3. Embedded palmolie

3.1 Bakkerij- en zoetwaren

De groep bakkerij- en zoetwaren bestaat uit een hele verzameling afzonderlijke producten. Deze producten vallen in te delen in vier subgroepen: bakkerijwaren, koek, chocolade en snoep. De afzonderlijke producten die onder deze vier subgroepen vallen staan in bijlage 3.

3.1.1 Invoer, uitvoer, productie en consumptie

Het CBS publiceert gedetailleerde cijfers over de internationale handel in goederen (CBS, 2022c). Met behulp van deze gegevens zijn de invoer en uitvoer van de bakkerij- en zoetwaren bepaald. In 2020 is de invoer van deze groep levensmiddelen 939 duizend ton. De uitvoer bedraagt 1 227 duizend ton.

De invoer van bakkerij- en zoetwaren is vooral afkomstig uit de ons omringende landen, zoals Duitsland, België, Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Samen zijn zij goed voor 77 procent van de invoer. 

Voor de uitvoer is het aandeel van de ons omringende landen met 66 procent iets kleiner.

Het CBS verzamelt en publiceert ook cijfers over de verkochte industriële producten door bedrijven met 20 of meer werknemers (CBS, 2022d). De verkochte bakkerij- en zoetwaren vervaardigd door de relevante industriële bedrijven komen in 2020 uit op een omvang van 1 453 duizend ton. 

Met behulp van de gegevens over invoer, uitvoer en verkochte productie is het Nederlandse consumptievolume uit te rekenen:

Consumptie = Invoer – uitvoer + verkochte productie

De Nederlandse consumptie van bakkerij- en zoetwaren had in 2020 een omvang van 1 165 duizend ton. 

Hierbij moet wel aangetekend worden dat het een onderschatting van de verkochte productie is en daarmee ook de berekende consumptie, omdat de verkochte productie door bedrijven met minder dan 20 werknemers niet in beeld is. De invoer en uitvoer is gemeten en daar heeft dit geen invloed op. Onder deze kleinere bedrijven vallen ook de ambachtelijke bedrijven. Zoals de warme bakkers. Deze produceren meestal voor de directe verkoop aan de consument. 

3.1.2 Aandeel embedded palmolie

In een rapport van het Wereld Natuur Fonds over de impact van de consumptie van palmolie op het milieu (WWF Poland, 2019) staan percentages over de aandelen palmolie in verschillende producten. Voor bakkerijproducten is dat 1 procent, voor koek 10 procent en voor chocolade 5,15 procent. Voor snoep is er geen percentage beschikbaar. Met de hoeveelheden van de invoer, uitvoer, verkochte productie en consumptie kan de omvang van de hoeveelheid palmolie in de bakkerij- en zoetwaren, met uitzondering van snoep, worden berekend. In 2020 is een hoeveelheid van 43 duizend ton embedded palmolie ingevoerd, 65 duizend ton uitgevoerd, door de relevante industrie 73 duizend ton product verkocht en is 51 duizend ton geconsumeerd in Nederland. De 43 duizend ton ingevoerde embedded palmolie in bakkerijproducten, koek en chocolade is gering, nog geen 2 procent, ten opzichte van de totale invoer van palmolie, palmpittenolie en babassunotenolie voor de voedingsmiddelenindustrie. Die bedraagt 2 288 duizend ton in 2020. De uitvoer van embedded palmolie voor genoemde producten is bijna 6 procent ten opzichte van de 1 105 duizend ton uitgevoerde palmolie, palmpittenolie en babassunotenolie voor de voedingsmiddelenindustrie in 2020.

Bij deze resultaten zijn wel een aantal opmerkingen te maken. De al eerdergenoemde beperking van het ontbreken van de verkochte productie van de kleine bedrijven. Daardoor is sprake van een onderschatting van de verkochte productie en dat werkt ook door in de consumptie. 
Daarnaast zijn de aandelen embedded palmolie in de producten uit het rapport van het Wereld Natuur Fonds (WWF Poland, 2019) gebaseerd op de Poolse consumptie en kunnen afwijken van de onderliggende weging voor de invoer, uitvoer, productie en consumptie in de Nederlandse situatie. De verschillende producten van de subgroepen (zie bijlage 3) hebben verschillende aandelen palmolie en de weging van die producten bepaald mede het resultaat dat in het rapport wordt genoemd. Deze weging zal zeer waarschijnlijk verschillen met de Nederlandse invoer die ook weer verschilt van de weging voor de Nederlandse uitvoer, verkochte productie en consumptie. 
Een ander punt van aandacht is dat er voor het gebruik van palmolie in bakkerij- en zoetwaren alternatieven beschikbaar zijn. Het gebruik van die alternatieven leidt tot verschillen in het aandeel palmolie per product per fabrikant.

Als de aandelen embedded palmolie per product bekend zouden zijn, was een nauwkeurigere vaststelling van het aandeel voor de bakkerij- en zoetwaren mogelijk geweest. De in dit rapport berekende hoeveelheden embedded palmolie zijn een benadering van de werkelijke hoeveelheden.

3.1.3 Aandeel duurzaam gecertificeerde embedded palmolie

Kwantitatief vaststellen van de hoeveelheid duurzaam gecertificeerde palmolie van de embedded bakkerij- en zoetwaren is niet mogelijk gebleken. Wellicht dat de informatie in onderdelen beschikbaar is, maar in het tijdbestek voor dit onderzoek is dat niet gelukt. Er zijn wel richtingen aan te geven waar te zoeken. 

Zoals MVO/DASPO in Nederland het gebruik van duurzaam gecertificeerde palmolie door de voedingsmiddelenindustrie waarneemt, kunnen ook vergelijkbare instellingen in het buitenland benaderd worden of zij over deze gegevens beschikken. Uit de invoercijfers van het CBS is te bepalen welke landen daarvoor, gezien hun aandeel in de Nederlandse invoer, in aanmerking komen.
Een andere optie is de belangrijkste bedrijven, bijvoorbeeld de multinationals, in dit segment in kaart te brengen en de publieke database van de certificerende instelling (RSPO) te raadplegen over de stand van zaken met betrekking tot het gebruik van duurzaam gecertificeerde palmolie door die bedrijven. Er is dan wel inzicht nodig in het aandeel van deze bedrijven in de totale invoer.

Het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) meldt dat supermarkten eisen van leveranciers dat zij werken met (segregated) RSPO-gecertificeerde palmolie. Van alle palmolie die de Nederlandse voedselindustrie in 2019 verwerkt, is 87 procent RSPO-gecertificeerd. In de huismerken is dat zelfs 99 procent (CBL, 2022), inclusief de invoer van huismerk producten. Het ontbrekende deel is dan nog de invoer van buitenlandse niet-huismerk producten. Daarbij moet dan ook de omvang van de verschillende stromen bekend zijn om een kwantitatief oordeel te kunnen geven. Dit betreft ook niet het totaal, want de verkoop van levensmiddelen buiten de supermarkten is hiermee nog niet in beeld.

3.2 Zepen en shampoos 

Inleiding 
Naast de bakkerswaren is er ook gekeken naar de cosmetische industrie. Palmolie en palmpittenolie worden niet alleen gebruikt in voeding maar ook in andere producten.  Volgens de website Our world in data wordt 27 procent van de palmolieproductie wereldwijd gebruikt in industriële toepassingen en consumentenproducten zoals zeep, wasmiddelen, cosmetische producten en schoonmaakmiddelen (Our world in data, 2022). Het gaat hier niet om de toepassing van palmolie en palmpittenolie maar om derivaten gemaakt van palmolie en palmpittenolie. Voor dit deel van de industrie zijn palmolie of palmpittenolie in deze vorm een belangrijk ingrediënt voor de productie van cosmeticaproducten. Geschat is dat minstens 70 procent van de cosmeticaproducten palmolie- of palmpittenoliederivaten bevat (RSPO, z.d.). 

Het navolgende gaat kort in op wat derivaten zijn en waarvoor ze worden gebruikt. Daarnaast wordt aandacht besteed aan derivaten en duurzame palm(pitten)olie. 

Wat zijn derivaten en waarvoor worden ze gebruikt?
Derivaten zijn stoffen die zijn afgeleid van een andere stof, in dit geval dus van palm- of palmpittenolie. De palm(pitten)olie bestaat uit verschillende soorten oliën, verzadigde vetten en antioxidanten. De scheiding van deze stoffen levert derivaten op die onder te verdelen zijn in de volgende vijf hoofgroepen: vetzuren, vetalcoholen, vet methyl ester, vette stikstofverbindingen en glycerine ((NCV, 2015; CPET, 2015)). Veel gebruikte derivaten zijn olein en stearine.
Palm(pitten)oliederivaten worden binnen de cosmeticaproductie om verschillende redenen ingezet. Belangrijke toepassingen zijn oppervlakte-actieve stoffen (schuimend effect), hydraterend middel en de verzachtende werking. Vanwege deze toepassingen zijn derivaten vooral te vinden in huidverzorgingsproducten zoals crèmes, bodylotion/wash en gezichtsverzorging, maar ook in shampoos (NCV, 2022). 
Derivaten zijn dus belangrijk voor cosmeticaproductie en kunnen van allerlei stoffen worden gemaakt: van plantaardige oliën als palm(pitten)olie en kokosolie en ook van dierlijke vetten. Een probleem is dat een derivaat niet altijd is terug te leiden tot de stof waarvan het is gemaakt. Dit geldt zeker voor de consument. Die kan vaak niet goed beoordelen of een ingrediënt op een ingrediëntenlijst van palmolie of palmpittenolie afkomstig is. De chemische naam van het gebruikte derivaat zegt vaak niets over de stof waarvan het is gemaakt. Zo hoeft palmitaat (n-hexadecanoaat) niet gemaakt te zijn van palm(pitten)olie. 

Duurzame derivaten van palm(pitten)olie
Wat het gebruik van duurzame palm(pitten)oliederivaten betreft, zijn er volgens de Nederlandse Cosmetica Vereniging (NCV) grote verschillen tussen multinationals en de kleinere MKB- bedrijven waarneembaar. De meeste multinationals werken al een aantal jaren met duurzame derivaten die RSPO gecertificeerd zijn. 
De laatste jaren wordt er hard gewerkt aan het transparant maken van de herkomst van de gebruikte RSPO gecertificeerde derivaten vanaf de plantage tot aan de fabriek. Een deel van de multinationals is aangesloten bij Action for Sustainable Derivates (ASD, 2020;2021), een sectorbreed initiatief om producenten van cosmetica-, thuiszorg- en persoonlijke zorgproducten en de oleochemische industrie samen te brengen en in gezamenlijkheid issues in de aanbodketen op te lossen. Daarbij gaat het niet alleen om de traceerbaarheid maar ook bijvoorbeeld om de leverbaarheid van specifieke derivaten. 
Voor MKB-bedrijven is het gebruik van duurzame derivaten een nieuw pad dat wordt bewandeld. Vanuit de NCV werd wel aangegeven dat dit gemakkelijker is dan een aantal jaren geleden omdat multinationals de kleinere bedrijven zijn voorgegaan. 
Een gemiddeld MKB-bedrijf gebruikt op jaarbasis een paar ton van een derivaat. Van de meest gebruikte derivaten zijn duurzame RSPO gecertificeerde varianten gemakkelijk verkrijgbaar. Terwijl het voor een kwart van de gebruikte derivaten moeilijker is.  
Voor zover bekend bij de NCV worden er geen derivaten van andere keurmerken gebruikt (NCV, 2022).

3.2.1 Invoer, uitvoer, productie en consumptie

Het CBS publiceert gedetailleerde cijfers over de internationale handel in goederen (CBS, 2022e). Met behulp van deze gegevens is de in- en uitvoer van zepen en shampoos in 2020 vastgesteld. De totale invoer van zeep en shampoo tezamen bedroeg 204,9 duizend ton. In datzelfde jaar werd 181,7 duizend ton aan zeep en shampoo uitgevoerd.

In het navolgende wordt de in- en uitvoer van zepen en shampoo onder de loep genomen. Daarbij wordt vooral gekeken naar het land van herkomst en het land van bestemming. Het overgrote deel van de import is afkomstig uit Europa. De naar Nederland geïmporteerde zeep is voor 88 procent afkomstig uit Europese landen. Voor shampoo is dat 89 procent. Ook het grootste deel van de export gaat naar Europese landen. Nederland exporteert 80 procent van de zeep naar Europese landen. Voor shampoo is dat 78 procent. 

De in- en uitvoer van zeep
In 2020 is de meeste zeep ingevoerd vanuit Duitsland (61,1 duizend ton), gevolgd door het Verenigd Koninkrijk (15,3 duizend ton) en Italië (14,9 duizend ton). De overige 44 procent is afkomstig uit andere landen. De onderstaande grafiek geeft de herkomst van de import weer. 

Bijna een kwart werd uitgevoerd naar Duitsland (28,1 duizend ton), gevolgd door België (23,1 duizend ton) en het Verenigd Koninkrijk (16,6 duizend ton). Van de uitgevoerde zeep had 51 procent een andere bestemming. De onderstaande grafiek geeft de bestemming van de export weer. 

De in- en uitvoer van shampoo
In 2020 is de meeste shampoo ingevoerd vanuit Polen (11,3 duizend ton), gevolgd door Duitsland (8,4 duizend ton) en het Verenigd Koninkrijk (3,7 duizend ton). Bijna 43 procent van de import was afkomstig uit andere landen. De onderstaande grafiek geeft de herkomst van import weer.

Het grootste deel werd uitgevoerd naar België (6,8 duizend ton), gevolgd door Duitsland (4,8 duizend ton) en Frankrijk (3,5 duizend ton). 57 procent van de uitgevoerde shampoo had een andere bestemming. Onderstaande grafiek geeft de bestemming van de export weer. 

Productie en consumptie in 2020
Met behulp van de volumegegevens over invoer, uitvoer en verkochte productie kan het Nederlandse consumptievolume worden berekend. Het CBS verzameld en publiceert cijfers over de productie door bedrijven met 20 of meer medewerkers. Voor zepen en shampoos die in Nederland zijn geproduceerd door de cosmetische industrie, heeft het CBS alleen verkoopbedragen beschikbaar. In 2020 is er voor 69 miljoen euro aan zeep verkocht en voor 15 miljoen euro aan shampoo. Omdat het hier om waardebedragen gaat kan het geconsumeerde volume zeep en shampoo niet worden vastgesteld.

3.2.2 Aandeel embedded palmolie

Palm(pitten)oliederivaten in zepen en shampoo
In het rapport van het Wereld Natuur Fonds afdeling Polen (WWF Poland, 2019) is niet alleen gekeken naar het gebruik van ruwe palmolie maar ook naar palmolie aanwezig in ingevoerde producten, de embedded palmolie. Er is een inschatting gemaakt van het aandeel palmolie(derivaten) voor een aantal categorieën van producten die hier worden gehanteerd. De percentages voor het aandeel embedded palmoliederivaat in zeep is vastgesteld op 55 procent en voor shampoo op 5 procent. Deze percentages zijn gebruikt om het aandeel embedded palmoliederivaat in de ingevoerde en geëxporteerde hoeveelheid zeep en shampoo vast te stellen.

De gebruikte percentages geven een benadering van de omvang van het embedded palmoliederivaat in zeep en shampoo. De percentages zijn afkomstig uit het onderzoek van WNF Polen (WWF Poland, 2019) en richten zich op de Poolse invoer en consumptie van (embedded) palmolie en de duurzaamheid daarvan en kan verschillen van de Nederlandse situatie. Deze percentages kunnen voor Nederland anders zijn. Zo kan het aanbod van zepen en shampoos in Nederland afwijken van het aanbod in Polen. Ook kunnen er tussen beide landen verschillen zijn in marktaandelen van bepaalde soort zeep en shampoo. Beide elementen kunnen van invloed zijn op het aandeel palmoliederivaat per land. Voor deze rapportage is daar geen onderzoek naar gedaan.

Het aandeel embedded palmoliederivaat in de productie en de consumptie is niet vast te stellen omdat er geen geproduceerde en geconsumeerde volumes van zeep en shampoo beschikbaar zijn. Deze cijfers zijn daarom ook niet in de bovenstaande figuur opgenomen.

Het is ook niet mogelijk om in deze figuur de in- en uitvoercijfers van palm(pitten)oliederivaten op te nemen. Het CBS heeft wel cijfers over derivaten beschikbaar maar er zijn veel verschillende soorten derivaten waarbij het moeilijk is om vast te stellen of het van palm(pitten)olie is gemaakt. 

3.2.3 Aandeel duurzaam gecertificeerde embedded palmolie 

Vastgesteld is uit welke landen de meeste zeep en shampoos zijn geïmporteerd. Een optie is om informatie te verzamelen over het gebruik van duurzame palmoliederivaten in individuele landen. In landen als Duitsland en ook het Verenigd Koninkrijk staat dit hoog op de agenda. Zoals MVO/DASPO in Nederland het gebruik van duurzaam gecertificeerde palmolie door de voedingsmiddelenindustrie waarneemt, kunnen ook vergelijkbare instellingen in het buitenland benaderd worden met de vraag of zij over gegevens van de cosmetische industrie beschikken.

Een andere invalshoek is het uitzoeken van wat de industrie hier zelf over meldt. Zo gebruikt een groot deel van de internationale cosmeticabedrijven RSPO gecertificeerde palmoliederivaten en vermeld dat ook op de website. Daarnaast heeft RSPO een database waarin bedrijven hun aankopen vermelden. Deze database is openbaar toegankelijk en hiermee kunnen de claims van bedrijven gecontroleerd worden.