3. Regionale verschillen in de brede welvaart

3.1 De ‘smalle welvaart’

Voordat de verschillen in welvaart worden gepresenteerd, wordt eerst een blik geworpen op die in de ‘smalle welvaart’. Dit om de latere resultaten wat de brede welvaart betreft in context te kunnen plaatsen. Een belangrijke eerste indruk van de smalle welvaart biedt het bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking (zie 3.1.1). Dit is relatief hoog in de grootstedelijke regio’s: Groot-Amsterdam, Delft en Westland, Groot-Rijnmond, Utrecht en Zuidoost-Noord-Brabant. De materiële welvaart is relatief laag in grote delen van het noorden van Nederland en ook in de Achterhoek, Zuidwest-Overijssel, en overig Zeeland.

Het bbp laat zien waar waarde wordt geproduceerd, niet bij wie (huishoudens of bedrijven) en waar (in welke regio’s) de baten van die productie terecht komen. Voor de welvaartsbeleving van mensen is relevanter hoeveel ze te besteden hebben. Het gestandaardiseerd besteedbaar inkomen laat zien wat huishoudens daadwerkelijk hebben om te besteden, rekening houdend met de samenstelling van het huishouden. Figuur 2 toont het mediaan gestandaardiseerd besteedbaar inkomen per COROP-gebied. Het beeld dat hieruit naar voren komt is anders dan dat van het bbp in Figuur 1. Wat onder andere opvalt is dat in de grootstedelijke gebieden met een relatief hoog bbp het besteedbaar inkomen relatief laag is. In een aantal regio’s met een laag bbp is het besteedbaar inkomen per hoofd van de bevolking juist relatief hoger, zoals in Noord-Drenthe, Overig Zeeland en de kust van Noord-Holland. 

De verschillen tussen inkomen en productie kunnen onder andere ontstaan doordat mensen buiten het COROP-gebied werken waar ze wonen. Ook kunnen er in een regio met een relatief hoge productie naast goed betaalde werkenden ook veel slecht betaalde mensen zijn, of veel mensen zonder werk. Dit fenomeen speelt in en rond de grote steden. Ook welvarende gepensioneerden kunnen het verschil tussen regionale productie en inkomen bepalen. Ook bij het inkomen per hoofd van de bevolking gaat het overigens nog altijd om ‘smalle’ welvaart.

3.2 Het totaalbeeld van de regionale verschillen in brede welvaart

Wanneer vanuit brede welvaart wordt gekeken naar verschillen tussen regio’s, komt een meer genuanceerd beeld naar voren. De kwaliteit van leven oftewel brede welvaart ‘hier en nu’ in een regio hangt af van veel meer factoren dan alleen het inkomen. Waar is de brede welvaart hoog en waar laag?

Figuur 3.2.1. en 3.2.2 laten zien waar regio’s zitten die op veel onderdelen van de brede welvaart gunstig scoren, respectievelijk ongunstig scoren. De brede welvaart ‘hier en nu’ is relatief hoog in Noord-Drenthe, Noord-Overijssel, het oosten van Noord-Brabant, de provincie Utrecht plus een grote strook ten westen hiervan. In vijf aaneengesloten gebieden zijn veel aspecten van de brede welvaart ongunstig. Het gaat om Noord-Friesland, Groningen plus Zuidoost-Drenthe, respectievelijk Zeeuwsch-Vlaanderen, Midden- en Zuid-Limburg, Groot-Amsterdam en aangrenzende regio’s, en ten slotte een groot gebied dat loopt van Den Haag en Rotterdam tot aan Zuidwest-Gelderland. Er zijn gebieden met zowel veel gunstige als ongunstige aspecten van brede welvaart. Het sterkst is dit zichtbaar in Groot-Amsterdam. In iets minder sterke mate is dit fenomeen ook te zien in de noordelijke regio’s Noord-Friesland, Overig Groningen (stad Groningen en naaste omgeving) en Noord-Drenthe, en in Zeeuwsch-Vlaanderen. 

De brede welvaart ‘later’ is op veel onderdelen hoog in noordelijke regio’s. De hoogst scorende regio’s vormen een vrijwel aaneengesloten gebied van de provincie Fryslân plus aangrenzende COROP-gebieden. Een hiervan losstaande regio met een op veel terreinen hoge brede welvaart ‘later’ vormt Zeeuwsch-Vlaanderen. Sommige noordelijke regio’s kennen naast hoge scores ook veel lage scores. Maar de brede welvaart ‘later’ is toch vooral ongunstig in de Randstad plus een enkele regio daarbuiten zoals Zuid-Limburg. Net als qua brede welvaart ‘hier en nu’ heeft Zeeuwsch-Vlaanderen qua brede welvaart ‘later’ naast veel positieve aspecten ook veel negatieve aspecten.

3.3 Regionale verschillen in onderdelen van de brede welvaart

De resultaten tot dusverre hebben een hoog abstractieniveau: waar is de brede welvaart op veel onderdelen gunstig of ongunstig? Om welke terreinen dat gaat, bleef tot dusverre onbenoemd. In deze paragraaf proberen we hier een beeld van te schetsen door zoveel mogelijk de onderliggende thema’s af te gaan van de brede welvaart ‘hier en nu’. Figuur 3.3.1 geeft per thema de regio’s met veel gunstige scores voor deze dimensie. Let op: er wordt één schaal gebruikt, terwijl het aantal indicatoren verschilt per thema. Dit geeft enige kleurvertekening. Bij sommige thema’s ontbreken de hogere categorieën namelijk omdat het aantal indicatoren beperkt is. 

Het eerste wat opvalt is dat regio’s met veel gunstige of met veel ongunstige scores vaak een aaneengesloten gebied vormen. In mindere mate was dit hierboven bij de totaalscores ook al te zien. Qua welzijn lijkt Nederland verdeeld in noord en zuid: regio’s met een hoog welzijn liggen vooral in het noorden. In materieel opzicht is, zoals eerder aangehaald, de welvaart vooral hoog in de Randstad en Noord-Brabant. Qua gezondheid is de brede welvaart in het noorden ook hoger dan het zuiden, zij het dat de noordoostelijke regio’s hierop een uitzondering vormen. Qua arbeid en vrije tijd is de welvaart hoog in een lange, brede strook, ruwweg van Eindhoven via Utrecht naar Groningen. Qua wonen is makkelijker te omschrijven waar de brede welvaart weinig positieve uitschieters kent, namelijk in Flevoland en het noordoosten. Qua samenleving is de brede welvaart ook weer hoger in het noorden dan in het zuiden, met een aantal negatieve uitzonderingen zoals Flevoland en Oost-Groningen. Qua milieu (let op: dit is het thema met de meeste indicatoren) is er weer een relatief hoge welvaart in het noordelijk deel te zien, met wat uitzonderingen aan de oostkant. Relatief hoog is de brede welvaart wat dit betreft ook in het zuidoosten van Noord-Brabant en de noordelijke helft van Limburg. 

Zoals al eerder was te zien vormen de kaarten met veel negatieve scores lang niet altijd het spiegelbeeld van de kaarten met veel positieve scores. Werd bij welzijn eerder een noord/zuid-deling geconstateerd, voor de regio’s met veel negatieve scores is het beeld minder eenduidig. Regio’s met een lage brede welvaart qua welzijn zijn Groot-Rijnmond, agglomeratie Den Haag, Groot-Amsterdam en Overig Groningen. Qua materiële welvaart vormen de negatief opvallende uitstekende gebieden wel het spiegelbeeld van de positief opvallende uitstekende gebieden. De regio’s met de meeste negatief scores op het terrein van de materiële welvaart liggen in de drie noordelijke provincies. Ook qua gezondheid liggen de negatieve uitschieters buiten het gebied met de positieve uitschieters. Regio’s met veel negatieve aspecten qua gezondheid zijn vooral te vinden aan de oostrand van Nederland. Qua arbeid en vrije tijd vormen de regio’s met veel negatieve aspecten geen aaneengesloten gebied. In Overig Groningen, Zuidwest-Drenthe en Zuidwest-Gelderland kent dit brede-welvaartsthema zowel veel positieve als negatieve aspecten. Veel negatieve aspecten ten aanzien van wonen zijn te vinden in het noordoosten en het zuidwesten. Eén regio kent de meeste negatieve aspecten: Zuidoost-Drenthe. Qua samenleving vormen de negatieve uitschieters wel ongeveer het complement van de positieve uitschieters. De meeste regio’s met een wat dit betreft lage brede welvaart liggen in het zuiden. Ook in het uiterste noordoosten is de brede welvaart wat dit betreft laag. Qua milieu ten slotte, liggen de regio’s met een lage brede welvaart voornamelijk in het westen. Maar ook in het zuiden van Limburg en in enkele noordelijke streken is de situatie ongunstig. 

3.4 Stad en platteland

Uit de kaarten viel al op te maken dat de meer landelijke en de meer stedelijke gebieden verschillen in brede welvaart. In deze paragraaf wordt dit expliciet onderzocht. Dit gebeurt door elke gemeente het predicaat ‘niet of weinig stedelijk’ te geven, dan wel ‘sterk of zeer sterk stedelijk’, of iets er tussenin. De mate van stedelijkheid is vastgesteld op basis van de dichtheid van woonadressen. 

Tabel 3.4.1 bevestigt dat de brede welvaart in stedelijke en plattelandsgemeenten verschilt.  Gemiddeld genomen hebben stedelingen een minder goede gezondheid, een lager doorsnee besteedbaar inkomen, een minder veilige en schone leefomgeving en minder sociale cohesie. Daar staan voordelen tegenover zoals een hoger opleidingsniveau, kortere afstand tot voorzieningen en minder overgewicht. Plattelandsgemeenten bieden een relatief schone en veilige leefomgeving, met meer natuur en minder emissies van fijnstof. Ervaren gezondheid en de levensverwachting van vrouwen zijn er hoger dan in steden. Wel zijn voorzieningen, zoals een basisschool, gemiddeld genomen verder weg.

Op veel onderdelen betreffen de verschillen overigens niet meer dan enkele procentpunten. Alleen het aandeel hoogopgeleiden verschilt sterk. Verder valt op dat de brede welvaart van de matig stedelijke gebieden lang niet altijd inzit tussen die van de andere twee. Het matig stedelijke gebied vormt een zelfstandige categorie. 

3.5 Smalle en brede welvaart in Fryslân

Dit hoofdstuk eindigt met een uit welvaartsperspectief bijzondere regio, de provincie Fryslân. Fryslân is in dit opzicht bijzonder omdat het bescheiden inkomens koppelt aan een relatief hoge brede welvaart. In 2021 was het bbp per hoofd van de bevolking 34,8 duizend euro per inwoner tegenover 49,1 duizend in heel Nederland.  Alleen in Drenthe was het lager. Ook het mediaan besteedbaar inkomen is alleen in één provincie lager (Groningen). Qua economische groei blijft Fryslân ook achter bij de meeste andere provincies.

De tevredenheid met het leven is daarentegen een van de hoogste in Nederland. Van de bevolking van 18 jaar of ouder geeft 86,3 procent van de Friezen het leven een cijfer van 7 of hoger. Deze schijnbare tegenstelling wordt de ‘Friese paradox’ genoemd: het inkomen per hoofd van de bevolking is relatief laag, terwijl de tevredenheid met het leven juist relatief hoog is. Regionale verschillen in tevredenheid zijn overigens niet groot.

Brede welvaart biedt een manier om de Friese paradox beter te begrijpen. De materiële welvaart is laag en op de indicatoren voor arbeid en vrije tijd (zoals bruto en netto arbeidsparticipatie, werkloosheid en de vacaturegraad) staat Fryslân meestal onder het midden van de provinciale ranglijst. Daar staat tegenover dat de ervaren gezondheid relatief hoog is, evenals de tevredenheid met woning en woonomgeving. Friezen hebben relatief veel contact met vrienden, familie of buren en zijn meer dan in andere provincies actief als vrijwilliger. De veiligheid is het hoogste van alle provincies. Tot slot is in Fryslân relatief veel natuurgebied beschikbaar en zijn de fijnstofemissies laag.

De Friese paradox laat zien dat mensen hun leven vanuit verschillende waarden kunnen beoordelen. Volgens het Fries Sociaal Planbureau hechten Friesen waarschijnlijk minder waarde aan het economische en meer aan sociale, culturele en andere aspecten van het leven. Aspecten die in Fryslân hoog worden aangeslagen zijn de sterke sociale samenhang (de ‘mienskip’), de rust en ruimte van het landschap, de binding met de Friese taal en cultuur, en de kleinere verschillen tussen mensen (economisch, sociaal en cultureel).

3.6 Smalle en brede welvaart in Groot-Rijnmond

Het COROP-gebied Groot-Rijnmond is een sterk verstedelijkt gebied met in 2023 bijna anderhalf miljoen inwoners. Het omvat onder andere het hele Rotterdamse havengebied en de steden Rotterdam, Schiedam en Vlaardingen. Groot-Rijnmond is een regio met een hoog bbp per inwoner: 5^e van de 40 COROP-gebieden in 2021. Ook het besteedbaar inkomen is relatief hoog.

De brede welvaart is echter op veel aspecten van de brede welvaart ‘hier en nu’ relatief laag. Groot-Rijnmond staat aan de onderkant van de ranglijst bij indicatoren voor subjectief welzijn, gezondheid, arbeid en vrije tijd, wonen, samenleving en milieu. In Groot-Rijnmond is iets meer dan 80 procent van de bevolking tevreden met het leven. De tevredenheid met woning en woonomgeving horen bij de laagste van alle COROP-gebieden, net als werkloosheid en de tevredenheid met de reistijd van en naar het werk. Minder dan 60 procent van de inwoners van Groot-Rijnmond heeft vertrouwen in anderen en het percentage dat vrijwilligerswerk doet is het een-na-laagste van alle COROP-gebieden. In de omgeving is bovendien weinig natuurgebied en er zijn veel fijnstofemissies.