3. Resultaten

3.1 Bevolkingskrimp vooral in de kleinere kernen

In iets meer dan de helft van de kernen (54 procent) nam het aantal inwoners tussen 2011 en 2021 toe, in iets minder dan de helft (46 procent) daalde het aantal inwoners. Er is een sterke samenhang tussen de grootte van de kern in 2011 en de bevolkingsontwikkeling in de tien jaar daarna: hoe kleiner de kern was, hoe vaker deze te maken kreeg met bevolkingskrimp. In de grotere kernen nam het aantal inwoners doorgaans toe. Dit patroon wijst op een verdere verstedelijking van Nederland waarbij een groter deel van de bevolking komt te wonen in de meer verstedelijkte gebieden.

In meer dan de helft (55 procent) van de kleinste kernen (tot 1 000 inwoners) daalde het aantal inwoners. Dit gold eveneens voor 45 procent van de kernen met 1 000 tot 5 000 inwoners. Ter vergelijking: in 16 procent van de kernen groter dan 20 duizend inwoners was sprake van bevolkingskrimp. De kleinste kernen kregen niet alleen het vaakst te maken met bevolkingskrimp, maar deze krimp bedroeg ook relatief vaak 5 procent of meer. Van de kernen met minder dan 1 000 inwoners die te maken kregen met bevolkingskrimp, bedroeg de krimp in meer dan de helft van de gevallen minstens 5 procent gedurende de tien jaar tussen 2011 en 2021. In de kernen met meer dan 1 000 inwoners bedroeg de krimp vaker minder dan 5 procent. In kleine kernen waar het aantal inwoners tussen 2011 en 2021 toenam, was de bevolkingsgroei juist ook relatief sterk. Dit is niet verwonderlijk, omdat kleine veranderingen in het aantal inwoners bij de kleinste kernen eerder grotere procentuele veranderingen betreffen.

In de kleinste kernen (tot 1 000 inwoners) komt de bevolkingskrimp voornamelijk voort uit een negatief saldo van vestiging en vertrek: er vertrekken meer inwoners dan nieuwe inwoners zich vestigen. Nieuwkomers kunnen uit andere kernen in Nederland komen, maar ook uit het buitenland. Vertrekkers kunnen naar een andere kern verhuizen of emigreren. Dat onderscheid is voor dit artikel niet onderzocht. In 62 procent van de kleinste kernen vertrokken meer mensen dan er nieuwkomers kwamen. Van de kleinste kernen waar de bevolking kromp, had 91 procent te maken met een vertrekoverschot. In de bevolkingsontwikkeling van de kleinste kernen speelde natuurlijke krimp – meer sterfgevallen dan geboorten – een kleinere rol dan het vertrekoverschot. In minder dan 30 procent van de kernen tot 1 000 inwoners overleden meer mensen dan er kinderen werden geboren. Ook van de kernen tot 1 000 inwoners die te maken hadden met bevolkingskrimp, had slechts 35 procent meer sterfgevallen dan geboorten. De betrekkelijk kleine rol van natuurlijke krimp in de bevolkingskrimp van de meeste kernen tot 1 000 inwoners heeft te maken met de leeftijdsopbouw van deze kleinste kernen: er wonen verhoudingsgewijs niet veel 75-plussers. In 2021 was gemiddeld 8 procent van de inwoners van kernen tot 1 000 inwoners 75 jaar of ouder. Het meest vergrijsd waren de middelgrote kernen met 5 000 tot 20 000 inwoners: deze kernen hadden in 2021 gemiddeld 11 procent 75-plussers.

Bevolkingsdaling betekent niet automatisch dat ook het aantal huishoudens in een kern afneemt. Krimp van het aantal huishoudens kwam in veel minder kernen voor dan krimp van het aantal inwoners. In 13 procent van de kernen nam het aantal huishoudens tussen 2011 en 2021 af. Ook bij de huishoudensontwikkeling is er een sterke relatie met de aanvankelijke omvang van de kern. In vrijwel alle kernen met meer dan 10 duizend inwoners (in 2011) nam het aantal huishoudens toe. In de kleinste kernen (minder dan 1 000 inwoners) nam het aantal huishoudens het vaakst af (20 procent). Dat het aantal inwoners in meer kernen daalde dan het aantal huishoudens houdt verband met de afgenomen huishoudensgrootte. In de kernen met minder dan 20 duizend inwoners woonden in 2011 gemiddeld 2,4 personen in een huishouden, in 2021 waren dat nog minder dan 2,3 personen. In de grotere kernen met meer dan 20 000 inwoners lag de gemiddelde huishoudensgrootte al lager. Deze daalde wat minder sterk.

3.2 Meeste bevolkingskrimp in de kernen in Noord-Nederland

Er bestaat een duidelijke geografische spreiding in de bevolkingsontwikkeling van de kernen tussen 2011 en 2021. In West-Nederland (de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland) groeide de bevolking in de meeste kernen. In 70 procent van de kernen in West-Nederland nam het aantal inwoners toe, meestal met meer dan 5 procent. In de overige 30 procent was sprake van bevolkingskrimp, meestal met minder dan 5 procent. In Noord-Nederland (de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe) hadden daarentegen veel kernen te maken met bevolkingskrimp. In 67 procent van de kernen in Noord-Nederland daalde het aantal inwoners, 34 procent van de kernen met meer dan 5 procent. De bevolkingsontwikkeling in de kernen van Oost-Nederland (Overijssel en Gelderland) en Zuid-Nederland (Zeeland, Noord-Brabant en Limburg) ligt tussen die van West- en Noord-Nederland in. In Oost-Nederland was in 41 procent van de kernen sprake van bevolkingskrimp, in Zuid-Nederland gold dat voor 44 procent van de kernen. In de kernen van Noord-Nederland kwam de bevolkingskrimp vaak voort uit een negatief saldo van vestiging en vertrek: er kwamen minder mensen wonen dan er vertrokken. Natuurlijke krimp – meer sterfgevallen dan geboorten – kwam minder vaak voor. Grote delen van Noord-Nederland zijn weliswaar relatief vergrijsd, maar het gemiddeld kindertal per vrouw ligt er ook betrekkelijk hoog (Kooiman, 2016). In kernen in de zuidelijke provincies die te maken hadden met bevolkingskrimp, kwam dit juist vaker door natuurlijke krimp. Noord-Brabant en vooral Zeeland en Limburg zijn relatief vergrijsd en vooral in Limburg ligt het gemiddeld kindertal per vrouw lager dan het landelijke gemiddelde (Kooiman, 2016). Doordat er tussen 2011 en 2021 sprake was van huishoudensverdunning – gemiddeld minder personen per huishouden – viel de huishoudenskrimp lager uit dan de bevolkingskrimp. In Noord-Nederland was in 23 procent van de kernen sprake van een daling van het aantal huishoudens. In West-, Oost- en Zuid-Nederland lag dit aandeel aanzienlijk lager, rond 10 procent. In het vervolg van dit artikel zal op een lager ruimtelijk schaalniveau worden ingegaan op de ruimtelijke spreiding van bevolkingsgroei en -krimp in de kernen.

3.3 Noord-Nederland: bevolkingskrimp in meerderheid van de kernen tot 5 000 inwoners

Noord-Nederland wordt gekenmerkt door relatief veel kleinere kernen. Bijna de helft (48 procent) van de bevolkingskernen heeft minder dan 500 inwoners, terwijl slechts 8 procent van de kernen meer dan 5 000 inwoners heeft. Ter vergelijking: in Oost-, West- en Zuid-Nederland heeft 31 procent van de kernen minder dan 500 inwoners. Meer dan in Noord-Nederland bestaan de kernen in de andere regio’s uit meer dan 5 000 inwoners. In Zuid-Nederland geldt dat voor 16 procent van de kernen, in Oost-Nederland voor 22 procent van de kernen en in West-Nederland voor 29 procent van de kernen.

Anders dan voor Nederland als geheel is er in de drie noordelijke provincies een minder duidelijke lineaire samenhang tussen de grootte van de kern in 2011 en de bevolkingsontwikkeling tussen 2011 en 2021. Het belangrijkste onderscheid in Noord-Nederland ligt tussen kernen met meer of minder dan 5 000 inwoners: in de meeste kernen met minder dan 5 000 inwoners daalde het aantal inwoners, terwijl de bevolking groeide in het merendeel van de kernen met meer dan 5 000 inwoners. Kleine kernen met 500 tot 2 000 inwoners kregen het vaakst te maken met bevolkingskrimp: in 78 procent van de kernen van deze omvang in Noord-Nederland daalde het aantal inwoners. De kleinste kernen met minder dan 500 inwoners hadden minder vaak te maken met krimp, al daalde het aantal inwoners ook in 64 procent van deze kernen.

In de kleine kernen tot 2 000 inwoners daalde het aantal inwoners vooral doordat het aantal mensen dat vertrok, groter was dan het aantal mensen dat zich vestigde. Dit gold voor 75 procent van alle kernen tot 2 000 inwoners. Natuurlijke krimp – meer sterfgevallen dan geboorten – komt in de kleinere kernen van Noord-Nederland minder voor. In 23 procent van de kernen tot 1 000 inwoners waren er meer sterfgevallen dan geboorten. In de Noord-Nederlandse kernen met meer dan 2 000 inwoners kwam natuurlijke krimp aanzienlijk vaker voor. In 77 procent van deze kernen overleden meer mensen dan er kinderen werden geboren. Dit komt doordat er in de grotere kernen van Noord-Nederland verhoudingsgewijs meer 75-plussers wonen dan in de kleinere kernen. In kernen met meer dan 2 000 inwoners was gemiddeld in 2011 ruim 9 procent van de bevolking 75 jaar of ouder, in de kernen met minder dan 1 000 inwoners was dit ruim 5 procent. Dat de grotere kernen in Noord-Nederland relatief weinig te maken hebben met bevolkingskrimp komt doordat de meeste van deze kernen een positief saldo hebben van vestiging en vertrek: er komen meer mensen wonen dan er vertrekken.

Doordat de huishoudens in de kernen van Noord-Nederland tussen 2011 (gemiddeld 2,36 personen per huishouden) en 2021 (2,23) kleiner werden kwam huishoudenskrimp veel minder vaak voor dan bevolkingskrimp. Van de kernen tot 2 000 inwoners had ongeveer een kwart te maken met een daling van het aantal huishoudens, van de kernen met meer dan 2 000 inwoners was dit 15 procent.

In Noord-Nederland groeiden de stedelijke kernen van Groningen, Leeuwarden, Heerenveen, Assen en Meppel. Ook de meeste kleine kernen in de buurt van de stad Groningen, zoals Zuidhorn, Eelde/Paterswolde, Peize, Leek en Roden, kregen er per saldo inwoners bij. In de kernen in het noorden en oosten van de provincie Groningen, verder weg van de stad, liep het aantal inwoners vrijwel zonder uitzondering terug. In sommige van die kernen, zoals Loppersum, Oude Pekela, Ulrum en Usquert, bedroeg de krimp 10 procent of meer.

In Drenthe concentreert de bevolkingskrimp zich voornamelijk in de oostelijke helft van de provincie. Het aantal inwoners liep er niet alleen terug in de meeste kleine kernen, maar ook in de grotere kernen van Emmen en Coevorden. Meer dan in de provincies Groningen en Drenthe bestaan groei en krimp in Fryslân vaak letterlijk naast elkaar, al is er meer krimp in de noordelijke dan in de zuidelijke helft van de provincie. In de buurt van de Waddenzeekust hebben vrijwel alle kernen te maken met bevolkingskrimp. Ook is er onderscheid tussen stad en land. In de meeste grotere kernen in Fryslân groeide de bevolking, terwijl er krimp was in betrekkelijk veel kleinere gemeenten.

3.2.2. Ontwikkeling inwonertal bevolkingskernen tussen 2011 en 2021 (Noord)

3.4 Oost-Nederland: vooral bevolkingskrimp in de kleinere kernen

In de provincies Overijssel en Gelderland groeide de bevolking in 59 procent van de kernen, in 41 procent van de kernen nam het aantal inwoners af. De samenhang met de omvang van de bevolkingskern is vergelijkbaar met die in Nederland als geheel: bevolkingsgroei vond tussen 2011 en 2021 vooral plaats in de grotere kernen, krimp vooral in de kleinere kernen. Er was dus sprake van verdere verstedelijking. Zo daalde het aantal inwoners in 53 procent van de kleinste kernen (tot 500 inwoners). Van de grotere kernen met meer dan 5 000 inwoners groeide juist 70 procent. De kernen met een inwonertal tussen 500 en 5 000 inwoners zaten daar wat betreft het aandeel met bevolkingskrimp tussenin.

Net als in de noordelijke provincies komt de bevolkingskrimp in de kleinere kernen van Oost-Nederland vooral voort uit een negatief saldo van vestiging en vertrek: er vertrekken meer mensen dan er komen wonen. Dit gold voor iets minder dan 60 procent van de kernen tot 1 000 inwoners. In de meeste van deze kernen werden wel meer kinderen geboren dan er mensen overleden. Doordat in de grotere kernen (meer dan 2 000 inwoners) verhoudingsgewijs wat meer 75-plussers wonen, kwam natuurlijke krimp in deze kernen wat meer voor. De meeste van deze kernen hadden daarentegen wel een positief saldo van vestiging en vertrek.

Door de huishoudensverdunning kwam huishoudenskrimp ook in Oost-Nederland in aanzienlijk minder kernen voor dan bevolkingskrimp. In 21 procent van de kleinste kernen (tot 500 inwoners) was sprake van een daling van het aantal huishoudens. In de kernen met meer dan 500 inwoners kwam huishoudenskrimp nauwelijks voor. 

In de provincies Overijssel en Gelderland liggen de kernen die te maken hebben met bevolkingskrimp vooral in het oosten, net als in Drenthe. Dit betreft grofweg de regio’s Twente en de Achterhoek. In Twente is de krimp in veel kleine kernen relatief beperkt en is er groei in enkele stedelijke kernen, zoals Hengelo en Enschede. Ook zijn er kleinere kernen in Twente die wel (flink) groeiden. In de Achterhoek vormen kernen met bevolkingsgroei, zij het zeer beperkt, de uitzondering. Dit geldt bijvoorbeeld voor de steden Doetinchem en Winterswijk. In vrijwel alle kleinere kernen in de Achterhoek liep het aantal inwoners terug.

Het contrast met de overige delen van Overijssel en Gelderland is groot. Veel kleine en grotere kernen zijn daar gegroeid tussen 2011 en 2021 en in veel gevallen ook behoorlijk sterk. De Gelderse Vallei springt eruit. Barneveld, Ede, Lunteren en Voorthuizen groeiden alle met ruim meer dan 10 procent. Hetzelfde gold voor enkele kleinere kernen in die regio, zoals Wekerom en Kootwijkerbroek. Ook vrijwel alle kernen in de strook tussen Nijkerk enerzijds en Zwolle en Kampen anderzijds maakten een sterke groei door. Hetzelfde gold voor veel kernen in de stedelijke regio van Arnhem en Nijmegen en in de Betuwe. In het rivierengebied tussen de Rijn en de Waal liggen wel enkele kernen die te maken hadden met bevolkingskrimp.

3.4.2. Ontwikkeling inwonertal bevolkingskernen tussen 2011 en 2021 (Oost)

3.5 Zuid-Nederland: bevolkingskrimp vooral in kernen met minder dan 5 000 inwoners

In Zuid-Nederland (de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Limburg) groeide 56 procent van de bevolkingskernen en kreeg 44 procent te maken met krimp. Ook in Zuid-Nederland groeiden vooral de grootste kernen, die met minimaal 5 000 inwoners. In 80 procent van deze grotere kernen nam het aantal inwoners toe. In de kernen met minder dan 5 000 inwoners daalde het aantal inwoners in 49 procent van de gevallen, maar de verschillen tussen de allerkleinste kernen en de kernen met 2 000 tot 5 000 inwoners waren klein. Ook in Zuid-Nederland vond dus verdere verstedelijking van de bevolking plaats. De bevolkingskrimp in de kleinste kernen (tot 500 inwoners) van Zuid-Nederland kwam zowel door natuurlijke krimp als door een vertrekoverschot. In de kernen tussen 500 en 2 000 inwoners kwam een vertrekoverschot vaker voor dan natuurlijke krimp. In de grootste kernen van 5 000 inwoners of meer speelde vooral natuurlijke krimp, terwijl de meeste van deze kernen een vestigingsoverschot hadden: er kwamen meer nieuwkomers dan er mensen vertrokken. In geen van de kernen met minimaal 5 000 inwoners was sprake van een daling van het aantal huishoudens. Dit speelde vooral in de kleinste kernen tot 500 inwoners (21 procent).

Een blik op de kaart leert dat de bevolkingskrimp voornamelijk plaatsvond binnen de provincies Limburg en Zeeland, veel minder in Noord-Brabant. In Limburg daalde het aantal inwoners vooral in de zuidelijker gelegen kernen. In Zuid-Limburg was er een bevolkingskrimp van ongeveer 3 procent in de stedelijke kernen van Groot-Sittard/Geleen en Groot-Heerlen, terwijl ook in de meeste kleine kernen in die regio het inwonertal terugliep. Er waren ook uitzonderingen, zoals Maastricht: deze stad groeide licht terwijl de omliggende dorpen krompen. Ook was er groei in sommige kleinere kernen nabij de Belgische grens, zoals Eijsden, Sint-Geertruid en Mesch.

In Zeeland is ook een duidelijk patroon van verstedelijking te zien. Op Schouwen-Duiveland groeide de grootste kern – de stad Zierikzee – met 8 procent, terwijl het aantal inwoners in de meeste overige kernen terugliep. In Zeeuws-Vlaanderen was bevolkingsdaling ook wijdverspreid en vormden de stedelijke kernen van Terneuzen en Hulst de uitzondering. Daar groeide de bevolking licht. Een sterkere groei was er in de badplaats Cadzand. In Walcheren zijn groei en krimp meer in evenwicht en in Zuid-Beveland groeien de meeste kernen. Dit gold bijvoorbeeld voor de kernen van Goes, Yerseke, Kapelle en Kruiningen.

In Noord-Brabant groeiden de meeste kernen en was bevolkingskrimp de uitzondering. De kernen die wel te maken hadden met bevolkingskrimp waren op Roosendaal na allemaal betrekkelijk klein en lagen vaker in het westen van de provincie. De stedelijke kernen van Eindhoven, Helmond, Tilburg, Breda, Den Bosch en Waalwijk groeiden allemaal sterk, net als veel van de kleinere kernen daartussen.

3.5.2. Ontwikkeling inwonertal bevolkingskernen tussen 2011 en 2021 (Zuid)