1. Vertrouwen in het teken van ontwikkelingen in de samenleving
Het vertrouwen van de burgers in de samenleving staat steeds meer in de belangstelling. Dat betreft niet alleen het vertrouwen dat de burger heeft in andere mensen, maar vooral ook in de politiek en andere instituties. De afgelopen jaren stonden niet alleen in het teken van de Covid-19 pandemie, waarbij een beroep werd gedaan op de onderlinge solidariteit in het navolgen van de maatregelen om de verspreiding van het virus in te dammen. Er was ook veel commotie over de politiek. De kindertoeslagenaffaire resulteerde in het aftreden van een aantal bewindslieden. Na het opstappen van de staatssecretaris van financiën, Snel, in 2019 volgde in januari 2021 het ontslag van staatssecretaris Wiebes en trok voormalig minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Asscher, zich terug als lijsttrekker van de PvdA. Het kabinet diende het ontslag in, en verkiezingen volgden in maart 2021. Het zou tot begin 2022 duren alvorens er een nieuw kabinet was.
Maar ook in de samenleving waren er veel ontwikkelingen in de afgelopen jaren. Zo nam in 2021 het aantal demonstraties bij grote gemeenten, waaronder vooral Den Haag en Amsterdam, fors toe. Deze stonden vaak in het teken van protesten tegen de coronamaatregelen, maar ook om aandacht te vragen voor het klimaat en de dieren. Hierbij speelt ook de stikstofcrisis een rol: de Raad van State bepaalde op 29 mei 2019 het Programma Aanpak Stikstof ongeldig waardoor de overheid geen bouwvergunningen kon verlenen in natuurgebieden. Op 7 juli 2021 vonden in het land protesten plaats voor de belangen van de boeren. En op 7 november 2021 was er een landelijk protest tegen de coronamaatregelen. Er was nog een affaire die veel stof deed oplaaien: de aardbevingsschade in Groningen. Na het instellen van een parlementaire enquêtecommissie op 9 februari 2021 werd het rapport 'Groningers boven gas' op 24 februari 2023 opgeleverd1). Debatten volgden, inclusief een ingediende motie van wantrouwen. Uiteindelijk, op 7 juli 2023, viel het kabinet over een ander thema: de te nemen maatregelen om het aantal immigranten in te dammen. Op 22 november 2023 zijn er wederom vervroegde verkiezingen. Het herstel van het vertrouwen van de burger in de overheid loopt als een rode draad door al deze onvrede en onbehagen heen.
In Heerlen is met het Heerlens’ Heitje project (zie kader) beoogd om de sociale cohesie te bevorderen, waaronder ook het onderlinge vertrouwen en het vertrouwen in publieke, politieke en private instituties. In eerdere essays is geschetst dat Heerlen, gemiddeld over de periode 2012 tot 2020, ten opzichte van 50 andere grote gemeenten, bijna altijd ergens onderaan bungelt op de vertrouwensladders. En dat verandert nauwelijks indien rekening wordt gehouden met de samenstelling van deze steden, zoals het gemiddelde opleidingsniveau en de leeftijdsopbouw. Dat was de situatie voorafgaande aan de pandemie. In dit essay wordt hier een vervolg aan gegeven door de cijfers die verzameld zijn in de periode 2020, 2021 en 2022 daaraan toe te voegen. Daarnaast wordt de vergelijking van de gemeenten verbreed van 51 naar 93. Blijft Heerlen dan nog steeds in het vertrouwen achter ten opzichte van andere steden?
In de eerdere essays is ook gebruik gemaakt van een apart onderzoek waar 1103 inwoners van Heerlen aan hebben meegedaan, in de periode april tot september 2020. Dat was dus aan het begin van de Covid-19 pandemie, met de eerste lockdown. Het vertrouwen van deze groep is vergeleken met landelijke cijfers in dezelfde periode. Ook dan komt naar voren dat Heerlen op vrijwel alle vertrouwensaspecten veel lager scoort dan het landelijke gemiddelde. Maar wat vooral bleek is dat het vertrouwen in het noordelijke deel van Heerlen fors lager is dan dat van het zuidelijke deel. In die periode werd gestart met het Heitjes-project waarbij inwoners zich via een app konden aanmelden om klussen uit te voeren tegen een vergoeding gebaseerd op de vrijwilligersregeling. Geleidelijk werd het aantal deelnemers opgeschaald, maar het zou in 2021 aan de lage kant blijven. Dat zou ook in het begin van 2022 niet veranderen. Niet alleen was de pandemie, gepaard gaande met strikte overheidsmaatregelen om de verspreiding in te dammen, hier een belemmerende factor. Ook was het aanbod van de klussen te gering en vooral te eenzijdig aangezien dit, vanwege privacy, beperkt bleef tot de openbare ruimten. Klussen bij mensen thuis konden niet aangeboden worden.
In het begin van 2022 zijn dezelfde personen die in 2020 hadden meegedaan aan het onderzoek opnieuw benaderd. Daar hebben uiteindelijk 619 inwoners gevolg aan gegeven. Ook in deze vragenlijst werden de vragen over het vertrouwen in de samenleving opgenomen. Daarmee kan wederom deze groep Heerlenaren vergeleken worden met de landelijke bevolking. Maar bovendien kunnen verschuivingen van de 619 personen tussen 2020 (april tot september) en 2022 (januari tot mei) vastgesteld worden. De vraag hierbij is of dit vertrouwen per saldo is toegenomen, tegen het perspectief van de landelijke verschuivingen. Een andere vraag is waar het vertrouwen vooral is toegenomen: is dat in het noordelijke of in het zuidelijke deel? Dergelijke inzichten zijn ook van belang met het oog op het Heerlens’ Heitje project. Hoewel het aantal personen dat daadwerkelijk klussen heeft uitgevoerd beperkt is gebleven tot zo’n 90, hebben zich inmiddels bijna 700 personen aangemeld via de app. Ook is er veel aandacht gegeven aan het project, via de (sociale) media en de gemeente. Dit kan ertoe hebben bijgedragen dat het vertrouwen in Heerlen, ten opzichte van het landelijke gemiddelde en andere met Heerlen vergelijkbare gemeenten, is gegroeid.
Indachtig de geschetste ontwikkelingen in de samenleving wordt gestart met een overzicht van het vertrouwen in de periode 2012 tot en met 2022, en hoe deze ontwikkelingen zijn te duiden. Vervolgens wordt Heerlen eruit gelicht. Enerzijds door Heerlen te vergelijken met landelijke gemiddelden, en anderzijds de vergelijking te maken tussen 93 grotere gemeenten. Daarna volgt het resultaat van het aparte onderzoek dat in Heerlen in 2020 en 2022 is gehouden. Conclusies en aanbevelingen ronden dit essay af.