Overheidsfinanciën, eerste kwartaal 2022

Waardevermindering financiële derivaten decentrale overheden houdt aan in 2020

Het CBS heeft onderzoek gedaan naar de positie van decentrale overheden in financiële derivaten. De aanleiding van dit onderzoek was het feit dat de Europese regelgeving (ESR2010) bepaalt dat aangehouden derivaten tegen de marktwaarden moeten worden geregistreerd in de Nationale Rekeningen. Dit komt niet overeen met het BBV (Besluit Begroting en Verantwoording), waardoor het CBS de benodigde data niet beschikbaar had om in de Nationale Rekeningen te verwerken. Door middel van onderzoek van jaarverslagen heeft het CBS nu een raming gemaakt om deze cijfers correct op te kunnen nemen in de Nationale Rekeningen.

Een financieel derivaat of ‘afgeleid product’ is een financieel instrument waarvan de waarde is afgeleid van een onderliggende waarde. De onderliggende waarde kan bijvoorbeeld een aandeel of aandelenindex zijn, maar ook de stand van de rente, een valuta of een grondstof. De meest bekende financiële derivaten zijn opties, futures en swaps. Derivaten kunnen worden gebruikt om te speculeren of om risico’s af te dekken. Lokale overheden gebruiken ze over het algemeen om het risico van een hoge rente af te dekken. Het speculatieve karakter van een financieel derivaat kan tegelijkertijd als nadeel worden gezien.

Pakweg 95 procent van de financiële derivaten die lokale overheden aanhielden in 2020 bestond uit zogenoemde ‘payer renteswaps’. In deze publicatie wordt er daarom inhoudelijk ingegaan op deze renteswaps.

Een payer renteswap is een financieel derivaat waarbij de variabele rente van een onderliggende lening wordt gewisseld met de bank voor een vaste rente. Er wordt op deze manier een vaste rente betaald aan de bank en de bank betaalt de oorspronkelijke variabele Euribor2) rente van de onderliggende lening. Op die manier kan het risico van een stijgende rente worden afgekocht. Tijdens de looptijd van een renteswap kan dit contract een marktwaarde krijgen die positief dan wel negatief is. De correlatie tussen de rente en deze marktwaarde is positief. Dat wil zeggen dat een stijgende rente zorgt voor een hogere marktwaarde en een dalende rente voor een lagere marktwaarde. De marktwaarde van het derivaat moet in sommige gevallen betaald worden als het contract tussentijds wordt opgezegd. Het kan ook zijn dat er een bijstortverplichting geldt. In dit geval wordt er, periodiek, ter zekerheid een bedrag als onderpand aan de tegenpartij gegeven. Dit bedrag compenseert daarmee een negatieve marktwaarde.

Wanneer geen van deze voorwaarden geldt blijft de marktwaarde puur theoretisch. Niet alle marktwaarden konden uit jaarverslagen worden afgeleid, ongeveer een kwart is door het CBS bijgeraamd.

In de periode 2008 – 2013 is de toename van swapcontacten het grootst. Dit is te zien aan de stijging van de nominale waarde in die periode. De totale waarde van onderliggende leningen waarop een swapcontact is afgesloten piekte in 2013 op ruim 2 miljard euro. Renteswap contracten waren vooral populair bij gemeenten. In datzelfde jaar hadden gemeenten een positie van ongeveer 1,5 miljard euro in renteswaps. Na 2013 is een afname te zien in de totale nominale waarden. Dit hangt samen met een wijziging in de ‘Regeling uitzettingen en derivaten decentrale overheden’. Speculeren met publiek geld door middel van onder andere risicovolle financiële derivaten werd hiermee verboden. Deze wetswijziging moest ervoor zorgen dat publieke eenheden minder risico lopen met belastinggeld.



Dat lokale overheden juist in de periode 2008 – 2013 veel renteswap contracten afsloten is mogelijk te verklaren uit het feit dat de rente toentertijd relatief laag was. Er werd verwacht dat de rente in de toekomst weer zou stijgen. Daarom werden op grote leningen renteswaps afgesloten. Hiermee verzekerden gemeenten, provincies en gemeenschappelijke regelingen zich van een lange financieringsbehoefte zonder toekomstige renterisico’s. Het risico van een stijgende rente werd immers veiliggesteld. Dit pakte anders uit. In de naweeën van de krediet- en eurocrisis kampten de Europese economieën met lage economische groei en ook was de inflatie laag. Om dit te beteugelen startte de Europese Centrale Bank (ECB) in 2015 met het zogenoemde opkoopprogramma. Dit duurde tot 2019. Door de coronacrisis lanceerde de ECB in 2020 een nieuw opkoopprogramma om de economieën aan te sterken. Naast deze opkoopprogramma’s verlaagde de ECB de refirente tot deze gezakt was tot het minimum van 0 procent in 2016. De refirente, ofwel herfinancieringsrente, is de rente die financiële instellingen betalen wanneer zij geld opnemen bij de centrale bank.
De depositorente, die altijd onder de refirente ligt, zakte in 2014 al onder de 0 procent, wat een negatieve rente betekent. Dit had als gevolg dat de Euribor rente bleef dalen en zelfs negatief werd.
Tegelijkertijd is te zien dat de marktwaarden van de swapcontracten na 2008 in een negatieve trend terechtkomen. Dit heeft onder meer te maken met de dalende Euribor rente sinds de kredietcrisis en de daaropvolgende eurocrisis. Eind 2020 is de marktwaarde van het totaal aan swapcontracten van decentrale overheden 927 miljoen euro in de min.

Door de renteswaps betalen decentrale overheden sindsdien een vaste rente die doorgaans hoger ligt dan de initiële variabele rente van de onderliggende lening. Het CBS heeft ook een raming gemaakt hoeveel geld decentrale overheden hierdoor kwijt zijn aan extra rentebetalingen. Figuur 3.3 laat een tijdreeks zien van de vaste rente die betaald wordt aan de bank minus de oorspronkelijke variabele Euribor rente die decentrale overheden terugkrijgen van de bank als gevolg van de renteswap.

In de periode 2012 – 2019 waren zij ongeveer 63 miljoen euro per jaar meer kwijt aan rentebetalingen door deze renteswaps. In 2020 viel dit bedrag terug tot 48 miljoen euro, omdat er dat jaar relatief meer swapcontracten ten einde liepen dan in voorgaande jaren.


2) Euro Interbank Offered Rate. Dit is het benchmarktarief op de geldmarkt (kredieten tot 1-2 jaar). De Euribor wordt doorgaans in de financiële wereld gebruikt voor het vaststellen van renten voor afgeleide producten. Hieronder vallen ook Renteswaps. De hoogte van de Euribor correleert sterkt met de basisherfinancieringsrente (refirente), van de ECB en de verwachte ontwikkeling hiervan.