaat gedifferentieerd naar de fosfaattoestand van de bodem. De gemeten fosfaattoestand is hierbij ingedeeld in een aantal klassen met een bijbehorende fosfaatgebruiksnorm. Met ingang van 2020 is de klasse-indeling: arm, laag, neutraal, ruim of hoog. Als er geen gegevens zijn over de fosfaattoestand is in overeenstemming met het mestbeleid uitgegaan van een hoge fosfaattoestand en geldt dus de laagste fosfaatgebruiksnorm. Globaal is van 40 procent van de cultuurgrond de fosfaattoestand niet bekend. Vooral van bouwland ontbreken gegevens.

6.5 Mestproductievolume

De totale mestproductie nam in 2023 ten opzichte van 2022 toe met 1,1 miljard kilogram tot 74,7 miljard kilogram door een hogere mestproductie van melkvee. In Figuur 6.5.1 is de ontwikkeling weergegeven van de mestproductie per diersoort. Tabel 6.5.2 toont de mestproductie per diersoort uitgesplitst naar dunne en vaste mest.