3. Bijgestelde veronderstellingen en resultaten

3.1 Geboorte

Sinds 2010 is een duidelijke daling in het aantal geboorten te zien. In 2010 was het totaal vruchtbaarheidscijfer (TFR, total fertility rate) gelijk aan 1,80 kind per vrouw, maar daarna zette een sterke daling in. In 2018 was de TFR gedaald tot 1,59 kind per vrouw.

De TFR is de som van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van één jaar. Het valt te interpreteren als het gemiddeld kindertal dat vrouwen zouden hebben als de vruchtbaarheidscijfers van dat jaar van hun vijftiende tot hun vijftigste zouden gelden. Dit cijfer hangt niet af van hoeveel vrouwen er dat jaar zijn per leeftijd (zoals het aantal geboorten daar wel van afhangt), maar het cijfer wordt wel beïnvloed door de timing van de geboorten. Het kan daardoor van jaar op jaar sterke schommelingen laten zien. In perioden waarin het krijgen van kinderen wordt uitgesteld, ligt de TFR tijdelijk lager; wanneer het krijgen van kinderen weer wordt ingehaald op latere leeftijd, ligt de TFR tijdelijk hoger.

Aanvankelijk leek de afname in de TFR samen te hangen met de slechte economische conjunctuur in de jaren na 2008. De economische conjunctuur is inmiddels verbeterd, maar de TFR blijft laag. Dat wijst er op dat andere, meer structurele ontwikkelingen een rol moeten spelen. De afname sinds 2010 in de TFR concentreert zich bij de geboorten bij jonge vrouwen. De geboorten bij de oudere dertigers en veertigers zijn wel op peil bleven. Dit suggereert dat er sprake is van het uitstellen van kinderen tot een latere leeftijd en niet zozeer dat vrouwen minder kinderen (gaan) krijgen. Naast het later beginnen aan kinderen, gaan jonge mensen ook later samenwonen en later trouwen (Te Riele, Van Duin en Stoeldraijer, 2018). Het lijkt er daardoor op dat het langer duurt voor nieuwe generaties jongeren om ‘gesetteld’ te raken. Door de flexibilisering op de arbeidsmarkt vinden ze minder snel een vaste baan, terwijl ze te maken hebben met hogere huurlasten en huizenprijzen, en strengere eisen voor hypotheekverstrekking dan eerdere generaties. De stap naar een kindvriendelijke woning wordt daardoor minder snel gemaakt.

De definitieve vruchtbaarheidscijfers voor 2018 laten opnieuw een daling zien voor de jonge leeftijden ten opzichte van 2017. De totale TFR komt echter wel iets hoger uit dan de geraamde TFR in de Kernprognose 2018–2060. De TFR voor 2019 wordt geraamd op 1,58, opnieuw iets lager dan het jaar ervoor. De Kernprognose 2018–2060 veronderstelde een TFR van 1,59 voor 2019.

Hoewel het verschil met de laatste prognose klein is, zet de daling in de TFR wel door. Dat de daling alleen bij vrouwen van vroeg in de dertig of jonger optreedt, suggereert dat het vooral om uitstel gaat. Uitstel kan echter tot afstel leiden en het is nog niet in de cijfers zichtbaar dat de jonge vrouwen na hun 30^e alsnog (de uitgestelde) kinderen krijgen. Daarom zijn de veronderstellingen ten opzichte van de vorige prognose bijgesteld: het uiteindelijk kindertal van 1,75 kind per vrouw op de lange termijn in voorgaande prognoses is in de huidige prognose verlaagd naar 1,70 kind per vrouw. Dit kindertal geldt voor vrouwen geboren vanaf 1995. Vrouwen geboren in de vroege jaren tachtig, die nu achterin de dertig zijn, zullen naar verwachting nog op gemiddeld 1,81 kind per vrouw uitkomen. De TFR daalt volgens deze veronderstelling nog tot 1,55 kind per vrouw in 2021, om daarna naar 1,70 kind per vrouw in 2031 te stijgen.

Sinds 2000 is de gemiddelde leeftijd van moeders bij de geboorte van een kind gestegen van 30,3 jaar naar 31,4 jaar in 2017. Voor de lange termijn werd in de Kernprognose 2018–2060 een verdere stijging van de gemiddelde leeftijd naar 31,7 jaar vanaf 2030 verondersteld. In de Kernprognose 2019–2060 wordt een toename verondersteld naar 32,0 jaar vanaf 2031.
 

3.2 Sterfte

In 2018 overleden 153 duizend Nederlanders. In 2019 wordt het aantal overledenen geraamd op 152 duizend op basis van voorlopige cijfers tot en met oktober 2019. Door het toenemend aantal ouderen neemt het aantal overledenen jaarlijks toe, met zo nu en dan fluctuaties van jaar op jaar. Ook voor de toekomst is de verwachting dat het aantal overledenen blijft toenemen.

Een belangrijke maat voor het meten van de sterfte is de levensverwachting (Stoeldraijer en Harmsen, 2017). Deze levensverwachting, die ook de periode-levensverwachting of virtuele levensduur wordt genoemd, kan als volgt worden omschreven: de leeftijd die iemand zou bereiken als de sterftekansen naar leeftijd van een gekozen jaar iemands hele leven zouden gelden. Dit geeft aan hoe oud een pasgeborene uit dat jaar gemiddeld zal worden, als vanaf dat jaar de vooruitgang op het gebied van gezondheid en medische kennis zou stilvallen. Doordat de levensverwachting rekening houdt met veranderingen in populatieomvang en leeftijdsverdeling is het mogelijk om periodes en landen met elkaar te vergelijken.

De levensverwachting vertoont op de lange termijn een stijgende trend. In 1980 gold voor mannen een levensverwachting van ruim 72 jaar en voor vrouwen van 79 jaar. In 2019 is dit gestegen tot 80,5 jaar voor mannen en 83,6 jaar voor vrouwen. Incidentele ontwikkelingen zoals griepgolven of extreme zomers of winters kunnen tot fluctuaties in het cijfer leiden. Zo was de toename van de levensverwachting in 2018 zeer beperkt ten opzichte van 2017 vanwege de hoge sterfte aan het begin van het jaar. Begin 2019 was er juist geen extra sterfte te zien en nam de levensverwachting wat meer toe dan gemiddeld.

Vergeleken met andere West-Europese mannen hebben Nederlandse mannen in 2015 met 80 jaar een gemiddelde levensverwachting bij geboorte. Nederlandse vrouwen, die voorheen een hoge levensverwachting hadden vergeleken met andere West-Europese vrouwen, stonden met 83 jaar in 2015 juist bijna onderaan in de ranglijst.

Tussen 2002 en 2007 nam de levensverwachting, gemiddeld over mannen en vrouwen, toe met 1,8 jaar. Daarna werd de toename van de levensverwachting over een periode van vijf jaar steeds minder, tot slechts 0,5 jaar tussen 2011 en 2016. Deze vertraging was geen puur Nederlands fenomeen. Ook in andere West-Europese landen ¹⁾ stagneerde de groei van de levensverwachting. Op basis van de data tot en met 2015 blijkt dat in bijna alle landen in West-Europa de levensverwachting een breuk vertoont rond 2009. Vanaf dat jaar is de toename van de levensverwachting lager dan in de periode ervoor. Dit geldt zowel voor de levensverwachting bij geboorte als voor de levensverwachting op 65-jarige leeftijd. Vergeleken met andere landen in West-Europa was de toename tussen 2002 en 2007 relatief hoog. De laatste jaren verloopt de stijging in Nederland in hetzelfde tempo als gemiddeld in West-Europa. Sinds de periode 2011–2016 lijkt de toename over een periode van vijf jaar te stabiliseren in Nederland, rond 0,5 jaar.

3.3 Immigratie

In 2018 immigreerden 244 duizend personen. Voor 2019 wordt het aantal immigranten geraamd op 272 duizend. Sinds 2005 is er een duidelijk stijgende lijn zichtbaar in het aantal immigranten dat naar Nederland komt: het jaarlijks aantal immigranten is meer dan verdubbeld. Ook is de samenstelling van de immigratiestromen na de eeuwwisseling sterk veranderd.

Sinds de uitbreiding van de Europese Unie (EU) in 2004 met tien Midden- en Oost-Europese landen, en in 2007 met Bulgarije en Roemenië, is de immigratie vanuit de EU sterk toegenomen. Veel immigranten kwamen voor werk, en met deze migranten kwamen ook gezinsleden mee. De groei van de immigratie uit deze landen stokte na 2014, maar zette vanaf 2017 weer door. Ook de immigratie uit de oude lidstaten steeg, onder meer door toenemende studiemigratie en door arbeidsmigratie uit zuidelijke lidstaten als Italië, Griekenland, Portugal en Spanje. Momenteel vormen immigranten uit andere EU-lidstaten de grootste instroom immigranten, met 41 procent van alle immigranten in 2018. Sinds 2013 is ook het aantal immigranten uit niet-westerse landen aanmerkelijk gestegen. Het grootste deel van de stijging betrof asielzoekers en nareizigers die zich in Nederland vestigden, maar ook de arbeids-, studie- en gezinsmigratie uit niet-westerse landen nam toe. Met 17 procent van alle immigranten in 2018 zijn personen met een Aziatische achtergrond (exclusief Indonesië en Japan) de op een na grootste groep die immigreert naar Nederland. De op twee na grootste groep immigranten in 2018 betreft personen die in Nederland zijn geboren en eerder zijn geëmigreerd. In 2018 was 14 procent van de immigranten in Nederland geboren.

De Kernprognose 2018–2060 verwachtte een lichte daling van de immigratie en onderschatte het aantal immigranten voor 2019 met 33 duizend. Het aantal asielimmigranten werd met 3 duizend onderschat en het aantal in Nederland geboren immigranten met 2 duizend. Het aantal in het buitenland geboren immigranten dat niet als asielzoeker of nareiziger kwam, werd met 29 duizend onderschat.

Oorzaken en achtergronden van de veranderingen in de immigratie-aantallen zijn verschillend voor de verschillende herkomstlanden en kunnen zowel in het herkomstland plaatsvinden (bijvoorbeeld een burgeroorlog) als in Nederland (bijvoorbeeld krapte op de arbeidsmarkt). Hierna wordt voor een aantal groepen immigranten deze achtergronden beschreven.

Asielmigranten

Tot de asielmigranten worden immigranten gerekend die hier op grond van een asielvergunning mogen verblijven. Dit kunnen mensen zijn die een asielverzoek hebben ingediend, of die als nareiziger naar Nederland zijn gekomen. Een asielzoeker of nareiziger geldt pas als een asielmigrant wanneer ze als inwoner van Nederland zijn ingeschreven, doorgaans na het verkrijgen van een verblijfsvergunning.

De meeste asielmigranten komen tegenwoordig uit het Midden Oosten of Afrika. In 2015–2017 was er een grote instroom van asielmigranten uit Syrië, als gevolg de burgeroorlog. In 2018 was de asielmigratie afgenomen. Voor 2019 wordt geraamd dat er ongeveer 16 duizend asielmigranten zullen zijn vergeleken met 12 duizend in 2018. Deze raming is gebaseerd op een stijging van het aantal asielverzoeken, met name uit Iran en Turkije. Het aantal asielverzoeken van Syriërs bleef ongeveer gelijk.

In Nederland geboren immigranten

Een ander deel van de immigranten bestaat uit in Nederland geboren emigranten die uit het buitenland terugkeren. Hun aantal liep de afgelopen jaren op, als gevolg van een periode van stijgende emigratie vijf jaar eerder. Sinds 2015 daalt het aantal in Nederland geboren emigranten, waardoor ook het aantal immigranten de komende jaren naar verwachting zal dalen. Het aantal in Nederland geboren immigranten in 2019 wordt geraamd op ruim 34 duizend. Dit is 2 duizend meer dan in de Kernprognose 2018–2060 werd voorzien.

Voor de langere termijn wordt voor de immigratie van in Nederland geboren personen in de nieuwe prognose aangesloten bij de aantallen uit de Bevolkingsprognose uit 2017 (32 duizend immigranten per jaar).

Immigranten uit de EU

Veel immigranten uit de EU kwamen voor werk of studie, en met deze migranten kwamen ook gezinsleden mee. Het toegenomen aantal immigranten laat zich voor een deel verklaren uit de toegenomen vraag naar arbeid en het afnemende binnenlandse aanbod. Eind 2017 en in 2018 en 2019 was een verdere stijging van het aantal vacatures te zien. Tegelijkertijd daalde ook de werkloze beroepsbevolking. Ook de Brexit kan een rol spelen in de recente stijging van de immigratie. Sinds het referendum over de Britse uittreding uit de EU, midden 2016, daalt de netto instroom van EU-migranten naar het Verenigd Koninkrijk. Mogelijk kiezen arbeidsmigranten die anders naar dat land zouden zijn gegaan nu Nederland als bestemming.

Door de gunstige economische omstandigheden is er momenteel veel vraag naar arbeid, wat tot extra immigratie leidt. Deze tijdelijke factor achter de groei van de immigratie valt naar verwachting de komende jaren weg, maar er lijkt ook een structurele stijgende trend in de immigratie te zijn. Mogelijk speelt hierbij een rol dat het Nederlandse bedrijfsleven steeds meer ingesteld lijkt te raken op het inhuren van buitenlandse werknemers. Hierdoor worden, los van conjuncturele schommelingen in de vraag naar arbeid, steeds vaker immigranten aangetrokken voor banen in Nederland. Gezinsleden die meereizen met de arbeidsmigranten dragen verder bij aan de groei van de immigratie. De toename van buitenlandse bedrijven die zich in Nederland vestigen kan hieraan bijdragen. Achtergrond van de stijgende studiemigratie kan zijn dat de universiteiten verder willen groeien, of dat ze de afnemende instroom van Nederlandse studenten (door dalende geboortecijfers sinds de eeuwwisseling) willen compenseren door meer studenten uit het buitenland aan te trekken. Dit is gelukt door steeds meer Engelstalige studies aan te bieden.

Overige immigranten

De overige immigratie (immigratie uit niet EU-landen, exclusief asiel) is een mix van gezins-, studie- en arbeidsmigranten. Eind jaren negentig kwamen de gezinsmigranten vaak uit Turkije of Marokko, als partner voor een Nederlander met een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Sindsdien is de arbeids- en studiemigratie gestegen uit gebieden als Azië, Noord Amerika en Latijns Amerika, waarbij ook gezinsleden werden meegenomen. Deze groep immigranten bleef vaker tijdelijk in Nederland dan de gezinsmigranten uit Turkije en Marokko. Sinds 2016 steeg de overige immigratie van 80 duizend immigranten in 2016 naar 106 duizend in 2019 (raming). Relatief was er een sterke stijging van de immigratie uit Turkije, die toenam van 4 duizend niet-asiel immigranten in 2016 naar 7 duizend (raming) in 2019. Bij deze stijging lijkt het niet om gezinsvormende migratie te gaan. Het aantal migratiehuwelijken van Turkse Nederlanders is niet gestegen. De niet-asielimmigratie uit Aziatische landen in het Midden Oosten daalde, waarschijnlijk omdat er minder gezinsleden van asielzoekers als gezinsmigrant (dus zonder gebruik te maken van de nareizigersregeling) naar Nederland kwamen. De immigratie uit oostelijker gelegen Aziatische landen, zoals China en India, steeg.

De niet-asielimmigratie van buiten de EU neemt toe in periodes waarin er meer vraag naar arbeid is. Dat verklaart waarschijnlijk een deel van de recente stijging. De Kernprognose 2019–2060 veronderstelt dat de omvang van deze immigratiestroom in een lager tempo verder toeneemt, van 107 duizend in 2019 (raming) naar structureel 122 duizend per jaar vanaf 2028. Omdat trends in de immigratie om kunnen slaan, wordt er niet voor gekozen de trend langer door te trekken. De langetermijnveronderstelling voor de immigratie van deze groep ligt 32 duizend hoger dan volgens de Kernprognose uit 2018.

Totaalbeeld immigratie

De aanpassingen aan de prognose van het aantal immigranten leiden op termijn tot een aanname van 66 duizend extra immigranten per jaar ten opzichte van de Kernprognose 2018–2060. De nieuwe Kernprognose veronderstelt dat het jaarlijks aantal immigranten zal toenemen van 272 duizend in 2019 tot 304 duizend rond 2028. Voor de langere termijn wordt structureel van 299 duizend immigranten per jaar uitgegaan. Deze cijfers zijn geen puntschattingen: ze zijn een inschatting van het niveau waaromheen de immigratie, onder meer als gevolg van de economische hoog- en laagconjunctuur, of opkomende en uitdovende internationale conflicten, zal schommelen.

3.4 Emigratie

In de bevolkingsprognose wordt de toekomstige emigratie van in het buitenland geboren personen geschat door veronderstellingen over het emigratiegedrag naar verblijfsduur te combineren met de immigratieveronderstellingen: hoeveel immigranten vertrekken weer, en na hoeveel jaar? De veronderstellingen voor het emigratiegedrag zijn gebaseerd op het waargenomen gedrag van de immigratiecohorten sinds 1999 en houden rekening met de migratiemotieven van de immigranten (Van Duin, Stoeldraijer en Nicolaas, 2018). Sinds eind jaren negentig is het aandeel immigranten dat snel weer vertrekt gestegen, onder meer als gevolg van het toegenomen aandeel arbeids- en studiemigratie. Door de hoge asielmigratie in 2015–2017 was dat aandeel recent weer iets gedaald: de meeste asielmigranten blijven, en het deel dat wel vertrekt doet dat vaak na een langer verblijf.