Auteur(s): Brugt Kazemier, Kees Zeelenberg

Vacatures en werklozen na de Tweede Wereldoorlog zonder erratum

Hoe onder meer babyboom, vrouwenemancipatie en vergrijzing de toestroom naar de arbeidsmarkt beïnvloedden*

Over deze publicatie

Naar aanleiding van het 125-jarige bestaan in 2024 heeft het CBS een aantal extra inspanningen gedaan op het terrein van historische cijfers. Zo zijn er consistente reeksen gemaakt over de aantallen vacatures en de aantallen werklozen vanaf 1945. Op basis van deze reeksen wordt in dit artikel de naoorlogse ontwikkeling van vacatures en werkloosheid geschetst, zowel absoluut als relatief én in hun onderlinge verhouding. Deze arbeidsmarktontwikkelingen worden geduid aan de hand van de ontwikkelingen op andere terreinen, zoals de economie, de leeftijdsopbouw van de bevolking, de migratiestromen en de vrouwenemancipatie. De dataverzameling voor dit artikel is afgesloten op 1 oktober 2024.

*Met dank aan Harry Bierings, Hans Langenberg, Han van den Berg, Linda Muller-Geuzinge, Lenny Stoeldraijer en Klaas de Vries voor hun commentaar op eerdere versies van dit artikel.

2. De hele naoorlogse periode in vogelvlucht

2.1. Vacatures en werklozen

Vanaf 1945 vertoont het aantal werklozen een dalende trend, tot het begin jaren zestig het laagste niveau in de afgelopen 75 jaar bereikt: 18 duizend in 1961. Vanaf eind jaren zestig stijgt het naar ongeveer 350 duizend werkloze mannen in 1983 – het totaal aantal werklozen bedroeg toen meer dan 580 duizend – en ruim 350 duizend werkloze vrouwen in 1995 (ongeveer 650 duizend in totaal). Deze pieken in het absolute aantal werklozen werden pas in de jaren 2013, 2014 en 2015 overtroffen. De top bedroeg ruim 760 duizend in 2014. Tot 1985 waren er meer werkloze mannen, daarna tot 2010 meer werkloze vrouwen, en sinds 2010 zijn er ongeveer evenveel werkloze mannen als vrouwen.

De werkloosheid als percentage van de beroepsbevolking1) laat een vergelijkbaar beeld zien. Tot halverwege de jaren zeventig was de werkloosheid gering. Daarna steeg zij tot 9,6 procent in 1983 en 1984. Vervolgens daalde werkloosheid met de nodige schommelingen naar 3,5 procent in 2022. Vanaf 1974 is het percentage werkloze vrouwen hoger dan het percentage werkloze mannen.

De vacatures laten een ander beeld zien. Tot 2015 beweegt het aantal vacatures tussen de 20 en de 240 duizend. In de jaren daarna stijgt het aantal vacatures sterk, tot bijna 450 duizend in 2022.Dit beeld verandert enigszins als we kijken naar het vacaturepercentage, het aantal vacatures als percentage van de beroepsbevolking 15-74 jaar.2) Maar ook het zo berekende relatieve aantal vacatures is in de laatste paar jaren hoger dan in alle voorafgaande jaren. Wel bereikte het in de jaren zestig pieken die bij het huidige vacaturepercentage in de buurt kwamen.

Het verloop van het vacaturepercentage is meestal tegengesteld aan dat van het werkloosheids­percentage. Eigenlijk gaat het alleen tijdens de wederopbouw niet helemaal op. Figuur 2.1.5 toont het verloop van het aantal vacatures en het aantal werklozen per kwartaal. Tevens zijn hierin de recessies3) aangegeven die zich sinds 1945 hebben voorgedaan. De wat langduriger recessies, drie of meer kwartalen met negatieve seizoengecorrigeerde groei, vallen samen met de volgende tijdvakken:

  • Koreacrisis van 2e kwartaal 1951 tot en met 4e kwartaal 1951
  • Bestedingsbeperking van 2e kwartaal 1957 tot en met 1e kwartaal 1958
  • Tweede oliecrisis van 1e kwartaal 1980 tot en met 4e kwartaal 1980
  • Kredietcrisis van 2e kwartaal 2008 tot en met 1e kwartaal 2009
  • Energiecrisis van 1e kwartaal 2023 tot en met 3e kwartaal 2023

Tot 2019 komen deze perioden grotendeels overeen met de perioden die door het Centraal Planbureau zijn onderscheiden (CPB, 2019, blz. 33).

2.2 De Beveridgecurve

Zowel in de statistiek (Kazemier 2014; Bierings 2022; Eurostat 2023) als in beleidsanalyses (CPB, 2024; SZW, 2022) wordt aandacht besteed aan structurele en dynamische ontwikkelingen van werkloosheid en vacatures ten opzichte van elkaar, vaak in termen van krapte op de arbeidsmarkt, spanning op de arbeidsmarkt of de Beveridgecurve. Deze laatste, die ook wel UV-curve wordt genoemd, is een spreidingsdiagram waarin het vacaturepercentage (horizontale as) en het werkloosheids­percentage (verticale as) tegen elkaar worden afgezet en waarin de opeenvolgende waarnemingen door lijnstukken met elkaar zijn verbonden (Blanchard en Diamond 1989; Elsby e.a. 2015).

2.2.1 Beveridgecurve2.2.1 BeveridgecurveVacaturepercentageWerkloosheid2.2.1 Beveridgecurve02468100123452023194619731977
2.2.1 Beveridgecurve
Jaar Werkloosheid Vacaturepercentage
1946 3,3 2,5
1947 1,8 2,8
1948 1,1 2,0
1949 1,0 1,3
1950 1,4 1,1
1951 1,6 1,0
1952 2,3 0,7
1953 1,8 1,2
1954 1,2 2,1
1955 0,7 2,7
1956 0,5 3,1
1957 0,6 2,7
1958 1,4 1,3
1959 1,0 1,8
1960 0,6 2,7
1961 0,4 3,5
1962 0,4 3,6
1963 0,4 3,5
1964 0,4 3,8
1965 0,5 3,7
1966 0,6 3,4
1967 1,3 2,0
1968 1,2 2,2
1969 0,9 3,0
1970 0,8 3,7
1971 1,0 3,1
1972 1,7 1,9
1973 1,9 2,0
1974 2,4 2,2
1975 3,5 1,4
1976 4,2 1,4
1977 4,3 1,7
1978 4,2 2,0
1979 4,1 2,2
1980 4,3 1,8
1981 5,7 0,7
1982 8,0 0,4
1983 9,6 0,3
1984 9,6 0,5
1985 8,6 0,9
1986 8,3 1,1
1987 8,4 1,2
1988 8,3 1,2
1989 7,6 1,5
1990 7,0 1,8
1991 6,6 1,6
1992 6,7 1,2
1993 7,7 0,7
1994 8,7 0,7
1995 8,4 0,8
1996 7,9 1,0
1997 7,0 1,2
1998 5,5 1,7
1999 4,6 2,1
2000 4,1 2,5
2001 3,8 2,4
2002 4,5 1,8
2003 5,9 1,3
2004 6,8 1,4
2005 7,0 1,8
2006 6,1 2,4
2007 5,3 2,7
2008 4,8 2,7
2009 5,4 1,6
2010 6,1 1,4
2011 6,0 1,5
2012 6,8 1,2
2013 8,2 1,0
2014 8,3 1,2
2015 7,9 1,4
2016 7,0 1,7
2017 5,9 2,2
2018 4,9 2,6
2019 4,4 2,9
2020 4,8 2,3
2021 4,2 3,2
2022 3,5 4,5
2023 3,6 4,2

In figuur 2.2.1 is te zien dat de Beveridgecurve als het ware verschuift in de tijd. Er zijn twee perioden te onderscheiden waarin de Beveridgecurve globaal op haar plaats blijft: 1946-1973 en 1977-2023. In de tussenliggende periode verschuift de curve van links naar rechts. Na deze verschuiving gaat een gegeven vacature­percentage gepaard met een hoger werkloosheidspercentage.

Verschuiving van de Beveridgecurve wordt in de economische literatuur (Cahuc e.a., 2014, hoofdstuk 9) vaak in verband gebracht met structurele ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Hierbij kunnen we denken aan macro-economische crises, wijzigingen in werkloosheidsuitkeringen en ontslag­bescherming, loonvorming, belastingen, wijzigingen in het arbeidsaanbod, flexibilisering, en ingrijpende demografische veranderingen zoals de babyboom en de vergrijzing. In dit artikel kijken we met name naar de macro-economische ontwikkeling en naar wijzigingen in het arbeidsaanbod.

2.3 Krapte op de arbeidsmarkt

Een, ook door het CBS wel gehanteerde indicator voor de krapte op de arbeidsmarkt (bijv. CBS, 2023a) is het aantal vacatures per 100 werklozen, zie figuur 2.3.1. Deze grafiek laat zien dat de krapte op de arbeidsmarkt tot begin jaren zeventig in de meeste jaren aanzienlijk groter was dan in de periode daarna. Door deze grote krapte in de beginjaren is de variatie in de latere jaren in deze figuur niet erg zichtbaar. Daarom toont figuur 2.3.2 dezelfde indicator, maar nu afgezet op een logaritmische schaal. Daardoor worden de hoge pieken in de eerste jaren afgezwakt en is de variatie in de latere jaren beter zichtbaar.

1) Voor de beroepsbevolking zijn voorlopige schattingen gebruikt. Later zullen hierover definitievere gegevens met meer details gepubliceerd worden.

2) De beroepsbevolking is inclusief zelfstandigen en werklozen. Beter is het om te kijken naar de vacaturegraad, het aantal vacatures per duizend banen van werknemers. Omdat gegevens over het aantal banen van werknemers echter niet over de gehele periode beschikbaar zijn, is hier gekozen voor het vacaturepercentage.

3) In dit artikel spreken we van een recessie als gedurende twee of meer kwartalen het volume van het bruto-binnenlands product (bbp) (na correctie voor seizoeninvloeden) krimpt. De perioden met recessies in figuur 2.1.5 zijn bepaald met behulp van CBS-gegevens over de productie in de industrie (1945-1957), DNB-gegevens over het bbp (1957-1977) en CBS-gegevens over het bbp (1977-2023).