5. Conclusie en discussie

Uit dit essay komt naar voren dat het welzijnsniveau van de inwoners van Heerlen relatief laag is ten opzichte van het landelijk gemiddelde en de 92 andere grote gemeenten. Heerlen staat, voor zowel het geluk als de tevredenheid met het eigen leven, bij de vijf laagst scorende gemeenten. Ook op de bredere, persoonlijke welzijnsindex komt naar voren dat Heerlen lage posities inneemt, zowel qua gemiddeld rapportcijfer als bij het aandeel met een hoog welzijn. Dit beeld verandert nauwelijks als rekening wordt gehouden met verschillen in de bevolkingssamenstelling tussen de steden: ook dan neemt Heerlen lage posities in op de welzijnsranglijst. Wel valt op dat de discrepantie tussen Heerlen en het landelijke gemiddelde bij het ervaren geluk en de tevredenheid met het eigen leven minder groot is dan de bredere persoonlijke welzijnsindex die vooral opgebouwd is uit tevredenheidsaspecten. Blijkbaar gaat het welzijn in de vorm van affectie, het geluksgevoel, dat te typeren is als momentopname samen met een minder scherp contrast dan de tevredenheid waarbij meer rationeel vergelijkend een positie wordt ingenomen en gebaseerd is op een cognitieve inschatting.

Ook bij de onderliggende aspecten van het brede welzijn komen de verschillen tussen Heerlen en andere gemeenten tot uiting. Vooral komt naar voren dat Heerlen laag scoort op gevoelens van veiligheid, en de tevredenheid met de lichamelijke gezondheid en de financiële situatie. Dat het minder goed gesteld is met het welzijn in Heerlen past in het beeld dat Heerlen ook laag scoort op andere aspecten die voor het welzijn van belang zijn. Zo staat Heerlen in de onderste regionen van de ranglijsten die betrekking hebben op het meedoen met en het vertrouwen in de samenleving. Dit duidt er op dat in Heerlen weinig sociaal kapitaal is opgebouwd. En dit kapitaal, de sociale netwerken met gemeenschappelijke waarden, is van belang voor het welzijn. Dat geldt voor Heerlen net zo goed als landelijk. Hoe meer een persoon sociaal kapitaal heeft opgebouwd, hoe gelukkiger en tevreden die is. Dat blijkt zowel uit de gegevens van het aanvullende onderzoek in Heerlen in 2020 als het reguliere landelijke SSW-onderzoek in 2020. Ook komt dit patroon naar voren bij de beide pijlers van het sociaal kapitaal: de participatie en het vertrouwen. Heerlen volgt in grote lijnen dit beeld. Daarbij valt op dat van de groep met heel weinig sociaal kapitaal zo’n 6 tot 7 van de 20 personen ongelukkig en niet tevreden zijn, waarna een geleidelijke afname volgt tot 1 persoon. Dit past perfect bij het landelijke beeld. Een correctie waarbij ervoor wordt gezorgd dat de groepen van sociaal kapitaal niet verschillen qua samenstelling voor een aantal bevolkingskenmerken, doet daar vrijwel niets aan af. Ook dan is te zien dat meer sociaal kapitaal gepaard gaat met meer welzijn.

Verbetering van de beschreven bouwstenen van dit sociaal kapitaal zou het welzijn kunnen bevorderen. Dus: meer sociale contacten, meer vrijwilligers, meer verenigingsleven, meer politieke betrokkenheid. Maar ook: meer onderling vertrouwen, en meer vertrouwen in publieke, private en politieke instituties. Het stimuleren van het vertrouwen, en vooral het onderlinge vertrouwen, is echter lastig aangezien het weinig beweeglijk is (Schmeets en Exel, 2022c). Het bevorderen van de participatie ligt zodoende meer voor de hand. Met het Heitjes-project is en wordt gepoogd om de participatie te bevorderen, door via de vrijwilligersregeling de burgers te stimuleren om klussen te doen om daarmee de publieke ruimte te verbeteren. Daardoor ontstaan ook meer sociale contacten. Met de in 2022 verzamelde aanvullende gegevens is ingegaan op de ontwikkelingen in Heerlen ten opzichte van de landelijke cijfers. Heerlen volgt de landelijke trend in zowel het brede welzijn als in het ervaren geluk, maar doet het beter wat de tevredenheid met het leven betreft: waar landelijk de tevredenheid met ruim 2 procentpunt afneemt, stijgt dit met 1 procentpunt in Heerlen.

Het is lastig om de mogelijke gevolgen van de initiatieven van het Heitjes-project op basis van de beschikbare gegevens vast te stellen. De omvang van de deelnemers is, met iets meer dan 600, klein waardoor grote verschillen nodig zijn om betrouwbare conclusies te trekken. Dit betekent dat, gelet op de geringe afwijkingen in Heerlen ten opzichte van de landelijke cijfers in de ontwikkelingen van het welzijn, er geen duidelijke aanwijzingen zijn dat het Heerlens Heitje gepaard ging met meer welzijn. Dat kan echter nog gebeuren: het Heitjes-project is nog niet stopgezet. Nog steeds kunnen burgers klussen uitvoeren tegen een vrijwilligersvergoeding. Recente resultaten van de grote landelijke Veiligheidsmonitor ondersteunen dit niet (CBS, 2024). Heerlen doet het ook in 2023 minder goed op meerdere aspecten van de leefsituatie, waaronder de ervaren veiligheid, dan vrijwel alle andere gemeenten.

In de eerdere essays is gewezen op de tweedeling in Heerlen. Waar Heerlen-zuid veelal niet veel onderdoet ten opzichte van het landelijke gemiddelde, is er vooral in Heerlen-noord weinig vertrouwen en een gering animo om mee te doen de samenleving. En dat zien we ook terug bij het welzijn: in Heerlen-noord zijn mensen minder gelukkig, minder tevreden over hun eigen leven, is de groep met een hoog persoonlijk welzijn kleiner, is het samenvattend rapportcijfer over de brede welzijn het laagst. Echter, de achterstand van Heerlen-noord is in 2022 sterk verminderd. Waar in Heerlen-noord er een lichte toename is te zien in het welzijn, is dit in Heerlen-zuid afgenomen.

In een vervolgstudie wordt de relatie tussen sociaal kapitaal en het welzijn voor meer gemeenten en regionale gebieden onderzocht. De verwachting is dat ook in deze gebieden er een duidelijke, min of meer geleidelijk oplopende, lijn te zien zal zijn: hoe meer sociaal kapitaal, hoe meer welzijn. Dat is belangrijke informatie, want dat betekent dat er aan de kwaliteit van het leven in de vorm van geluk en tevredenheid iets te doen valt. De sleutels zijn dan het bevorderen van het meedoen aan de samenleving en proberen het vertrouwen in de samenleving te vergroten. Daar is een lange adem voor nodig en zal niet makkelijk zijn.