3. Soja
In 2020 was 96 procent van de in mengvoer verwerkte soja (sojameel en hullen) duurzaam gecertificeerd. Volgens Nevedi (Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie) gebruikten diervoederbedrijven 1,50 miljoen ton sojameel in mengvoer. Dit is minder dan in 2019 waarin in totaal 1,57 miljoen ton sojameel in mengvoer werd gebruikt.
Voor de afdekking van de in mengvoer verwerkte soja zijn certificaten aangekocht die voldeden aan de duurzaamheidsstandaarden die op Europees niveau zijn gemaakt binnen de FEFAC en die vastgelegd zijn in de FEFAC Soy Sourcing Guidelines (FSSG). FEFAC, de Europese brancheorganisatie voor de diervoederindustrie, spant zich in om verantwoorde soja transparant te maken en het gebruik ervan te stimuleren. De FEFAC Soy Sourcing Guidelines stellen minimumeisen aan verantwoorde soja. In 2021 zijn 19 standaarden goedgekeurd volgens de FEFAC Soy Sourcing Guidelines. Alle standaarden stellen eisen aan het tegengaan van illegale ontbossing. Daarbij zijn er schema’s zoals RTRS en Proterra die ook legale ontbossing en het converteren van andere waardevolle ecosystemen verbieden.
In 2020 werd 1,70 miljoen ton certificaten aangekocht. Daarvan is ruim 1 miljoen ton RTRS, 119 duizend ton van andere conversievrije standaarden (o.a. Proterra) en 520 duizend ton van overige standaarden. Uitgaande van een totaal van 1,70 miljoen ton, bedroeg het aandeel RTRS in 2020 ongeveer 62 procent. Dit is nagenoeg gelijk aan het jaar daarvoor. In 2019 werd in totaal 1,67 miljoen ton certificaten aangekocht. Daarvan was ruim 1 miljoen ton RTRS, 191 duizend ton van andere conversievrije schema’s en 422 duizend ton van overige schema’s. Het aandeel RTRS in 2019 komt daarmee op 63 procent uit.
| Jaar | intentieverklaring 2011 (x 1.000 ton) | minimum duurzaamheidseisen Nevedi (x 1.000 ton) |
|---|---|---|
| 2011 | 140 | |
| 2012 | 315 | |
| 2013 | 417 | |
| 2014 | 253 | |
| 2015 | 756 | |
| 2016 | 1015 | |
| 2017 | 1200 | |
| 2018 | 1070 | |
| 2019 | 1057 | |
| 2020* | 1060 | |
| Bron: Nevedi, IDH | ||
Op initiatief van het Initiatief Duurzame Handel (IDH) en de verschillende partijen in de dierlijke productieketen, was in 2011 de doelstelling geformuleerd dat Nederland in 2015 volledig overgestapt zou zijn op het gebruik van verantwoorde soja (en sojaproducten) voor de productie van vlees, zuivel, eieren en andere voedingsmiddelen. Dit werd vastgelegd in de Intentieverklaring voor ketentransitie naar Verantwoorde Soja. Voor 2014 was de doelstelling om 1,5 miljoen ton verantwoord geproduceerde RTRS-soja in te kopen. Om dit te bereiken werd de Stichting Ketentransitie Verantwoorde Soja opgericht, een samenwerkingsverband van de diervoederindustrie, zuivel-, vlees- en eiersector, supermarkten en IDH. De monitoring van het aandeel duurzame soja werd uitgevoerd door deze stichting. De intentieverklaring is in 2015 afgelopen.
Door een tekort aan (internationale) marktvraag naar verantwoorde RTRS-soja is de doelstelling niet bereikt, zoals werd vermeld in een kamerbrief van de staatsecretaris van Economische Zaken (Kamerbrief, 2015). De stichting is in 2015 opgeheven, terwijl de activiteiten met een nieuwe doelstelling zijn voortgezet onder de vlag van Nevedi. De overheid is niet meer betrokken bij het nieuwe Nevedi-convenant. Het gaat nu om een initiatief van de diervoederindustrie. In het nieuwe convenant hebben de leden van Nevedi met elkaar afgesproken om vanaf 1 januari 2015 alleen soja in te kopen die voldoet aan minimum duurzaamheidseisen (Nevedi, 2014).
In de afgelopen drie jaar is door de Nederlandse diervoederbedrijven jaarlijks minimaal 1 miljoen ton verantwoorde soja volgens de duurzaamheidsstandaard RTRS ingekocht. Dit is meer ten opzichte van eerdere jaren. Waar het relatieve aandeel RTRS-soja in 2014 nog 16 procent was, is dit in 2020 62 procent (IDH, 2021).
Wereldwijde productie van duurzaam gecertificeerde soja
Het aandeel duurzaam gecertificeerde soja ten opzichte van de totale wereldproductie liep naar schatting op van minimaal 5 procent in 2017 tot minimaal 10 procent in 2019. Dit is berekend op basis van gegevens van IDH over duurzaam geproduceerde sojabonen en gegevens van FAOSTAT over de totale productie van sojabonen. Voor duurzaam gecertificeerde sojabonen is uitgegaan van de keurmerken die voldoen aan de FEFAC-richtlijnen. Van niet alle keurmerken is de hoeveelheid geproduceerde soja bekend. (IDH, 2021; IDH, 2020; IDH en IUCN-NL, 2019; FAOSTAT, 2021a).
In 2020 werd ruim 4,1 miljoen ton RTRS gecertificeerde soja verkocht via book & claim (B&C) certificaten en ruim 0,6 miljoen ton als fysiek product bij een aanbod van 4,8 miljoen ton RTRS gecertificeerde soja. In vergelijking met 2019 is er 20 procent meer soja via book & claim verkocht en 14 procent meer als fysiek product (RTRS, 2021).
Het keurmerk CRS hanteert minder strenge voorwaarden voor duurzame productie en biedt boeren de mogelijkheid om geleidelijk aan naar RTRS-certificering toe te werken. Donau/Europe-soja heeft twee essentiële kenmerken: de soja is afkomstig uit de Donau-regio (het stroomgebied van de Donau) of Europa en de sojabonen zijn niet genetisch gemodificeerd. In 2019 werd er 205 duizend ton Donau/Europe-soja verkocht, bij een aanbod van 670 duizend ton. De belangrijkste sectoren die in 2019 Donau/Europe soja-gecertificeerde sojaproducten verbruikten waren voornamelijk de landbouw en aquacultuursectoren, gevolgd door plantaardige voedingsproducten- en diervoedingssectoren (Donau Soja Organisation, 2020).
| Jaar | Donau/Europe soja (miljoen ton) | RTRS (miljoen ton) | CRS (miljoen ton) | ProTerra (miljoen ton) | Biologisch (miljoen ton) |
|---|---|---|---|---|---|
| 2011 | 0,42 | 0,33 | 4,05 | 0,85 | |
| 2012 | 1,01 | 0,3 | 3,51 | 0,61 | |
| 2013 | 1,16 | 0,38 | 2,93 | 0,62 | |
| 2014 | 1,36 | 0,75 | 2,83 | 0,5 | |
| 2015 | 2,3 | 1,34 | 3,6 | 0,86 | |
| 2016 | 3,27 | 1,53 | 3,9 | 0,8 | |
| 2017 | 0,2 | 4,15 | 0,91 | 3,9 | 0,8 |
| 2018 | 0,6 | 4,47 | 0,68 | 3,5 | 1,5 |
| 2019 | 0,68 | 4,11 | 0,62 | 3 | |
| 2020 | 4,8 | ||||
| Bron: Donau/Europe soja, ProTerra, RTRS, CRS, IDH | |||||
3.1 Achtergrondinformatie en handelsstromen
De sojaboon is een peulvrucht die groeit aan de sojaplant. De langwerpige peulen zijn met dons bedekt en bevatten één tot vier bonen. Door veredeling kan de van oorsprong subtropische plant in een steeds groter gebied worden verbouwd, waaronder Nederland. Omdat de soja, nadat het is geoogst, wordt bewaard in collectieve silo’s, gaan de identiteit van ras en teler vroeg in de keten verloren en is duurzaam geproduceerde soja niet fysiek te volgen in de handelsketen.
Meer dan driekwart (77 procent) van de wereldproductie aan soja is bestemd voor het diervoeder van vee voor vlees- en zuivelproductie. De rest is bestemd voor biobrandstoffen, de industrie of plantaardige oliën. Slechts zeven procent wordt direct gebruikt in humane voedingsmiddelen, zoals tofoe en sojamelk (Ritchie, H. & Roser, M., 2021). Bij het crushen (uitpersen) van sojabonen ontstaat (eiwithoudend) schroot/meel (71 procent) en sojaolie (20 procent). Daarnaast komen hullen (6 procent) vrij en gaat een gedeelte van het volume verloren (3 procent) (LEI Wageningen UR, 2014). Door de hoge eiwitopbrengst per hectare en de goede aminozuursamenstelling, heeft soja een gunstige voedingswaarde en prijs-kwaliteitverhouding ten opzichte van andere eiwitbronnen voor diervoeders (Stichting Vlees.nl, 2021).
In Nederland wordt het merendeel van de sojaproducten verwerkt door de diervoederindustrie. Daarnaast wordt een klein deel van de sojaproducten (vooral sojaolie) verwerkt in de voedingsmiddelenindustrie (als in bakolie, margarine en noedels) en voor non-food-toepassingen (zoals cosmetische producten en biodiesel) (Profundo, 2014; LEI Wageningen UR, 2006). Bij de productie van voer voor gezelschapsdieren wordt nagenoeg geen soja gebruikt (NVG Diervoeding, 2021).
Productie
Om in de groeiende vraag naar soja voor voedsel en diervoeders vanuit Europa en Azië te voorzien, neemt de productie van soja al toe sinds de jaren zestig. In 2019 werd wereldwijd ruim 333 miljoen ton sojabonen geproduceerd. De Verenigde Staten waren tot 2019 de grootste producent van soja. In 2019 was dat Brazilië (FAOSTAT, 2021a).
| Sojaproductie | Verenigde Staten (miljoen ton) | Brazilië (miljoen ton) | Argentinië (miljoen ton) | China (miljoen ton) | India (miljoen ton) | Overig (miljoen ton) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010 | 91 | 69 | 53 | 15 | 13 | 25 |
| 2011 | 84 | 75 | 49 | 14 | 12 | 27 |
| 2012 | 83 | 66 | 40 | 13 | 15 | 25 |
| 2013 | 91 | 82 | 49 | 12 | 12 | 32 |
| 2014 | 108 | 87 | 53 | 12 | 11 | 38 |
| 2015 | 107 | 97 | 61 | 12 | 9 | 37 |
| 2016 | 117 | 96 | 59 | 13 | 13 | 38 |
| 2017 | 120 | 115 | 55 | 15 | 13 | 41 |
| 2018 | 121 | 118 | 38 | 16 | 11 | 42 |
| 2019 | 97 | 114 | 55 | 16 | 13 | 38 |
| Bron: FAOSTAT, 1 december 2021 | ||||||
Nederland produceert nauwelijks sojabonen en is voor sojaproducten afhankelijk van de import (Profundo, 2014).
Handelsstromen
In 2019 werd wereldwijd 155 miljoen ton sojabonen geëxporteerd. Dit betreft 47 procent van de wereldwijde geproduceerde hoeveelheid sojabonen. De grootste exporteurs zijn Brazilië (74 miljoen ton), de Verenigde Staten (52 miljoen ton) en Paraguay (10 miljoen ton). De export van sojaolie is kleiner in omvang. In 2019 werd 12 miljoen ton sojaolie geëxporteerd. De grootste exporteurs van sojaolie zijn achtereenvolgend Argentinië (5 miljoen ton), Brazilië (1 miljoen ton) en de Verenigde Staten (1 miljoen ton). Recentere wereldwijde exportcijfers zijn nog niet gepubliceerd door FAOSTAT.
De invoer van sojaolie is voor ongeveer twee derde in handen van raffinagebedrijven, de rest wordt ingevoerd door handelsbedrijven en door de industrie. In 2019 werd wereldwijd 152 miljoen ton sojabonen en 12 miljoen ton sojaolie geïmporteerd. Binnen de EU is Nederland een grote importeur van sojabonen. Daarentegen importeert Nederland relatief weinig sojaolie, omdat het zelf een relatief grote producent is van sojaolie, die gecrusht wordt uit geïmporteerde sojabonen (IDH, 2021).
| Jaar | Sojaschroot/-meel (miljoen ton) | Sojabonen (miljoen ton) | Sojaolie (miljoen ton) |
|---|---|---|---|
| 2010 | 4,8 | 3,5 | 0 |
| 2011 | 4,6 | 3 | 0,1 |
| 2012 | 4,5 | 2,8 | 0,1 |
| 2013 | 4,3 | 3,6 | 0,1 |
| 2014 | 4,3 | 3,6 | 0,1 |
| 2015 | 3,9 | 4,4 | 0,1 |
| 2016 | 3 | 4,7 | 0,1 |
| 2017 | 3 | 3,8 | 0,1 |
| 2018 | 2,7 | 4,3 | 0,1 |
| 2019 | 2,6 | 4,1 | 0,1 |
| 2020 | 2,5 | 4,5 | 0,1 |
| Bron: CBS | |||
De meeste van de in Nederland geïmporteerde sojaproducten worden zonder verdere bewerking of verwerking doorgevoerd naar andere Europese landen. Ook de sojaproducten die de Nederlandse raffinadeurs maken, worden voor het grootste gedeelte geëxporteerd (Profundo, 2014). Sinds 2015 is er een wisseling in de samenstelling van geïmporteerde sojaproducten. Sojabonen vormen sindsdien het belangrijkste soja importproduct.
| Jaar | invoer (miljoen ton) | uitvoer (miljoen ton) |
|---|---|---|
| 2010 | 3,5 | 1,2 |
| 2011 | 3 | 0,7 |
| 2012 | 2,8 | 1,6 |
| 2013 | 3,6 | 1,3 |
| 2014 | 3,6 | 1,2 |
| 2015 | 4,4 | 1,1 |
| 2016 | 4,7 | 1,1 |
| 2017 | 3,8 | 1 |
| 2018 | 4,3 | 1 |
| 2019 | 4,1 | 0,9 |
| 2020 | 4,5 | 1,1 |
| Bron: CBS | ||
Verwerkende industrie
In Nederland wordt de meeste soja verbruikt in de diervoederindustrie, waarbij het dan voornamelijk gaat om sojaschroot. In de jaren 2017-2019 werd bij de productie van diervoeders in Nederland gemiddeld 1,9 miljoen ton sojaproducten (inclusief sojahullen) per jaar verbruikt (IDH, 2019-21).
De voedingsmiddelenindustrie in Nederland verbruikt veel minder soja. Het gaat dan vooral om sojaolie en in mindere mate om sojaschroot en sojabonen. De overige industrie verwerkt sojaolie in onder andere wasmiddelen, verf en cosmetica. Verder wordt sojaolie gebruikt voor energietoepassingen als biodiesel.
Consumptie
De menselijke consumptie van soja vindt in Nederland vooral indirect plaats in de vorm van veeteeltproducten en maar voor een klein deel direct in voedingsmiddelen (bijvoorbeeld sojamelk en tofoe) (Profundo, 2014; LEI Wageningen UR, 2006).
3.2 Convenant en certificering
Doelstelling, deelnemers en indicator
De partijen in de sojaketen hadden met het Initiatief voor Duurzame Handel (IDH) afgesproken om een transitie naar het gebruik van verantwoorde soja in Nederland te realiseren. Om dit te bereiken werd de Stichting Ketentransitie Verantwoorde Soja opgericht, een samenwerkingsverband van de diervoederindustrie, zuivel-, vlees- en eiersector, supermarkten en IDH. Het doel van de stichting was om in 2015 het volledige gebruik van sojaproducten voor de productie van vlees, zuivel, eieren en andere voedingsmiddelen in Nederland af te dekken met verantwoord geproduceerde soja.
Om deze overgang mogelijk te maken, hadden de partijen de intentie om elk jaar meer verantwoord geproduceerde sojaproducten (exclusief sojahullen) aan te kopen voor verwerking in de diervoederindustrie: 0,5 miljoen ton in 2012, 1 miljoen ton in 2013 en 1,5 miljoen ton in 2014. In 2015 zou er dan 1,8 miljoen ton aan duurzame sojaproducten (exclusief sojahullen) beschikbaar moeten zijn voor de Nederlandse diervoederindustrie en 80 miljoen kg duurzame sojaolie voor de voedingsmiddelenindustrie.
Door een tekort aan (internationale) marktvraag naar verantwoorde RTRS-soja was de doelstelling niet bereikt, zoals werd vermeld in een kamerbrief van de staatsecretaris van Economische Zaken (Kamerbrief, 2015). De stichting werd in 2015 opgeheven, terwijl de activiteiten met een nieuwe doelstelling zijn voortgezet onder de vlag van Nevedi. De overheid is niet meer betrokken bij het nieuwe Nevedi-convenant. Het gaat nu om een initiatief van de diervoederindustrie (Nevedi, 2014).
In het nieuwe convenant hebben de leden van Nevedi met elkaar afgesproken om vanaf 1 januari 2015 alleen soja in te kopen die voldoet aan minimum duurzaamheidseisen. Voor de soja die een diervoederbedrijf inkoopt zijn er vier verschillende situaties:
- De Nederlandse retailers zullen via hun inkoopvoorwaarden verantwoorde soja (RTRS of hieraan gelijkwaardig) als standaardeis opnemen voor de inkoop van dierlijke producten.
- Voor de Nederlandse productie van alle zuivel, dus ook voor de export, dient het diervoeder alleen RTRS- of gelijkwaardig gecertificeerde sojaproducten (inclusief hullen) te bevatten.
- Voor varkensvlees en pluimveevlees met de certificering SMK (Stichting Milieukeur) zal de vraag naar verantwoorde soja (RTRS of gelijkwaardig) van de slachterijen komen.
- Voor de overige soja die de Nederlandse diervoederbedrijven inkopen waarvoor nog geen concrete marktvraag naar verantwoorde soja (exclusief hullen) is, gelden de eisen van het Nevedi-convenant. De Nevedi-leden gebruiken vanaf 1 januari 2016 de FEFAC Soy Sourcing Guidelines als criteria.
Certificering
Verantwoord geproduceerde soja zou volgens de Stichting Ketentransitie Verantwoorde Soja moeten voldoen aan de principes en criteria van de Round Table on Responsible Soy (RTRS) of een hieraan gelijkwaardige standaard. De RTRS is een internationaal platform waarbinnen sojaproducenten, sojahandel, verwerkende industrie, banken en maatschappelijke organisaties de wereldwijde sojaproductie en -handel verduurzamen. De RTRS heeft niet alleen de duurzaamheidscriteria voor de mondiale sojateelt ontwikkeld, maar is tevens verantwoordelijk voor de accreditatie van certificeringsinstellingen.
Bij de RTRS-certificering bestaan verschillende handelsmodellen om verantwoorde soja in te kopen. Doordat er wereldwijd nog te weinig vraag is naar verantwoorde soja, wordt gecertificeerde soja gemengd met gangbare soja. Een volledige logistieke scheiding zou te hoge meerkosten met zich meebrengen. Voor het inkopen van verantwoorde soja worden daarom de volgende handelsopties gebruikt:
- Area Mass Balance (AMB): de duurzame grondstof is afkomstig van gecertificeerde bronnen uit specifieke gebieden en wordt administratief gevolgd in de keten, maar kan vermengd worden met niet-duurzame grondstof;
- Mass Balance (MB): de duurzame grondstof van gecertificeerde bronnen wordt administratief gevolgd in de keten, maar kan vermengd worden met niet-duurzame grondstof;
- Book & Claim (B&C): binnen een B&C-systeem kunnen eindgebruikers van bepaalde grondstoffen certificaten kopen voor duurzaam geproduceerde grondstoffen. Een certificaat staat dan voor de productie van een ton duurzaam gecertificeerde grondstof.
Bedrijven die onderdeel worden van de handelsketen voor verantwoorde soja moeten zelf ook worden gecertificeerd door een onafhankelijk certificeringsbureau. Bij de Chain of Custody (CoC) certificering wordt gecontroleerd of een bedrijf op een adequate manier bijhoudt hoeveel van het gecertificeerde product is verhandeld.
3.3 Monitoring van de doelstelling
De monitoring van het aandeel duurzame soja richtte zich tot en met 2014 op de doelstelling voor de diervoederindustrie. Deze werd uitgevoerd door de Stichting Ketentransitie Verantwoorde Soja. De doelstelling voor de jaren 2012 tot en met 2014 betrof alleen het gebruik van sojaschroot/sojameel in de Nederlandse diervoederindustrie, exclusief de voeders voor huisdieren (petfood). De doelstelling van Nevedi richt zich op alle aangekochte soja door de leden van Nevedi.
Verbruik verantwoorde soja Nederlandse diervoederindustrie
Het totaal aan verbruikte duurzame soja is de hoeveelheid soja die via B&C-certificaten wordt ingezet plus de hoeveelheid soja die ingekocht is via de handelsopties Area Mass Balance en Mass Balance. Het gebruik van certificaten wordt geregistreerd op de website van RTRS. De fysieke stroom verantwoorde soja verloopt via organisaties die een Chain of Custody certificering hebben.
Berekening aandeel verantwoorde soja
Sinds de stopzetting van de monitoring door Stichting Keten Transitie in 2015 heeft Nevedi de monitoring van soja op zich genomen. Via een verplichte enquête onder haar leden vergaart Nevedi jaarlijks gegevens over de Nederlandse import, export en het verbruik van soja. Nevedi dekt tenminste 95 procent van de diervoederbedrijven in Nederland. Voor het deel dat niet aangesloten is bij Nevedi wordt in de cijfers niet gecorrigeerd, maar hun geschatte aandeel is klein.
De gegevens worden jaarlijks geleverd aan FEFAC voor de opmaak van de European Soy Monitor. Op basis van deze gegevens van Nevedi over de inkoop van verantwoorde RTRS-soja, heeft het CBS het aandeel verantwoord geproduceerde RTRS-soja berekend.