1. Inleiding

In overleg met het Nivel (kennisinstituut gezondheidszorg), het ministerie van VWS, het RIVM en de Erasmus Universiteit is in 2020 een vragenblok over zorgzekeringsgedrag toegevoegd aan de CBS Gezondheidsenquête. De vragen waren gebaseerd op de vragen die het Nivel heeft opgenomen in het Consumentenpanel Gezondheidszorg (https://www.nivel.nl/nl/consumentenpanel-gezondheidszorg/consumentenpanel-gezondheidszorg). Het doel van het vragenblok over zorgverzekeringsgedrag was om beter inzicht te krijgen in de keuzes die mensen maken en hun overwegingen daarbij, inclusief verschillen daarin tussen groepen mensen. Op die manier kan meer inzicht verkregen worden in het functioneren van de zorgverzekeringsmarkt. Ook biedt de plaatsing van een vragenblok in een bestaand onderzoek de mogelijkheid verbanden te leggen met andere gegevens uit dat onderzoek.

In dit artikel worden de belangrijkste resultaten van het vragenblok over het zorgverzekeringsgedrag beschreven. Onderzoeksvragen die daarbij aan de orde komen zijn:

Welke zorgverzekering hadden mensen in 2020 en wat vonden ze daarbij belangrijk?
Wie veranderde eind 2019 van zorgverzekering, wat veranderden zij dan, en waarom?
Hebben verzekerden die niets veranderden wel wijzigingen overwogen, en wat was de reden om uiteindelijk niets aan te passen?

Bij het beantwoorden van de onderzoeksvragen is er speciale aandacht voor de verschillen tussen mensen die wel of niet aangaven één of meerdere langdurige aandoeningen te hebben.

Het jaar 2020 werd gekenmerkt door de coronapandemie. Die crisis had grote impact op vele delen van de samenleving en raakte ook het onderzoeksproces van de Gezondheidsenquête. De volgende paragraaf beschrijft de dataset en het proces van dataverzameling en -verwerking waarbij ook wordt aangegeven hoe is omgegaan met de veranderingen als gevolg van corona(maatregelen).

Het Nederlandse zorgstelsel

De Rijksoverheid geeft in een beschrijving van het Nederlandse zorgstelsel (VWS, 2016) de volgende uitleg over de zorgverzekeringswet:

De vergoeding van curatieve zorg in Nederland wordt geregeld in de Zorgverzekeringswet (Zvw). Het systeem van de Zvw heeft zowel publieke als private elementen. De overheid stelt een aantal randvoorwaarden die het sociale karakter van de zorgverzekering waarborgen:

Burgers zijn verplicht om een (basis)verzekering af te sluiten en zijn vrij in het kiezen van hun verzekeraar.
Zorgverzekeraars zijn verplicht die burgers voor de zorgverzekering te accepteren, ongeacht hun gezondheidstoestand.
De premie van een aangeboden polis is gelijk voor iedere verzekerde, ongeacht gezondheidssituatie, leeftijd of achtergrond.
Zorgverzekeraars hebben een zorgplicht: zijn moeten garanderen dat de zorg die in het basispakket zit beschikbaar is voor al hun verzekerden.
De inhoud van het verzekerde basispakket is wettelijk bepaald.

De overheid is niet direct betrokken bij de uitvoering van de Zvw. Hoe die in zijn werk gaat, bepalen zorgaanbieders, zorgverzekeraars en verzekerden. Door deze opzet hebben zorgpartijen veel vrijheid en zorgen concurrentie en marktwerking voor prikkels om met een hoge kwaliteit en doelmatig te werken.

De Jong, Brabers, Bouwhuis, Bomhoff en Friele hebben in 2015 de (beoogde) werking van het Nederlandse zorgstelsel in kaart gebracht. Volgens hen bestaat dit stelsel uit drie markten: de zorginkoopmarkt, de zorgaanbiedersmarkt en de zorgverzekeringsmarkt. Het idee is dat zorgverzekeraars op de zorginkoopmarkt zorgaanbieders contracteren op basis van prijs, volume en kwaliteit van zorg. Hierdoor zouden zorgaanbieders een stimulans moeten krijgen om efficiënter te werken. Op de zorgaanbiedersmarkt kiezen verzekerden hun zorgaanbieder, terwijl ze op de zorgverzekeringsmarkt een keuze maken voor een zorgverzekeraar en een polis. Er wordt van uitgegaan dat verzekerden zowel op de premie als de inhoud van de polis letten en op basis daarvan de polis kiezen die het beste aansluit bij hun wensen. Zorgverzekeraars zouden zo geprikkeld worden om goede zorg tegen een scherpe prijs in te kopen.

Op de zorgverzekeringsmarkt kunnen verzekerden op twee manieren het gedrag van verzekeraars beïnvloeden. Verzekerden hebben elk jaar de mogelijkheid een andere polis te kiezen die beter aansluit bij hun voorkeuren. Dat stimuleert verzekeraars om hierop in te spelen. Daarnaast kunnen verzekerden ook invloed uit proberen te oefenen door hun eventuele wensen of ongenoegen bij de zorgverzekeraar kenbaar te maken. Om deze vorm van beïnvloeding kracht bij te zetten, voorziet de Zorgverzekeringswet (Zvw) in de mogelijkheid voor verzekerden om zich collectief te verzekeren. Het idee is dat verzekerden daardoor een sterkere stem kunnen laten horen en dus meer invloed uit kunnen oefenen op het gedrag van verzekeraars.

De acceptatieplicht die zorgverzekeraars hebben en het verbod op premiedifferentiatie¹⁾ bestaan niet voor de aanvullende verzekering. Om keuzevrijheid te realiseren, is het daarom mogelijk gemaakt dat verzekerden alleen voor de basisverzekering wisselen en de aanvullende verzekering bij de oude zorgverzekeraar houden. Ondanks deze instrumenten bestaat er nog steeds een risico van ‘lock in’, waarbij verzekerden 'vastzitten' bij een zorgverzekeraar. Hiervan kan sprake zijn als mensen vanwege de aanvullende verzekering niet wisselen, bijvoorbeeld omdat ze een hogere premie voor de aanvullende verzekering moeten betalen als ze niet ook hun basisverzekering bij dezelfde verzekeraar hebben²⁾ . Daarnaast spelen percepties een rol: verzekerden kunnen het idee hebben dat ze niet kunnen wisselen waardoor ze blijven zitten waar ze zitten. Als deze (gepercipieerde) belemmeringen vooral bij bepaalde groepen, zoals chronisch zieken, spelen dan functioneert de zorgverzekeringsmarkt niet zoals bedoeld (De Jong et al., 2015).

¹⁾Verzekeraars kunnen wel een korting geven bij een vrijwillig eigen risico, collectiviteit en jaarlijkse vooruitbetaling van de zorgpremie.

²⁾In principe zijn basis- en aanvullende verzekering aparte producten. Maar via de aanvullende verzekering kunnen verzekeraars dus het keuzegedrag van verzekerden ten aanzien van de basisverzekering beïnvloeden.