1874-Kinderwet

De sociale kwestie en de statistiek

Vanaf de jaren zeventig van de negentiende eeuw beheerste het debat over de ‘sociale quaestie’ de publieke agenda. Dit betrof de sociale problemen die het gevolg waren van bevolkingsgroei en industrialisatie. Het ging onder meer over kinderarbeid, lage lonen, lange werkdagen, slechte woon- en werkomstandigheden en werkloosheid.

kinderarbeid begin 20ste eeuw , kinderen maken bezems
Kinderarbeid begin 20ste eeuw , kinderen maken bezems.

In 1870 werd het debat definitief opengebroken in het Comité ter bespreking van de sociale kwestie. Het Comité bestaat uit een club jonge economen, fabrikanten, leraren, artsen, advocaten en vakbondsmannen. Zij waren de woordvoerders van een nieuwe lichting staathuishoudkundigen die oog hadden voor de sociale gevolgen van de vrijemarktwerking. Zij waren van mening dat de overheid bij de oplossing van het sociale vraagstuk een belangrijke taak had.

Parlementaire enquête

De regulering van kinderarbeid was de eerste grote kwestie die de aandacht van deze jonge notabelen opeiste. Met een landelijke bijeenkomst in Den Haag steunde het comité in 1874 het initiatiefvoorstel voor een wettelijk verbod op fabrieksarbeid door kinderen tot 12 jaar. Het voorstel was afkomstig van Tweede Kamerlid Samuel van Houten. Het Kinderwetje van Van Houten werd inderdaad aangenomen. Enkele jaren later werd een parlementaire enquête naar de toestand in fabrieken en werkplaatsen gehouden. Deze moest allereerst nagaan of de Kinderwet wel aan de verwachtingen voldeed, want in toezicht op de werking van de wet was niet voorzien. Tegelijkertijd moest de enquête antwoord geven op de vraag of er wellicht een taak was voor de overheid om de arbeider met wettelijke maatregelen te beschermen. Het liberale Tweede Kamerlid Hendrik Goeman Borgesius (1847–1917) had het initiatief genomen voor de enquête en was vicevoorzitter van de enquêtecommissie. Het omvangrijke veldwerk dat de enquêtecommissie ondernam, toonde onverbiddelijk aan dat er veel mis was op de werkvloer.

Arbeidswet en arbeidsinspectie

De enquêtecommissie bespeelde de publieke opinie al tijdens de onderzoekingen. Zo publiceerde de commissie de processen-verbaal direct na afloop van de verhoren en wachtte daarmee niet tot het evaluatierapport. Wat er gezegd was, stond bij wijze van spreken de volgende dag in de krant en vormde de openbare mening. Doel was dat het pleidooi om beschermende arbeidswetgeving op deze manier breed zou worden gedragen.

De rapportages van de commissie waren succesvol en leidden tot wetgeving. De Arbeidswet (1889) beperkte de arbeidsduur voor vrouwen en kinderen. Vrouwen en kinderen van 13 tot 16 jaar (voorheen was dat 12 tot 15 jaar) mochten niet langer dan 10 uur per dag werken (eerder was dat 11 uur) en niet meer dan 58 uur per week. Een nieuwe Arbeidsinspectie (1890) moest toezien op naleving van de wet. Aanvullend volgde in 1895 de Veiligheidswet, die bepalingen bevatte voor de veiligheid in bedrijven. Het wachten was op een nieuw kabinet dat met een reeks aan sociale wetten de basis zou leggen voor een stelsel van sociale zekerheid.

Publieke discussie op basis van data

De parlementaire enquête van 1886/1887 toonde voorts de cruciale rol van de statistiek. Cijfers leverden munitie voor de discussies en zorgden voor een solide basis voor beleid en de evaluatie daarvan. Vele heren die in het debat over de sociale kwestie het woord hebben gevoerd, zien we dan ook in 1892 terug in de Centrale Commissie voor de Statistiek (CCS). Voorbeelden zijn Hendrik Goeman Borgesius en Arnold Kerdijk, die hun strijd een vervolg gaven in de Kamer. Zij accepteerden staatsinterventie in de strijd tegen maatschappelijk onrecht en ongelijkheid in kansen. Wetgeving moest de uitwassen van een onbelemmerde, vrije concurrentie verzachten. Officiële statistieken moesten het overheidsbeleid schragen. In 1899 riep de CCS hiertoe het CBS in het leven.

Voorkomen van revolutie

De roep om sociale wetgeving kan niet los gezien worden van de andere kwesties die de politiek in het laatste kwart van de negentiende eeuw in de greep hielden, zoals de leerplicht en de kiesrechtuitbreiding. Leerplicht hield de kinderen in elk geval tot hun twaalfde jaar op school. De kiesrechtuitbreiding was vooral een wenkend perspectief en gaf beleidsmakers het vooruitzicht dat het niet lang meer zou duren tot de arbeider invloed zou krijgen op de formulering van beleid. Een wettelijke regeling voor sociale kwesties die opgelost moesten worden was een middel om een revolutie te voorkomen. Voorbeelden hiervan waren de leerplicht, een kortere werkdag en een verzekering tegen bedrijfsongevallen. Dat een en ander er moest komen was eigenlijk onbetwist.

Borgesius, de fikser

De sociale kwesties die Borgesius, mede, vanaf de jaren zeventig van de 19e eeuw aan de orde heeft gesteld, heeft hij later als minister wettelijk kunnen regelen. Vlak na de oprichting van het CBS, 125 jaar geleden, werd met de Leerplichtwet (1900), de Gezondheidswet (1901) en de Woningwet (1901) de basis gelegd voor het sociale zekerheidsstelsel in ons land. In al deze wetten heeft Borgesius de hand gehad. Hij had grote invloed op het regeerprogramma van het kabinet dat voor dit pakket sociale wetgeving verantwoordelijk was. De brief die Borgesius als beoogd minister van Binnenlandse Zaken aan formateur Nicolaas Pierson had geschreven en waarin hij een conceptprogramma had geformuleerd, werd de regeringsgrondslag van het Kabinet Pierson-Goeman Borgesius (1897–1901). Dit werd ook wel het ‘kabinet van de sociale rechtvaardigheid’ genoemd. Met de serie wetten die het kabinet tot stand heeft gebracht werd het stelsel van sociale zekerheid geïntroduceerd. Behalve de Leerplichtwet, de Woningwet en de Gezondheidswet waren dat ook de Ongevallenwet (1901) en de Kinderwetten (1901).

Een nieuw ontwerp voor de Armenwet heeft Borgesius als minister niet kunnen verzilveren. Het zou de kroon op zijn werk zijn geweest. Hij was voorzitter geweest van een Nutscommissie die in 1895 een vernietigend rapport had opgesteld over de toestand van de armenzorg in ons land. De bestaande Armenwet van 1854 noemde de commissie ‘een van de slechtste ter wereld’. Borgesius kreeg als minister de opdracht een nieuw wetsontwerp voor te bereiden. In het ontwerp kreeg het Rijk een grotere invloed door de aanstelling van inspecteurs en de subsidiëring van de gemeentelijke armenzorg. Door verzet van kerkelijke zijde haalde het de eindstreep echter niet.

Oprichting CBS

Het Centraal Bureau voor de Statistiek werd op 9 januari 1899 opgericht. Het oorspronkelijke doel was weliswaar het zelfstandig samenstellen van statistieken voor de overheid, maar in de loop der tijd is dit uitgebreid tot het op een onafhankelijke manier zo breed mogelijk ontsluiten en publiekelijk toegankelijk maken van statistische informatie. Nog altijd brengt het CBS statistieken uit die betrekking hebben op sociale zekerheid, maar deze zijn nu onderdeel van een veel breder pakket.

Uitkeringen in het kader van arbeidsongeschiktheidsverzekeringen waren de eerste die binnen het thema sociale zekerheid werden gepubliceerd. Vanaf 1903 werd het CBS verantwoordelijk voor de armenzorgstatistiek: dat ging niet zozeer om aantallen uitkeringen, maar om de uitgaven. Uitkeringsaantallen heeft het CBS vanaf 1901 met de invoering van de Ongevallenwet. Voor de periode 1905-1935 heeft het CBS over aantallen arbeidsongeschiktheidsuitkeringen alleen cijfers om de vijf jaar beschikbaar; daarna voor elk jaar. In de figuur is de ontwikkeling van het aantal verstrekte uitkeringen in verband met arbeidsongeschiktheid, werkloosheid (WW + WWV), armoede (bijstand) en ouderdom (AOW) gegeven. Vergelijking met het aantal inwoners van 20 tot 65 jaar illustreert dat de ontwikkeling van het aantal uitkeringen niet louter bepaald wordt door demografische ontwikkelingen. Naast verruimingen van de sociale zekerheid zijn er ook versoberingen geweest. Zo vond er in 1987 een grote stelselherziening plaats, gericht op het beteugelen van de kosten.

Bronnen