Energietransities in Nederland door twee eeuwen heen

Energieverbruik en CO2-uitstoot van 1800 tot 2024

Over deze publicatie

In het najaar van 2023 heeft het CBS een lange tijdreeks van energieverbruik in Nederland gepubliceerd. Deze publicatie is het vervolg daarop met meer specifieke aandacht voor twee zaken: de diverse energietransities in de afgelopen twee eeuwen en de omvang van de uitstoot van het broeikasgas koolstofdioxide (CO2) die een gevolg is van het energieverbruik. De tijdreeks over emissies van broeikasgassen is nieuw en ontwikkeld in het kader van het 125-jarig bestaan van het CBS.

1. Inleiding

Energie gebruiken is een basisbehoefte van de mens. In de periode 1800-2000 is het energieverbruik in Nederland zeer sterk toegenomen. Rond 1800 werd 31 petajoule (PJ) aan energie verbruikt (Schot et al., 2000). Aan het einde van de 19e eeuw was dit verbruik ongeveer 6 keer groter geworden. Kort na de Tweede Wereldoorlog en vooral tussen 1960 en 1973, het jaar van de eerste oliecrisis,  groeide het energieverbruik explosief. Hierna stokte de groei tot halverwege de jaren 1980 de effecten van de tweede oliecrisis waren weggeëbd. Vanaf die periode groeide het energieverbruik weer gestaag en bereikte het hoogste punt in 2010. Rond 2013 begon het totale energieverbruik in Nederland licht te dalen. Deze daling versnelde in 2022 door de besparing op aardgas na de Russische inval in Oekraïne. In 2023 was het energieverbruik 2610 PJ, 17 procent minder dan in 2000 (CBS Statline, 2024).

Parallel aan de autonome ontwikkelingen is er ook al lang beleid gevoerd om de energievoorziening een bepaalde kant op te sturen. Doelen zijn bijvoorbeeld het streven naar verbruik van schone energie, afhankelijkheid van andere landen verminderen, energie besparen en uiteraard energie betaalbaar houden voor bevolking en bedrijven. In grote lijnen zorgen beschikbaarheid, technologische ontwikkelingen, prijsontwikkelingen en beleid voor veranderingen in welke soort energie wordt gebruikt in een land. In deze publicatie beschrijven we in detail welke omslagen in verbruik van soorten energie in welke periode hebben plaatsgevonden. Met andere woorden: welke energietransities vonden wanneer plaats, in welke periode en tegen welke maatschappelijke achtergrond?

In deze publicatie zeggen we dat een energietransitie inzet als een bepaalde energiedrager van enige omvang aan een groeispurt begint met als resultaat dat een andere energiedrager wordt verdrongen. Criteria zijn dat het aandeel in het totaal verbruik van de energiedrager groter dan 5 procent is, waarbij een groei van meer dan 10 procent per jaar inzet voor minstens 5 jaar.

2. Energietransities

Wanneer de mens hout is gaan verzamelen om vuur te stoken, is niet met zekerheid te zeggen. De schattingen lopen uiteen van 400 duizend jaar tot 1 miljoen jaar geleden (Frankopan, 2023, p 79). Hoe dan ook was er een moment dat de mens actief controle over het gebruik van vuur kreeg. Goudsblom (1992) ziet dit gebruik van vuur als een beschavend element, om te gebruiken in koken en chemie, voor verwarming en verlichting, en letterlijk als de vonk die aan de basis stond van de industriële revolutie. Voor alle nuttige toepassingen van vuur is brandstof nodig die moet worden verzameld. En dit is het domein van de energiestatistiek: het meten van brandstoffen die de mens gebruikt bij het ontplooien van activiteiten.

In Nederland, destijds een vlak, bos- en rivierrijk land,  groeide de bevolking snel. In de Bronstijd en de Romeinse tijd werd hierdoor al veel bos gekapt. Door de bevolkingsgroei na het jaar 1000 ging het ontginnen van bos verder. Zover zelfs dat halverwege de 19e eeuw niet veel bos meer over was (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Staatsbosbeheer, 2021). Al tijdens de Hoge Middeleeuwen (van circa 1000-1250) was er daardoor te weinig bos om de vele mensen van brandstof te voorzien. Hier kwam turf in beeld, een product dat ook in de Romeinse Tijd al als brandstof werd gebruikt (Buiting, 2023).

2.1 Turf, hout, wind en water

Turf is gedroogd veen dat afgestoken is uit natuurlijk gevormde veenlagen die waren gevormd na de laatste IJstijd. Het drogen was nodig om de energie-inhoud van het product te verhogen en een beter vuur te krijgen. In de Gouden Eeuw was turf erg belangrijk voor de economische ontwikkeling van het land. Tevens zorgde de turfwinning indirect voor het plasrijke landschap en de diepe polders waar Nederland zo rijk aan is. De afgestoken stukken grond liepen namelijk onder water, wat versterkt werd door stevige stormen en dijkdoorbraken (Van de Ven, 1994). In de Hoge Middeleeuwen kwamen ook watermolens in beeld als energievoorziening, later gevolgd door windmolens. Hierbij werden waterkracht en windenergie gebruikt om industriële producten te maken.

De eerste, bekende, systematisch verzamelde dataset over energieverbruik begint in 1800 (Schot et al., 2000). In 1800 gebruikte Nederland 31 PJ aan energie, waarvan 11 PJ turf, 4 PJ steenkool en 15 PJ wind, water en biomassa. Dit is ongeveer evenveel fossiele als niet-fossiele energie. Tussen 1800 en 1830 bleven hernieuwbare en fossiele energie ongeveer gelijkwaardige energiebronnen, hoewel fossiele energie licht in aandeel toenam door meer invoer van steenkool. In 1850 was al twee derde van de energie van fossiele oorsprong. Zowel het verbruik van turf en steenkool is gegroeid, terwijl het verbruik van niet-fossiele energie minder sterk toenam.

2.2 De transitie naar steenkool begon rond 1820

Steenkool is langdurig onder hoge druk samengeperst organisch materiaal. De meeste steenkool ontstond tussen ruwweg 350 en 300 miljoen jaar geleden en veroorzaakte daarbij een daling van de CO2-concentratie in de atmosfeer (Frankopan, 2023, p 70). Simpel gezegd is het turf in een verdere mate van droging en verdichting. Het voordeel van steenkool is dat het een grotere energie-inhoud (verbrandingswaarde) dan turf heeft, waardoor een hogere temperatuur te verkrijgen is. Steenkool wordt nog nuttiger door het tot cokes maken:  door chemische reacties tijdens verhitting ontstaat een zuiverder brandstof.

De eerste steenkoolwinning in Nederland dateert uit de 13e eeuw. In de 19e eeuw was het gebruik van stoom met stoommachines een belangrijke aanjager van economische ontwikkeling. Stoom voor stoommachines was met steenkool vanwege de grotere verbrandingswaarde eenvoudiger te produceren dan met hout of turf. Een andere toepassing was voor het voortbewegen van schepen en treinen, zo kwam in 1816 het eerste stoomschip aan in Nederland, waar het ook van verse kolen werd voorzien, en in 1839 reed de eerste stoomtrein tussen Amsterdam en Haarlem. Ook werden kolen verwerkt in gas- en cokesfabrieken, bijvoorbeeld vanaf 1826 in de gasfabriek van Rotterdam.

 Na enkele jaren van daling begon vanaf ongeveer 1820 het steenkoolverbruik in Nederland toe te nemen. Vanaf deze periode groeide het steenkoolverbruik gedurende de hele 19e eeuw nagenoeg continu. Er waren geregeld korte periodes met een groei groter dan 10 procent per jaar. De steenkooltransitie zette daarmee in rond 1820. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw versnelde de groei. In 1864 werd steenkool de belangrijkste energiedrager in Nederland. Dat jaar veranderde de wijze van invoer: het transport van steenkool via het spoor kwam op, aanvullend op het vervoer via het water (Nusteling, 1974).

Rond 1870 begon de industrie in het Ruhrgebied te groeien, waardoor er nog meer vraag naar steenkool ontstond. En ook in Nederland nam het stoomverbruik vanaf 1875 sterk toe. Dit verbruik was vooral industrieel van aard. Naast de vele kleine hoogovens verspreid over het land, waren er  kalkbranderijen, steen- en dakpannenfabrieken, stokerijen (jenever), brouwerijen en diverse veredelingsindustrieën: koffiebranderijen, suikerraffinage en dergelijke. Ook kwamen er in vele gemeenten gasfabrieken die uit steenkool gas produceerden, wat werd gebruikt voor verlichting. Dit gas werd via een leidingsysteem naar afnemers verdeeld. Deze periode, vanaf 1875, begon het verbruik van turf en hernieuwbare energie af te nemen.

Invoer bleef ook de pijler onder de groei van het steenkoolverbruik, tot 1900. Vanaf dat jaar begon de winning in Zuid-Limburg toe te nemen. Nadat particuliere mijnen waren geopend, zoals van Oranje Nassau in 1899, volgde in 1902 de oprichting van de Staatsmijnen, de door de Nederlandse staat geëxploiteerde steenkoolmijnen. In 1906 werd de eerste steenkool gewonnen in de Staatsmijn Wilhelmina. Kort voor de Eerste Wereldoorlog begon het verbruik in Nederland weer harder te groeien, na een onderbreking tijdens de oorlog tot 1929, het jaar van de wereldwijde Depressie en de opvolgende recessie in de jaren 1930 die voor minder economische activiteit en meer armoede zorgde. In 1936 en 1937 was er een kleine opleving van de steenkoolwinning waarna de Tweede Wereldoorlog uitbrak.

Wel groeide tussen 1937 en 1939 het olieverbruik sneller dan dat van steenkool, wat de aanloop was naar de volgende transitie. Intussen was turf steeds verder uit beeld geraakt voor energietoepassingen. Alleen huishoudens stookten nog met turf, maar de industrie was overgestapt op steenkool. Turf werd wel gebruikt voor niet-energetische toepassingen zoals in turfstrooisel en voor het maken van actieve kool (Gerding, 1997).

2.3 De olietransitie begon rond 1920 en zette in 1954 versneld door

Het gebruik van aardolie in Nederland begon, toen het eerste vat olie in 1862 in de haven van Rotterdam aankwam (IsGeschiedenis, 2023). Het was toen een relatief kleinschalig product met weinig toepassingen, namelijk voor verlichting en als smeermiddel in onder andere stoommachines. Vermoedelijk zat er kerosine in het vat, wat gebruikt werd voor verlichting. In 1900 kwam 4 procent van de Nederlandse energievoorziening uit aardolieproducten. Begin twintigste eeuw werden kleine raffinaderijen gebouwd, in de tijd dat olieproducten voor vervoer werden gebruikt, zeker ook in tijd van oorlog. Ook vliegtuigen gebruikten olieproducten, bijvoorbeeld toen in 1909 in Etten-Leur het eerste vliegtuig van de Nederlandse bodem opsteeg.

Een mijlpaal vond plaats in 1920 bij Zeist met de opening van het eerste tankstation voor auto’s. Aardolieproducten werden steeds belangrijker in de wereldeconomie (Yergin, 1990). In 1936 werd de eerste grote raffinaderij in Pernis geopend, die uitgroeide tot de grootste raffinaderij van Europa. In dat jaar maakte aardolie 10 procent van het energieverbruik uit. Het verbruik groeide vooral hard (meer dan 10 procent per jaar) in de jaren vlak na de Eerste en vlak voor en na afloop van de Tweede Wereldoorlog.

De sterkste versnelling van het verbruik van olieproducten viel, ironisch genoeg, samen met de start van de bouw van de steenkoolmijn Beatrix in 1954. Deze mijn is nooit in gebruik genomen, omdat aardolie een goedkopere en effectiever in te zetten energiedrager bleek te zijn, vooral voor industriële processen en uitgezonderd de staalindustrie. Als aardolie wordt gewonnen, is het heel divers van samenstelling. Raffinage maakt het mogelijk de bekende olieproducten als lpg, benzine, kerosine, diesel en stookolie te maken. Deze in eigenschappen verschillende producten zijn in de loop der jaren voor specifieke toepassingen gebruikt: benzine voor wegverkeer, diesel voor wegverkeer en in de industrie en voor verwarming van gebouwen, kerosine in de luchtvaart, stookolie in de scheepvaart en in elektriciteitscentrales, tot slot, vloeibaar gemaakt aardoliegas (liquefied petroleum gas, lpg) voor diverse toepassingen zoals industrie, landbouw en ook voor het verwarmen van woningen.

De groei van het olieverbruik vanaf de jaren ’50 werd bewerkstelligd door de olievondsten in het Midden-Oosten en werd mede gefinancierd door geld uit het Marshallplan, waarvan 20 procent werd besteed aan aardolie (Yergin, 1990). In 1954 groeide het olieverbruik met 24 procent ten opzichte van 1953. De hierop volgende 10 jaar waren groeipercentages van 10-20 procent normaal. Aardolie verving niet alleen steenkool in toepassingen, maar was ook de brandstof voor uitbreiding van de industrie en de sterke groei van het wegverkeer. In 1960 verbruikte Nederland voor het eerst meer energie uit aardolie dan uit steen- en bruinkool. Dit leidde ertoe dat in 1962 de bouw van de Beatrix-mijn is stilgelegd. En toen waren er al gesprekken over wat te doen met het recent ontdekte gasveld bij Slochteren.

De snelle overstap naar steenkool kwam onder andere doordat aardolie veel makkelijker naar meer plekken te distribueren was dan steenkool. De olieproducten hebben een zeer hoge energie-inhoud. Verder zorgde de schoner verbrandende olie voor minder smog, en er kwam veel goedkope olie uit Midden-Oosten naar Europa kwam waar een heel competitieve markt was ontstaan. De landen in het Midden-Oosten wilden meer olie verkopen om meer geld te verdienen en de West-Europese landen kochten de aardolie (Yergin, 1990). De Verenigde Staten hadden namelijk een beschermend systeem voor de eigen oliewinning, waardoor weinig invoer mogelijk was.

Een voorbeeld van de transitie van steenkool- naar aardolieproducten is bij de brandstofvoorziening van internationale schepen. In de statistieken heet dit nog altijd bunkering, naar het opslaan van kolen in de bunkers van de schepen. In 1946 was 30 procent van de bunkering nog met steenkool. Maar richting 1950 was het aandeel van steenkool in de totale bunkering gedaald naar 20 procent. En vanaf 1960 was het bunkeren van steenkool geheel vervangen door stookolie, waarbij de vraag ook nog eens vertienvoudigde.

2.4 En de aardgastransitie zette in 1965 definitief in

De volgende grote ontwikkeling op het gebied van energieverbruik in Nederland begon in 1959, toen de Nederlandse Aardoliemaatschappij aardgas vond op het weiland van boer Kees Boon. Aardgas ontstaat bij het proces dat tot vorming van aardolie leidt. De vondst werd gedaan in de Groningse plaats Slochteren, maar dit bleek een uitgestrekt veld onder de provincie Groningen te zijn en was destijds het grootste ontdekte gasveld ter wereld. Het volume was zo groot, dat het de energievoorziening van Noord-West Europa zeer sterk zou beïnvloeden.

Duitsland, België, Frankrijk en Italië voerden veel aardgas uit Nederland in. Mede door het Groningse gas richtte de uitvoer van aardgas uit de Verenigde Staten, door sterk koelen vloeibaar gemaakt tot liquefied natural gas (lng), zich op Azië en niet op Europa (Yergin, 2021). Pas in 2022 ging de VS ook veel lng naar Europa uitvoeren, als gevolg van de boycot van Russisch gas na de inval in Oekraïne.

Na 1959 duurde het nog enkele jaren voordat de onderhandelingen over de verdeling van de aardgasopbrengsten afgerond waren. Hierna moest de infrastructuur worden aangelegd. Dit ging vooral om de hoofdinfrastructuur om het gas van Groningen naar de rest van het land te krijgen. In veel gemeentes waren er al gasnetwerken, omdat het stadsgas uit de gasfabrieken al via leidingen verspreid werd naar afnemers.

In 1964, vijf jaar na de vondst in Slochteren, maakte aardgas nog maar 2 procent van het totale energieverbruik uit. Dit veranderde snel: vanaf 1965 groeide het aardgasverbruik enkele jaren zeer sterk (met verdubbelingen). In 1974 was de helft van alle in Nederland verbruikte energie van aardgas afkomstig. Vanaf 1974 verdrong aardgas aardolie als de belangrijkste energiedrager in Nederland, een positie die het tot en met 2021 bekleedde.

Nederland is wereldwijd bekend geworden door deze aardgastransitie. Het is vermoedelijk een van de snelste energietransities die na de Tweede Wereldoorlog ergens in een land heeft plaatsgevonden. Ter vergelijking, in West-Europa groeide het aardgasverbruik tussen 1965 en 1975 met een factor 9, in Nederland was de groei in dezelfde periode een factor 24 (Malanima, 2020).

De transities naar aardolie en aardgas overlappen in de tijd. De aardolietransitie vond plaats van circa 1954 tot 1973, toen het aardolieverbruik stopte met groeien. De opkomst van aardgas begon in 1965 en eindigde circa 1976. Ze beïnvloedden elkaar licht, omdat de stijging van het aardolieverbruik vanaf 1965 iets minder sterk was dan in de jaren hiervoor. Dat wijst erop dat aardgas voor sommige toepassingen gunstiger was dan aardolie.

2.5 Twee energiecrises veranderen het landschap

Het jaar 1973 vormde een kantelpunt in de geschiedenis van het naoorlogse energieverbruik: in dit jaar voltrok zich de eerste grote oliecrisis. Wereldwijd werd deze veroorzaakt door een combinatie van Arabische olieproducenten die een sterkere machtspositie innamen, met een sterke stijging van de olieprijs tot gevolg, en economische effecten zoals sterke inflatie, toename van dure olie-invoer en een stagnerende groei in de Verenigde Staten. Daarbij kwam dat Nederland en enkele andere landen een olieboycot kregen opgelegd door Arabische staten. Het gevolg van de eerste oliecrisis was een plotselinge stagnatie van het energieverbruik. Naar aanleiding van de crisis werd het Internationaal Energieagentschap in Parijs opgericht om problemen te coördineren bij een tekort aan aardolie, terwijl de landen begonnen nieuw energiebeleid in te voeren. Belangrijke pijlers hieronder waren diversificatie van de energiemix, onafhankelijkheid van het buitenland en energiebesparing.

In 1974 daalde het aardolieverbruik in Nederland met 12 procent ten opzichte van 1973. Het aardgasverbruik daarentegen steeg met 7 procent, wat weinig was ten opzichte van de verdubbeling in het verbruik in bijvoorbeeld 1965. Het steenkoolverbruik was stabiel en het verbruik van fossiele energie groeide met 61 procent erg hard. In beide gevallen betrof het relatief weinig energie. Al met al daalde het energieverbruik met circa 1 procent, wat een stagnatie is in vergelijking met groeipercentage boven de 10 procent uit de jaren 1960. De daling in 1974 deed zich vooral voor bij het energieverbruik van woningen en in het vervoer bij zowel het wegverkeer als de scheepvaart.

Hoewel geopolitiek bij de eerste oliecrisis al een grote rol speelde, was dit bij de tweede oliecrisis in 1979 nog sterker het geval. In november 1978 stootte in Iran ayatollah Khomeini de op het westen gerichte sjah van de troon. Hierop volgden ontwikkelingen die de energiemarkt enkele jaren fors verstoorden. En waar bij de eerste oliecrisis het energieverbruik grosso modo alleen stagneerde, ging na 1980 het energieverbruik ook daadwerkelijk dalen. Om iets preciezer te zijn: tussen 1973 en 1975 daalde het olieverbruik wel, maar dit werd gecompenseerd door een licht stijgend aardgasverbruik. Vanaf 1980 daalden zowel het aardgas- als het aardolieverbruik.

Wat opvalt is dat vanaf circa 1980 het steenkoolverbruik weer toenam. Dit kwam door het in gebruik nemen van kolencentrales voor de opwekking van elektriciteit als resultaat van het diversificatiebeleid. Tot de eerste oliecrisis werden diesel en stookolie veel als brandstof in elektriciteitscentrales gebruikt. Na de twee crises werden weer kolencentrales gebouwd. Het verbruik van kolen groeide hierdoor snel, terwijl het verbruik van olie voor elektriciteitsproductie juist drastisch daalde.

2.6 Gestage groei vanaf 1985 tot 2010

Nadat de economische neergang na de oliecrisis van 1979 was weggeëbd, begon een lange periode van gestage groei van het energieverbruik in Nederland (zie ook figuur 1.0.1). In deze periode was fossiele energie de belangrijkste bron van energie. Olie en gas samen zorgden in 1985 voor 86 procent van de verbruikte energie en met steenkool erbij was het aandeel fossiele energie 96 procent. Niet-fossiele energiebronnen zorgden in 1985 dus slechts voor 4 procent van onze energie. Niet-fossiele bronnen waren destijds voornamelijk kernenergie, energie uit afval en eenvoudige vormen van biomassastook.

In 2010 was het aandeel fossiele energie slechts licht gedaald naar 94 procent. Van de 6 procent niet-fossiele energie was 4 procent hernieuwbare energie. Vanwege het piekverbruik van ruim 3470 PJ was 2010 overigens een bijzonder jaar: niet eerder - en later ook niet -  werd in Nederland zoveel energie verbruikt. Dit piekverbruik ontstond door de combinatie van een koude winter en veel productie van elektriciteit in gascentrales door een lage gasprijs. Tevens was de productie in de petrochemische industrie weer flink aangetrokken na de neergang als gevolg van de kredietcrisis van 2007 (CBS, 2011).

Deze en de volgende jaren bleef Nederland ver verwijderd van het doel voor 2020 dat binnen de Europese Unie was afgesproken voor het aandeel hernieuwbare energie in een land (CBS, 2016). Om deze reden was grootschalige hernieuwbare energieopwekking een van de twaalf domeinen binnen het Energieakkoord voor duurzame groei (SER, 2013). Concreet ging het hier om opschaling naar meer dan 10 gigawatt opgesteld vermogen wind op land en zee in 2023 en tevens meer dan 200 PJ hernieuwbare energie uit andere bronnen.

2.7 De huidige transitie naar hernieuwbare energie kwam in 2017 op gang

Op 8 mei 2017 werd op de Noordzee het Gemini-windmolenpark geopend. Dit park met een oppervlakte van 68 km2 zette, symbolisch, in Nederland de huidige energietransitie van fossiele naar koolstofarme, hernieuwbare energie definitief in gang. De vorige transities gebeurden eigenlijk ‘vanzelf’ doordat nieuwe technieken en/of ontdekkingen met de nieuwe energiedrager aan bepaalde behoeftes voldeden, ruimer voorhanden waren en (mede daardoor) tevens economisch voordeliger waren. Dat is wel een verschil met de huidige energietransitie, omdat die vooral gestimuleerd wordt door beleidsdoelen en maatschappelijke zorgen over klimaatverandering.

De transitie naar hernieuwbare energie was al in 2001 aangekondigd (Ministerie van VROM, 2001), maar ook hier waren technologische doorbraken en vooral enorme prijsdalingen nodig. Vijftien jaar later, in 2016, was het aandeel van hernieuwbare energie in het totale verbruik 5 procent. De belangrijkste bijdrage aan de groei in 2017 was de windenergie van het genoemde Gemini-park. Een jaar later, 2018, nam de hoeveelheid geproduceerde zonnestroom op zonneparken bij bedrijven met bijna 90 procent toe, doordat bedrijven gebruik maakten van de subsidieregeling voor duurzame energie (SDE+).

Ook in 2018 nam het aandeel biobrandstof in motorbenzine en autodiesel sterk toe, gedreven door het preciezer volgen van EU-regels. In oktober 2018 werd de term E10 op de benzinepomp ingevoerd, wat betekende dat het aandeel biobenzine in benzine maximaal 10 procent mocht zijn. Bij diesel was dit maximaal 7 procent biobrandstof (B7). Hogere percentages zouden slecht zijn voor de motor.

Ook in de jaren na 2018 bleef de hoeveelheid verbruikte hernieuwbare energie met minstens 9 procent per jaar stijgen met een piek van 29 procent in 2020. Zonne-energie was in 2022 voor het tiende achtereenvolgende jaar met meer dan 30 procent toegenomen. Hierdoor had Nederland intussen van alle Europese landen het hoogste opgestelde vermogen per hoofd van de bevolking (CBS, 2023). Dit succes was een combinatie van de gunstige salderingsregeling en sterke prijsdalingen. Al met al kwam het aandeel hernieuwbare energie in het primair energieverbruik in 2023 uit op 14 procent.

2.8 In de 20e eeuw was 97 procent van de gebruikte energie fossiel

Een volgende vraag is hoe de verhouding tussen fossiele en hernieuwbare energie door de jaren heen was. De aandacht voor fossiele energie is mede ingegeven doordat de verbranding tot emissie van het broeikasgas koolstofdioxide (CO2) leidt. Nederland is al meer dan twee eeuwen sterk gericht op fossiele brandstoffen. Dat begon met de systematische turfwinning in de Middeleeuwen, zette door met de steenkoolwinning en piekte door het rijkelijk aanwezige aardgas. Over de gehele 19e eeuw gezien, was bijna 80 procent van de verbruikte energie afkomstig van steenkool en turf. In de 20e eeuw was dit aandeel opgelopen naar 97 procent. In de 21e eeuw, tot en met 2023, is het aandeel fossiele energie gedaald naar 91 procent.

3. CO2-emissie uit energieverbruik

Wereldwijd maken landen sinds 1992 via de Verenigde Naties (VN, 1992) afspraken om de emissies van broeikasgassen te verminderen. Doel van die afspraken is de ongewenste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. Het doel voor de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen ligt in Nederland vast in de Klimaatwet. Tevens heeft Nederland te maken met doelen die door de Europese Unie zijn vastgelegd. Voor 2030 is het doel (anno 2024) dat Nederland 55 procent minder broeikasgassen uitstoot vergeleken met 1990. In 2050 wil Nederland klimaatneutraal zijn. Dat wil zeggen dat de uitstoot van broeikasgas in 2050 niet hoger is dan wat er wordt vastgelegd. Vastleggen van broeikasgassen kan bijvoorbeeld door de koolstof uit CO2 op te slaan in bossen of door CO2 op te slaan in ondergrondse reservoirs.

Koolstofdioxide (CO2) is het bekendste en in hoeveelheid emissie belangrijkste broeikasgas. Andere broeikasgassen die veel worden uitgestoten door menselijke activiteiten zijn methaan (CH4), distikstofoxide (N2O, lachgas) en gefluoreerde broeikasgassen (kortweg veelal aangeduid als F-gassen). Bij de verbranding van fossiele energiedragers komt CO2 vrij. De energietransitie gaat hierdoor ook over de omschakeling van fossiele brandstoffen, zoals olie, aardgas en steenkolen, naar hernieuwbare brandstoffen, zoals zonne-energie, windenergie en energie uit water. In 2023 was ongeveer 80 van de in Nederland uitgestoten broeikasgassen CO2 uit energieverbruik. In 1800 was dit slechts 27 procent.

De trendlijn van CO2-uitstoot uit energie volgt min of meer het profiel van het energieverbruik. In 1900 is de CO2-emissie uit energie, met 18 miljard kg, een factor 11 groter dan in 1800. In het tweede deel van de 20e eeuw neemt de uitstoot sterk toe. In 1950 was de uitstoot ongeveer 3 maal hoger dan in 1900 en in 1975 was dit ongeveer een factor 8. In dat jaar werd 150 miljard kg CO2 uitgestoten door energieverbruik.

De CO2-emissie uit energie van Nederland piekte in 1996 met 181 miljard kg CO2 (ruim 10 keer hoger dan in 1900). Na de piek van 1996 daalde de emissie langzaam. Vanaf 2017 versnelde de daling weer, als gevolg van de vermindering van het gebruik van steenkool en zeker ook van het aardgas na de Russische inval in Oekraïne.

3.1 Minder CO2-emissie uit energie

De hoeveelheid CO2 die vrijkomt bij verbranding van fossiele brandstoffen verschilt per soort, dit wordt de emissiefactor genoemd. Steenkool heeft een hogere emissiefactor dan aardolie en hiervan afgeleide producten. Aardgas heeft een lagere emissiefactor dan de andere fossiele brandstoffen. Hernieuwbare energie leidt niet tot emissie van CO2. De combinatie van energiedragers resulteert in een gemiddelde emissiefactor van het gehele energiesysteem. Deze emissiefactor is in feite een mate van hoe koolstofhoudend het energiesysteem is met als einddoel naar nul te gaan.

In de periode 1800-1899 nam de emissiefactor van het energiesysteem toe van ruim 50 naar 90 kg CO2 per gigajoule. Deze periode wordt steeds meer steenkool ingezet en de hoeveelheid hernieuwbaar energie blijft min of meer gelijk waardoor de emissiefactor hoger wordt. Na de Tweede Wereldoorlog begint de groei van aardolie en aardgas. Hierdoor daalde de emissiefactor van bijna 90 naar circa 80 kg CO2 per gigajoule rond 1960. Aardolieproducten hebben een lagere CO2-emissiefactor dan steenkool. In feite was dit schonere karakter ook in die jaren een reden om aardolieproducten te verkiezen boven steenkool (Yergin, 1990). Het ging toen om het voorkomen van smog en nog niet over het broeikasgaseffect.

Aardgas heeft een nog lagere CO2-emissiefactor dan olieproducten. Hierdoor daalde vanaf 1965 de emissiefactor van het energiesysteem zeer sterk tot ongeveer 63 kg CO2/GJ in 1973. Dit is 32 procent lager dan de afgeleide emissiefactor rond 1930 was. Een kanttekening hierbij is dat de lagere emissiefactor bij lange na niet de toegenomen activiteit compenseerde. De werkelijke CO2-emissie was in 1973 een factor 4 groter dan rond 1930.

Vanaf 2017 zette de huidige energietransitie naar een koolstofvrij energiesysteem serieus in. Fossiele energiedragers worden vervangen door niet-fossiele bronnen zoals wind- en zonne-energie. In 2023 was de afgeleide emissiefactor 30 procent lager dan in 1973. En dit is 16 procent lager dan de emissiefactor in 1800 bedroeg, toen turf nog een belangrijk deel van het verbruik besloeg.

4. Conclusie

Terugkijkend over een periode van ruim 200 jaar is te zien dat Nederland zich ontwikkelde tot een land dat zeer intensief fossiele energie als hulp gebruikte bij niet door spierkracht uitgevoerde activiteiten. Gedurende de gehele 20e eeuw was 97 procent van de verbruikte energie van fossiele oorsprong. Tijdens het jaar met het hoogste verbruik (2010) was het energieverbruik 114 maal hoger dan in 1800, terwijl de bevolking met bijna een factor 8 was toegenomen . Ook is in deze publicatie geconstateerd dat het energiesysteem per eenheid energie qua emissie van koolstof via het broeikasgas CO2 nu schoner is dan het was in 1800. Dit is een resultaat van alle energietransities in de afgelopen eeuwen. De kanttekening hierbij is uiteraard dat het systeem in absolute zin veel meer koolstof is gaan uitstoten als gevolg van energieverbruik. In 2023 was dat een factor 71 meer dan in 1800. Het doel voor 2050 is dat de netto-uitstoot van broeikasgassen in Nederland nul is.

5. Referenties

CBS Statistische Trends (2023). Ruim tweehonderd jaar energieverbruik in Nederland
Transities, afhankelijkheid en besparing van 1800 tot 2023. 

Buiting, Jasper (2023). De geschiedenis van turf: een oude brandstof.

CBS StatLine (2024). Energiebalans; aanbod, omzetting en verbruik. Gebruikt is de versie verschenen op 15 november 2024.

CBS (2011). Energieverbruik niet eerder zo hoog.

CBS (2016). Nederland voorlaatste op ranglijst EU hernieuwbare energie.

CBS (2023). 46 procent meer energieproductie uit zonnestroom in 2022.

Frankopan, Peter (2023). De transformatie van de aarde. Een nieuwe wereldgeschiedenis.

Gerding, M.A.W., E.H. Karel en G.E. de Vries (1997). Van turfstrooisel tot actieve kool. De ontwikkeling van de veenverwerkende industrie.

Goudsblom, J. (1992). Vuur en beschaving.

IsGeschiedenis.nl (2024). Olie in het Rotterdamse drinkwater.

Malanima, Paolo (2020). World Energy Consumption, A Database, 1820-2018, (2020 revision).

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Staatsbosbeheer (2021). Historische schets van bossen en bosaanplant in Nederland.

Ministerie van VROM (2001). Nationaal Milieubeleidsplan 4. Een wereld en een wil, werken aan duurzaamheid.

Nusteling, H.P.H. (1974). De Rijnvaart in het tijdperk van stoom en steenkool, 1831-1914.

Schot, J.W., H.W. Lintsen, A. Rip en A.A. Albert de la Bruhèze (2000). Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 2. Delfstoffen, energie, chemie.

SER (2013). Energieakkoord voor duurzame groei.

Ven, G.P. van de (1994). Leefbaar laagland. Geschiedenis van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland.

VN (1992). United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC).

Yergin, Daniel (1990). The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power.

Yergin, Daniel (2021). The New Map. Energy, Climate and the Clash of Nations.