2. Methodeoverzicht

2.1 Afbakening van de circulaire economie

De circulaire economie is een onderwerp waar zowel nationaal als internationaal veel aandacht voor is, maar er is geen algemeen aanvaarde definitie van de circulaire economie. Dit wordt duidelijk gemaakt door Kirchherr et al. (2017), die 114 definities van de circulaire economie verzamelde. Daarnaast is het een heel breed begrip waar tal van verschillende economische activiteiten toe worden gerekend. Hierdoor is het lastig om een eenduidige afbakening van de circulaire economie te maken en blijft er ruimte voor discussie als het gaat om het afbakenen van circulaire activiteiten.

De economische indicatoren van de circulaire economie worden door het CBS in kaart gebracht vanuit het perspectief van de aanbieder van producten, en dus niet van de gebruikers. Een bedrijf wordt als circulair beschouwd als de economische activiteit van een bedrijf resulteert in het aanbieden van een (deels) circulair product. Bij het in kaart brengen van andere economische sectoren, zoals de hernieuwbare energiesector, is dit uitgangspunt vrij logisch. In de hernieuwbare energiesector (CBS, 2020) worden onder andere producenten van hernieuwbare energie en isolatiebedrijven meegenomen, maar niet de huishoudens en bedrijven die hernieuwbare energie inkopen (in plaats van conventionele energie¹⁾) of hun gebouw laten isoleren. In de circulaire economie is dit onderscheid onduidelijker en worden bijvoorbeeld bedrijven die circulair inkopen (zoals bouwbedrijven) of bedrijven die proberen hun materiaalgebruik te verminderen als circulair gezien.

Naast bovenstaande conceptuele afbakening is het praktisch bijna onmogelijk om alle gebruikers van circulaire producten of alle bedrijven die iets bijdragen aan een meer circulaire economie, bijvoorbeeld door middel van materiaalbesparing of het scheiden van afval, in kaart te brengen. Immers, ieder bedrijf zal proberen onnodig materiaalgebruik te voorkomen omdat dit kosten bespaart. Vervolgens zou voor ieder bedrijf bepaald moeten worden hoeveel circulaire producten zij inkopen of hoeveel materiaal zij besparen om te bepalen in hoeverre een bedrijf tot de circulaire economie gerekend kan worden. Alhoewel dit soort activiteiten bijdragen en misschien zelfs noodzakelijk zijn om de economie meer circulair te maken vallen deze activiteiten buiten de scope voor het samenstellen van de economische indicatoren.

Door beleidsmakers wordt een onderscheid gemaakt tussen de transitie naar een meer circulaire economie en de energietransitie. Daarom worden, ondanks dat de energietransitie bijdraagt aan het verminderen van het gebruik van fossiele energiedragers en dus als circulair zou kunnen worden bestempeld, economische activiteiten die vallen binnen de energietransitie niet gemonitord als onderdeel van de circulaire economie in deze studie.

Om de economische activiteiten die tot de circulaire economie behoren te identificeren en te classificeren wordt de R-ladder van het PBL gehanteerd. De R-ladder geeft een systematisch overzicht van de verschillende R-strategieën (Potting et al., 2016). Er wordt onderscheid gemaakt tussen de biotisch en abiotische kringloop. De abiotische strategieën worden weergegeven in de R-ladder van het PBL en de biotische strategieën worden weergegeven in de R-ladder van Moerman²⁾. In het vervolg van dit rapport worden met de term R-ladder zowel de biotische als abiotische ladder bedoeld.

2.2 Milieusector-benadering

De eerste benadering voor het monitoren van de economische indicatoren van de circulaire economie is op basis van de milieusector-statistiek, welke jaarlijks door het CBS wordt samengesteld als onderdeel van het verplichte Europese statistische programma. De milieusector omvat alle economische activiteiten gericht op milieubescherming en het beheer van natuurlijke grondstoffen, die worden geclassificeerd op basis van de CEPA en CReMA classificatie. Daarnaast worden de economische activiteiten geclassificeerd naar bedrijfstak volgens de SBI-indeling. In de milieusector-statistiek worden de economische variabelen werkgelegenheid, toegevoegde waarde, productiewaarde en export geraamd. Relevante economische activiteiten kunnen dus direct uit de milieusector-statistiek worden afgeleid zonder verdere bewerkingen.

De scope van de milieusector is aan de ene kant breder dan de circulaire economie omdat er bijvoorbeeld ook milieubeschermingsactiviteiten onder vallen die niet tot de circulaire economie behoren, zoals activiteiten gericht op de bescherming van de biodiversiteit en het landschap. Aan de andere kant is de milieusector op het gebied van het beheer van grondstoffen een stuk nauwer afgebakend dan de circulaire economie (CBS, 2019). Zo worden reparatie-activiteiten als belangrijk onderdeel van de circulaire economie gezien omdat hiermee de levensduur van producten wordt verlengd, maar vallen reparatie-activiteiten grotendeels buiten de scope van de milieusector. In tabel 2.1 wordt een overzicht gepresenteerd van economische activiteiten die tot de milieusector behoren aan de hand van de CEPA en CReMA indeling. Bij iedere categorie wordt aangegeven of deze tot de circulaire economie behoort.

2.3 Bedrijfstak-benadering

De tweede benadering is gebaseerd op data uit de nationale rekeningen, welke de officiële overzichtsstatistiek vormen van de nationale economie. Voorbeelden van macro-economische indicatoren uit de nationale rekeningen zijn het nationaal inkomen, de economische groei, werkgelegenheid en het overheidstekort. De begrippen en classificaties die gehanteerd worden in de nationale rekeningen zijn internationaal gestandaardiseerd en vastgelegd in het systeem van nationale rekeningen (UN et al., 2009), waardoor vergelijking tussen landen mogelijk is.

Onderdeel van de nationale rekeningen zijn aanbod- en gebruiktabellen waaruit onder andere de productiewaarde en toegevoegde waarde per bedrijfstak kan worden afgeleid. Ook worden binnen de nationale rekeningen verschillende satellietrekeningen samengesteld, waaronder de arbeidsrekeningen. Zoals de naam doet vermoeden, bevat de arbeidsrekening gegevens over de werkgelegenheid per bedrijfstak, en is deze consistent met de nationale rekeningen³⁾. De voor CE beleid relevante economische indicatoren over toegevoegde waarde, productiewaarde en werkgelegenheid kunnen dus uit de nationale rekeningen worden afgeleid.

De nationale rekeningen geven een volledige weergave van alle economische activiteiten binnen de Nederlandse economie. Het voordeel hiervan is dat, om de circulaire economie in kaart te brengen, het enkel een kwestie is van de juiste economische activiteiten selecteren die relevant zijn in de circulaire economie. Het nadeel daarentegen is dat de nationale rekeningen erop gericht zijn om de economie op nationaal niveau in kaart te brengen. Hierdoor is het detailniveau ontoereikend om alle specifieke circulaire activiteiten te identificeren in de nationale rekeningen.
Vanuit de nationale rekeningen kan er een eerste selectie van circulaire activiteiten worden gemaakt op basis van bedrijfstakken. Een aantal bedrijfstakken omvatten economische activiteiten die volledig aan de circulaire economie kunnen worden toegeschreven. Voor een enkele bedrijfstak geldt dat niet alle economische activiteiten binnen deze bedrijfstak circulair zijn, maar dat het toch mogelijk is om het aandeel circulaire activiteiten af te leiden. Dit zal later worden toegelicht. Tabel 2.2 geeft een overzicht van de bedrijfstakken uit de nationale rekeningen die, volledig of grotendeels, tot de circulaire economie behoren. Daarnaast wordt er per bedrijfstak aangegeven als er sprake is van overlap met circulaire activiteiten die geraamd worden vanuit de milieusector, of als er activiteiten binnen de bedrijfstak plaatsvinden die niet tot de circulaire economie behoren en die dus niet worden meegenomen in de raming.

Voor de bovenstaande bedrijfstakken geldt dus dat de werkgelegenheid, toegevoegde waarde en productiewaarde wordt meegenomen als onderdeel van de circulaire economie. Voor de bedrijfstak reparatie en installatie van machines en apparaten (SBI 33) geldt dat er met behulp van onderliggende brondata onderscheid wordt gemaakt tussen installatie en reparatie activiteiten⁴⁾. Bij winkels in antiek en tweedehands goederen wordt op vergelijkbare wijze de handel in antiek uitgesloten.

2.4 Goederengroep-benadering

In de nationale rekeningen worden economische activiteiten dus geclassificeerd naar bedrijfstak. Per bedrijfstak wordt ook bepaald welke goederen en diensten er worden geleverd, de zogeheten goederengroepen. Deze informatie wordt weergegeven in de aanbodtabel. Zo kunnen uit de aanbodtabel niet alleen de productiewaarde en toegevoegde waarde worden afgeleid voor bedrijfstakken, maar kan ook binnen iedere bedrijfstak de productiewaarde per goederengroep worden bepaald. Zo kunnen er ook circulaire activiteiten in kaart worden gebracht binnen bedrijfstakken die niet via de bedrijfstak-benadering zijn meegenomen.

De goederengroep-indeling in de nationale rekeningen is gedetailleerder dan de bedrijfstak-indeling, waardoor er op basis van goederengroepen meer verschillende type circulaire activiteiten kunnen worden geïdentificeerd. Er is echter ook een nadeel, en dat is dat enkel de productiewaarde direct uit de aanbodtabel kan worden afgeleid. De gerelateerde werkgelegenheid en toegevoegde waarde moeten vervolgens worden geraamd. In tabel 2.3 wordt een overzicht gegeven van het type circulaire activiteiten die kunnen worden geïdentificeerd op basis van de goederengroep-indeling. In bijlage A wordt een volledig overzicht gegeven van de goederengroepen in de nationale rekeningen die als circulair worden beschouwd. Deze goederengroep-benadering wordt niet ingezet op bedrijfstakken die al via de bedrijfstak-benadering meegenomen worden, dit om dubbeltellingen te voorkomen.

Tabel 2.3 Type circulaire activiteiten die kunnen worden geïdentificeerd op basis van de goederengroep-indeling

• Allerlei reparatie en onderhoudsactiviteiten, zoals auto's, apparaten, meubels, et cetera.
• Verkoop van tweedehands goederen, waaronder tweedehands auto’s
• Kleding en textielwasserijen, autowasstraat, e.d. 
• Reiniging van objecten (excl. Interieurreiniging)
• Verhuur en lease van producten en voertuigen (excl. de verhuur van woningen en bedrijfsgebouwen en immateriële activa)
• E-boeken en online kranten, dagbladen en tijdschriften

Voor het type circulaire activiteiten uit tabel 2.3 kan per bedrijfstak de productiewaarde worden afgeleid maar moet voor de toegevoegde waarde en werkgelegenheid een aparte raming worden gemaakt. Per goederengroep wordt de zogeheten hoofdproducent bepaald, dat wil zeggen de bedrijfstak waar dat specifieke product, dienst of goed, voornamelijk wordt geproduceerd. Zo is bijvoorbeeld de bedrijfstak reparatie en installatie van machines en apparaten (SBI 33) de hoofdproducent van de goederengroep reparatie, onderhoud en installatie van machines (goederengroep 3312900, zie bijlage A). De eerste twee cijfers van de goederengroep komen overeen met die van de ‘hoofdproducent’. Voor alle relevante hoofdproducenten worden ratio’s berekent voor de gegenereerde toegevoegde waarde en benodigde werkgelegenheid per eenheid productiewaarde. De benodigde data hiervoor komt uit de nationale rekeningen. Door de ratio’s in te zetten op de productiewaarde van de bijbehorende goederengroep wordt er een raming gemaakt van de werkgelegenheid en toegevoegde waarde. 

Er is voor gekozen om de ratio’s voor de werkgelegenheid en toegevoegde waarde te bepalen aan de hand van de hoofdproducent van het product, en niet aan de hand van de bedrijfstak waar het product daadwerkelijk is geproduceerd. De reden hiervoor is dat de hoofdproducent naar verwachting de meest realistische ratio’s weergeeft voor het type goederengroep dat wordt geproduceerd. Zo kan het zijn dat er in de landbouw als nevenactiviteit reparatie activiteiten worden uitgevoerd. De akkerbouw is veel kapitaalintensiever dan reparatie activiteiten en kent daardoor een andere verdeling tussen werkgelegenheid, productiewaarde en toegevoegde waarde.