Auteur: Marten Jan van Rijn
Nederlandse lokale overheid: Veel centrale financiering, veel decentrale uitgaven

2. Overheidsuitgaven

2.1 Verdeling van overheidstaken tussen centrale en lokale overheid van 2000 t/m 2019

Figuur 2.1.1 toont de ontwikkeling van het aandeel in de overheidsuitgaven per overheidssector[1] in de afgelopen 20 jaar. In het eerste decennium van deze eeuw ligt het aandeel van de lokale overheid in de overheidsuitgaven stabiel rond 33 procent. De belangrijkste ontwikkeling is een toename in 2007 die kan worden toegeschreven aan de invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) [2].

In de jaren 2010 tot en met 2013 daalt het aandeel van de lokale overheid in de overheidsuitgaven met ongeveer 4 procentpunt tot ruim 29 procent in 2013. De daling in 2013 wordt vooral veroorzaakt door de oprichting van de Nationale Politie. Hiernaast spelen de gevolgen van de financiële crisis een grote rol bij de daling in de eerste paar jaar van het tweede decennium. Hoewel de overheid zowel op centraal als lokaal niveau heeft bezuinigd, namen de uitgaven door de lokale overheid af, terwijl de uitgaven van de centrale overheid (inclusief socialezekerheidsfondsen) door bezuinigingen en ombuigingen minder snel toenamen.

In 2015 neemt het aandeel van de lokale overheid in de overheidsuitgaven toe met ongeveer 2 procentpunt tot 31,0 procent als gevolg van de decentralisaties in het sociaal domein. In de jaren hierna blijft het aandeel overheidsuitgaven van de lokale overheid vrij stabiel (30,4 procent in 2019).

De (de)centralisaties van de WMO, Nationale Politie en het sociaal domein worden hieronder nader toegelicht.

2015 – Decentralisaties sociaal domein

Figuur 2.1.1 toont een lichte stijging van overheidsuitgaven door de lokale overheid in 2015. De overheidsuitgaven door de lokale overheid namen toe van 29,2 procent in 2014 tot 31,0 procent in 2015. Deze stijging ging vooral ten koste van het aandeel van de socialezekerheidsfondsen. Deze sector wordt in dit artikel gerekend tot de centrale overheid. Hieronder staat een uitgebreide toelichting van de wijzigingen door de decentralisaties in het sociaal domein.  

Classification of the functions of government (COFOG)
Met behulp van de ‘Classification of the functions of government’ (COFOG) classificeert het CBS de overheidsuitgaven naar specifieke bestedingsdoelen. In de toelichtingen per beleidswijzigingen wordt in enkele gevallen ingezoomd op verschuivingen tussen overheidssectoren voor specifieke COFOG-functies.

 
 

2007 – Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO)

Met de invoering van de WMO in 2007 werden een aantal zorgvoorzieningen, waaronder huishoudelijke hulp (thuiszorg), overgeheveld van de AWBZ (sector socialezekerheidsfondsen) naar de gemeenten. Hierdoor lagen de uitgaven van de gemeenten vanaf 2007 structureel ongeveer 2 miljard euro hoger.

Door de invoering van de WMO nam het aandeel van de lokale overheid in de overheidsbestedingen aan de COFOG-functie ‘Ouderdom’ toe van 0 procent in 2006 tot bijna 5 procent in 2007. De lokale overheid besteedde hieraan in 2007 ruim 1,6 miljard euro. De uitgaven aan ‘Ouderdom’ van alle Overheden tezamen bedroegen in 2007 ruim 33 miljard euro.

2013 – Nationale Politie

Verantwoordelijkheden worden soms ook gecentraliseerd. In 2013 werden de 25 politieregio’s hervormd tot de Nationale Politie. Dit leidde tot een verschuiving van ongeveer 5 miljard euro in de uitgaven van de lokale overheid naar de centrale overheid. Het aandeel van de lokale overheid nam af van 31,0 procent in 2012 naar 29,3 procent in 2013.

Het aandeel van de centrale overheid in de overheidsbestedingen aan ‘Openbare orde en veiligheid’ (COFOG-functie 3) nam toe met bijna 34 procentpunt tot 81,7 procent, ten koste van het aandeel van de lokale overheid.

 

 

 

2.2 Internationale vergelijking uitgaven 

In de EU zijn 8 landen meer gedecentraliseerd dan Nederland. Vooral Scandinavische landen (Denemarken, Zweden en Finland) en de landen met deelstaten (België, Spanje, Duitsland en Oostenrijk) geven relatief meer dan Nederland uit op decentraal overheidsniveau. De kleinste landen, Malta en Cyprus, zijn ook de meest gecentraliseerde landen. Ook in Griekenland en Ierland wordt minder dan 10 procent van het overheidsgeld uitgeven door de lokale overheid. In Nederland is de lokale overheid goed voor 30,4 procent van de overheidsuitgaven. Nederland zit hiermee dichtbij het gemiddelde van de 28 EU-landen.

Uitgaven EU-landen naar bestedingsdoel

In de figuren 2.2.2 en 2.2.3 wordt voor  de EU-landen die horen tot de meeste gedecentraliseerde landen weergegeven in hoeverre de uitgaven aan een bepaald doel (op basis van COFOG-functies) zijn gedecentraliseerd. Een hoger percentage betekent dat een relatief groter deel van de uitgaven wordt gedaan door de lokale overheid (inclusief deelstaten). Bij een lager percentage nemen de centrale overheid en socialezekerheidsfondsen het grootste deel van de uitgaven voor hun rekening. 

 

Vooral volksgezondheid zorgt voor verschil tussen Nederland en Scandinavische landen 

Het grootste verschil tussen de Scandinavische landen en Nederland betreffen de uitgaven aan volksgezondheid. Deze zijn in Scandinavië sterk gedecentraliseerd, in Denemarken en Zweden wordt respectievelijk 98 en 97 procent van de uitgaven op lokaal niveau gedaan. Een belangrijke achterliggende reden is dat in deze landen publieke ziekenhuizen tot de lokale overheid worden gerekend. In Nederland tellen ziekenhuizen niet mee in de cijfers van de sector overheid. Doordat er sprake is van marktwerking, worden ziekenhuizen in Nederland tot sector niet-financiële bedrijven gerekend. Het grootste deel van de zorguitgaven behoort wel tot de overheidsuitgaven, echter op centraal niveau. In Nederland vindt slechts 6 procent van de uitgaven aan volksgezondheid plaats op lokaal niveau. 
In Denemarken zijn 83 procent van de uitgaven aan sociale bescherming op lokaal niveau. In Nederland ligt het niveau van de uitgaven aan sociale bescherming door de lokale overheid met 20 procent meer in lijn met Finland (21 procent) en Zweden (33 procent). 

De landen met deelstaatoverheden vormen in de EU een aparte groep. In Spanje en België zijn uitgaven aan openbare orde en veiligheid, en economische zaken relatief sterk gedecentraliseerd. Hiernaast zijn ook uitgaven aan milieubescherming, huisvesting en gemeenschapsvoorzieningen en onderwijs veelal sterk gedecentraliseerd, maar dit geldt voor veel EU-landen. In Spanje en in mindere mate Oostenrijk zijn de uitgaven aan gezondheidszorg sterk gedecentraliseerd.

 

[1] Het gaat om geconsolideerde uitgaven, waarin uitgaven aan andere overheidssectoren zijn geëlimineerd. Zie ook het kader Afbakening van de sector overheid en subsectoren van de overheid voor een nadere toelichting.

[2] Voorafgaand aan de toename in 2007, daalt (stijgt) in 2006 het aandeel in de overheidsuitgaven door de lokale (centrale) overheid. Dit is toe te schrijven aan de invoering van de Zorgverzekeringswet, die zorgde voor een toename van de overheidsuitgaven op centraal niveau.