1. Relevantie van welzijn

Nederland is een gelukkig land. Wereldwijd neemt Nederland de vijfde plek in met een 7,4 als rapportcijfer. Naast Israël (7,5) is alleen in de Scandinavische landen IJsland (7,5), Denemarken (7,6) en Finland (7,8) het geluksgevoel nog hoger (Helliwey e.a., 2023)¹⁾. Geluk wordt in het CBS-onderzoek afgemeten met een vraag hoe gelukkig je jezelf voelt, met een cijfer van 1 tot en met 10. In essay 8 is al ingegaan op het welzijn in Heerlen (Schmeets en Tummers, 2022). Gewezen is op het lage welzijn in Heerlen, zowel ten opzichte van het landelijke gemiddelde als in een vergelijking met 50 andere grotere gemeenten. Dit was gebaseerd op gegevens over de periode 2013 tot en met 2019. In dit vervolgessay worden daar gegevens die tot en met 2022 zijn verzameld aan toegevoegd, en wordt de vergelijking met andere gemeenten uitgebreid tot 93. De vraag is of Heerlen dan nog steeds lage plaatsen inneemt op de welzijnsladders?

Tevens wordt gebruik gemaakt van het aanvullende onderzoek in de gemeente Heerlen, waar 619 personen aan hebben meegedaan in het tweede en derde kwartaal van 2020 en in het eerste kwartaal van 2022. Op basis van de gegevens in 2020 werd geconstateerd dat het welzijn in het noordelijke deel van de stad beduidend lager is dan in het zuidelijke deelgebied. Geldt dat ook voor 2022, of hebben bepaalde verschuivingen in het welzijnsniveau ervoor gezorgd dat de welzijnskloof tussen beide gebieden smaller, of zelfs breder is geworden?

De gegevens die in de afgelopen drie jaar, tot 2023, zijn verzameld alsook de aanvullende dataverzameling in Heerlen, hebben plaatsgevonden ten tijde van de Covid-19 pandemie. In essay 8 is gewezen op de gevolgen van de pandemie voor de samenleving. De gezondheidszorg stond onder druk, het sociale leven kwam voor een belangrijk deel tot stilstand, het verenigingsleven en het vrijwilligerswerk namen af, en de mogelijkheden om de vrije tijd in te vullen met bezoeken aan de horeca en culturele instellingen werden sterk ingeperkt. Voor veel mensen had dit ook negatieve gevolgen voor hun werk en financiële positie (CBS, 2023a), en hun psychische gezondheid (Reep en Hupkens, 2021).

Hoewel de pandemie inmiddels tot het verre verleden lijkt te behoren, is het vaccineren van bepaalde groepen, waaronder de 60-plussers, weer opgestart en worden nog steeds velen ziek. Dit roept de vraag op naar de gevolgen voor het welzijn van de burgers, en van specifieke bevolkingsgroepen. In de afgelopen jaren is er nog meer gebeurd in de samenleving. Spanningen tussen bevolkingsgroepen werden zichtbaar, en de onvrede over de politiek nam toe. Eind 2022 is het vertrouwen in de politiek gedaald naar een dieptepunt (CBS, 2023b). Kortom, zowel het welzijn van de samenleving als het welzijn van de burgers heeft in de afgelopen jaren onder druk gestaan.

In de twee recent verschenen essays is ingegaan op een aantal facetten die ten grondslag liggen aan het welzijn: het meedoen met en het vertrouwen hebben in de samenleving (Schmeets, 2023a; 2023b). Daarin is de gemeente Heerlen vergeleken met 92 andere grote gemeenten, en zijn de gebieden Heerlen-noord en Heerlen-zuid tegenover elkaar gezet. Daaruit kwam vooral naar voren dat in Heerlen het wantrouwen tussen de burgers groot is, dat er weinig vertrouwen is in publieke en politieke instituties. Tevens bleek dat de deelname aan de samenleving, zoals de inzet als vrijwilliger en de binding met het verenigingsleven, in Heerlen fors achterblijft ten opzichte van het landelijke gemiddelde.

In deze essays is ook besproken hoe de diverse vormen van participatie en vertrouwen als het ware de bouwstenen vormen van het zogenoemde ‘sociaal kapitaal’: sociale netwerken met gemeenschappelijke waarden (Van Beuningen en Schmeets, 2013). Dit sociaal kapitaal is niet alleen bevorderlijk voor de economische groei (Knack en Kiefer, 1997) maar ook voor het welzijn (Krol, 2011; Portela, Neira, Salinas-Jiménez, 2013; Matsushima en Matsunaga, 2015; Whillans, e.a., 2016). Uit eerdere studies bleek bijvoorbeeld dat het onderhouden van sociaal contact met naasten en het gevoel belangrijk te zijn voor anderen samengaat met meer gevoelens van geluk en meer tevredenheid met het sociale leven (Mars en Schmeets, 2011; Van Beuningen en Moonen, 2014; Moonen en Stroucken, 2015; 2018; Coumans en De Witt, 2018; Coumans en Schmeets, 2019). En ook dat het doen van vrijwilligerswerk gepaard gaat met meer welzijn (Schmeets en Arends, 2020). Zo zijn vrijwilligers meer tevreden met hun eigen leven, met hun sociale contacten, met hun psychische gezondheid, voelen zich gelukkiger, en scoren hoger op de brede welzijnsindex dan mensen die geen vrijwilligerswerk doen. En diverse studies laten zien dat het vertrouwen in andere mensen en in instituties bijdraagt aan het welzijn (Helliwell en Wang, 2011).

Gelet op deze samenhangen tussen (diverse aspecten van) sociaal kapitaal en welzijn, is te verwachten dat Heerlen ook ergens onderaan de welzijnsladder zal staan. In dit essay wordt eerst, op basis van gegevens van ruim 72 duizend personen in de periode 2012 tot en met 2022, ingegaan op de positie van Heerlen bij vier aspecten van welzijn: het geluk, de tevredenheid met het eigen leven, het aandeel dat een hoog breed persoonlijke welzijn heeft en het rapportcijfer over het brede persoonlijke welzijn (zie kader). Daarna wordt specifiek aandacht gegeven aan de landelijke ontwikkelingen in de periode 2020 tot 2023, met als doel om de ontwikkelingen die in Heerlen en de twee stadsgebieden zijn opgetreden tussen 2020 en 2022 te duiden. Vervolgens worden de relaties tussen diverse aspecten van het sociaal kapitaal en het welzijn besproken.