Mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg

2. Methode

In deze publicatie worden de volgende begrippen gebruikt:

  • Mantelzorg: Mantelzorg is zorg die iemand geeft aan een bekende uit zijn of haar omgeving, zoals een partner, kind of vriend, als deze persoon voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. De mantelzorg kan bestaan uit huishoudelijke taken, wassen en aankleden, gezelschap houden, vervoer, geldzaken regelen, enzovoort. Mantelzorg wordt niet betaald.
  • Mantelzorger: Een persoon die mantelzorg geeft. De mantelzorg moet daarbij al minimaal 3 maanden duren, of het moet gaan om minimaal 8 uur zorg per week.
  • Uren mantelzorg per week: Het gemiddeld aantal uren mantelzorg dat per week wordt verleend door een mantelzorger.
  • Vrijwilligerswerk in de verzorging of verpleging: Het betreft vrijwilligerswerk voor organisaties of verenigingen in de afgelopen twaalf maanden. Het kan daarbij gaan om bestuurlijk werk of andere activiteiten. Voorbeelden van vrijwilligerswerk in de verzorging of verpleging zijn bejaardenzorg, kinderopvang, kruiswerk, ziekenbezoeken, collecteren voor gezondheidsorganisaties, welfarewerk in het ziekenhuis of assisteren bij stervensbegeleiding. Iedereen die aangeeft in de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk te hebben gedaan wordt meegeteld, ongeacht het aantal uren.

Het percentage mantelzorgers en het aantal uren mantelzorg dat ze per week verlenen, geven inzicht in de hoeveelheid mantelzorg. Dergelijke gegevens worden door het CBS samengesteld in het kader van de Gezondheidsenquête (GE) van het CBS en de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen (GM), een samenwerking van GGD’en, CBS en RIVM. De Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 is in deze publicatie gebruikt om te bepalen hoe groot de inzet van mantelzorg is door werknemers in zorg en welzijn.

Gezondheidsenquête

De Gezondheidsenquête heeft als doel een zo volledig mogelijk overzicht te geven van (ontwikkelingen in) de gezondheid, de medische contacten, de leefstijl en het preventieve gedrag van de bevolking in Nederland. De doelpopulatie betreft voor het merendeel van de onderwerpen personen van alle leeftijden die in particuliere huishoudens wonen. Voor sommige onderwerpen geldt een aparte leeftijdsgrens. Voor vragen over het geven van mantelzorg is dat 16 jaar of ouder. De Gezondheidsenquête wordt jaarlijks uitgevoerd en is een doorlopend onderzoek: de dataverzameling is verspreid over alle maanden van het jaar. De enquête wordt uitgevoerd via internet en via persoonlijke vraaggesprekken. Elk jaar wordt gestreefd naar een nettosteekproef (dus het uiteindelijke aantal respondenten) van minimaal 9 500 personen. Zie de onderzoeksbeschrijving: Gezondheidsenquête vanaf 2014 (cbs.nl).

Het percentage mantelzorgers en het aantal uren mantelzorg per week worden op basis van de Gezondheidsenquête gepubliceerd op CBS StatLine in de tabel Leefstijl; persoonskenmerken. In die tabel is bovendien het percentage zwaarbelaste mantelzorgers opgenomen. De uitkomsten kunnen worden gedetailleerd naar de afzonderlijke kenmerken geslacht, leeftijd, herkomst, positie in het huishouden, onderwijsniveau, inkomen, vermogen en welvaart. De uitkomsten over mantelzorg betreffen jaarcijfers over de periode 2015-2022 voor personen van 16 jaar of ouder.

In de Gezondheidsenquête wordt bovendien nagevraagd of de mantelzorg wordt gegeven aan een familielid. Uitkomsten hierover worden niet op StatLine gepubliceerd. Ook wordt gevraagd naar het ontvangen van mantelzorg. Daarover wordt gepubliceerd in de Statline-tabel Gezondheid en zorggebruik; persoonskenmerken.

Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022

De Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 is een samenwerkingsverband tussen alle GGD’en, GGD GHOR Nederland, het RIVM en het CBS en heeft als doel het verkrijgen van landelijk, regionaal en lokaal vergelijkbare cijfers over (determinanten van) gezondheid, de sociale situatie en de leefstijl van de Nederlandse bevolking. De doelpopulatie bestaat uit personen van 18 jaar en ouder die in particuliere huishoudens wonen. De Gezondheidsmonitor wordt sinds 2012 elke vier jaar  geactualiseerd. In 2022 is vanwege de COVID-19-crisis een extra update van de monitor uitgevoerd, de Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen. De Gezondheidsmonitor is een samenvoeging van gegevens uit de CBS Gezondheidsenquête en van de gegevens uit de Volwassenmonitor (VGZ) en de Ouderenmonitor (GZO) van alle 25 GGD’en. De CBS-Gezondheidsenquête wordt verspreid over het hele jaar afgenomen. De GGD’en enquêteerden tussen september en december 2022. De GGD-enquêtes worden in een mixed-mode-design uitgevoerd, voor het overgrote deel via internet en papieren vragenlijsten. De netto steekproefomvang, dat wil zeggen het totaal van via het CBS en de GGD-en deelnemende personen, bedroeg in 2022 bijna 365 duizend personen. Zie de onderzoeksbeschrijving: Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 (cbs.nl).

Net als in de Gezondheidsenquête (GE) worden in de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen (GM) (aan personen van 18 jaar en ouder) vragen gesteld over het geven van mantelzorg (incl. het aantal uren). De GM wordt doorgaans eens in de vier jaar geactualiseerd en bevat uitkomsten tot op het niveau van gemeenten. De meest recente cijfers zijn opgenomen in de StatLine-tabel Gezondheidsmonitor; bevolking 18 jaar of ouder, regio, 2022. Het percentage mantelzorgers in de GM is vrijwel gelijk aan het percentage voor de bevolking van 18 jaar en ouder in de GE. Het aantal uren mantelzorg is volgens de GM iets lager.

De uitkomsten over mantelzorg (uit GE en GM) worden op StatLine niet gedetailleerd naar arbeidspositie of bedrijfstak. Om werkenden in de zorg te kunnen afbakenen zouden in principe zowel de GE als de GM kunnen worden verrijkt met registergegevens over de bedrijfstak van personen met betaald werk. Gezien de steekproefomvang van beide enquêtes (GE: ongeveer 10 duizend personen; GM: 365 duizend personen in 2022) ligt de GM echter meer voor de hand dan de GE voor detaillering naar AZW-(sub)branches. De GM wordt wel minder vaak geactualiseerd (doorgaans eens per vier jaar) dan  de GE (jaarlijks), waardoor de uitkomsten meestal minder actueel zijn.

Om inzichtelijk te maken welk deel van alle werknemers in de sector zorg en welzijn mantelzorg verlenen en hoeveel tijd zij daaraan besteden, zijn de enquêtegegevens van de Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 verrijkt met registergegevens over de bedrijfstak van werknemers. Dergelijke gegevens waren nog niet beschikbaar voor zelfstandigen. Zo kon dus alleen voor werknemers en niet voor zelfstandigen in zorg en welzijn worden vastgesteld of ze ook mantelzorger zijn. Wel was een verdere onderverdeling mogelijk van werknemers in zorg en welzijn naar AZW-branches.

Enquête Sociale samenhang en welzijn

Het percentage vrijwilligers in de zorg en het aantal uren vrijwilligerswerk dat zij  per week doen, geven inzicht in de hoeveelheid vrijwilligerswerk in de zorg. Dergelijke gegevens worden door het CBS samengesteld in het kader van de enquête Sociale samenhang en welzijn (SSW) van het CBS.

De enquête Sociale samenhang en welzijn heeft als doel ontwikkelingen in sociale samenhang en welzijn vast te stellen. Bij sociale samenhang gaat het om de sociale activiteiten en de maatschappelijke en politieke participatie van de Nederlandse bevolking (zoals deelname aan vrijwilligerswerk) en om het vertrouwen in anderen en in instellingen. Bij welzijn gaat het om de tevredenheid met verschillende aspecten van de leefsituatie. De doelpopulatie betreft voor het merendeel van de onderwerpen personen van 15 jaar en ouder die in particuliere huishoudens wonen. De enquête Sociale samenhang en welzijn wordt jaarlijks uitgevoerd via internet, telefoon en persoonlijke vraaggesprekken. Elk jaar wordt gestreefd naar een netto steekproef van ongeveer 7 500 personen. Zie de onderzoeksbeschrijving: Sociale samenhang en welzijn (cbs.nl).

Het percentage vrijwilligers wordt gepubliceerd op CBS StatLine in de tabel Sociale contacten en maatschappelijke participatie. De uitkomsten zijn gebaseerd op de enquête Sociale samenhang en welzijn (SSW) en betreffen jaarcijfers vanaf 2012 voor personen van 15 jaar en ouder. Voor de interpretatie van de uitkomsten is van belang dat de cijfers betrekking hebben op vrijwilligerswerk in de voorafgaande twaalf maanden. De enquête SSW wordt doorlopend afgenomen, waardoor antwoorden ook betrekking kunnen hebben op vrijwilligerswerk in het voorafgaande kalenderjaar. Iedereen die aangeeft in de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk te hebben gedaan telt mee, ongeacht het aantal uren dat zij dit deden.
De uitkomsten op StatLine kunnen worden gedetailleerd naar de afzonderlijke kenmerken geslacht, leeftijd, herkomst, positie in het huishouden, onderwijsniveau en stedelijkheid. In SSW wordt bovendien gevraagd naar het aantal uren vrijwilligerswerk in de zorg. Uitkomsten hierover worden niet op StatLine gepubliceerd.