Ruim tweehonderd jaar energieverbruik in Nederland

3. Ruim 200 jaar energieverbruik in hoofdlijnen

In de periode 1800-2022 is het energieverbruik in Nederland zeer sterk toegenomen. Rond 1800 werd 31 petajoule (PJ) aan energie verbruikt (Schot et al., 2000). Aan het einde van de 19e eeuw was dit verbruik ruim 6 keer groter geworden. Kort na de Tweede Wereldoorlog en vooral tussen 1960 en 1973 groeide het energieverbruik explosief in alle sectoren van de economie. Vanaf 1973, het jaar van de eerste oliecrisis, stokte de groei tot halverwege de jaren 1980 de effecten van de tweede oliecrisis (1979) waren weggeëbd.

In 2000 was het verbruik inmiddels ruim 100 keer zo groot als in 1800. Het energieverbruik was in 2010, met 3470 PJ, het hoogste van de gehele periode (CBS StatLine, 2023). Dit niveau was 114 maal zo hoog als dat van 1800. Rond 2013, het jaar dat het Energieakkoord is afgesloten, begon het totale energieverbruik in Nederland licht te dalen. Het verbruik in woningen en het vervoer leverde de grootste bijdrage hieraan. Woningen werden steeds beter geïsoleerd en efficiënter verwarmd in een warmer wordend klimaat. Motorvoertuigen werden steeds efficiënter, vooral door strengere eisen uit de EU.

Het jaar 2022 was opvallend, waarin het verbruik zelfs even laag als eind jaren ‘80 was. Dit was sterk beïnvloed doordat bedrijven en huishoudens veel minder aardgas verbruikten na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 waardoor de aardgasprijzen aanzienlijk stegen.

 

3.1 De transities van turf via steenkool, aardolie en aardgas naar hernieuwbare energie

Rond 1800 leverden turf, hout en wind- en watermolens de belangrijkste bijdrage aan de energievoorziening in de omgeving van het tegenwoordige Nederland. Vanaf 1860 werd steenkool de dominante energiedrager in Nederland. Na de Tweede Wereldoorlog schakelde Nederland over op aardolie (in de jaren 1950) en vervolgens aardgas (in de jaren 1960) als belangrijkste bronnen in de energievoorziening. In deze naoorlogse periode kwamen nieuwe energie-intensieve activiteiten op zoals de petrochemische en kunstmestindustrie en een sterke groei van het wegverkeer. Tussen 1975 en 2015 waren er weinig verschuivingen in het belang van de fossiele energiedragers aardolie, aardgas, steenkool en niet-fossiele energie. In 1976 werd de kerncentrale in Borssele volledig in gebruik genomen. Vanaf 2017 lijkt de transitie naar koolstofarme, hernieuwbare energie zoals wind- en zonne-energie daadwerkelijk ingezet. Hoewel het aandeel hernieuwbaar nog ver achterblijft bij aardolie en aardgas: in 2022 maakte hernieuwbare energie 14 procent uit van het Nederlandse energieverbruik tegen 83 procent aan fossiele energie. De overige 3 procent betreft vooral kernenergie en niet-biogeen afval.

 

3.2 Drie periodes met groeiende afhankelijkheid van het buitenland

Sinds 1800 waren er drie periodes waarin de afhankelijkheid van energie uit het buitenland toenam. De eerste periode was eind 19e eeuw, toen Nederland de steenkool vooral uit het buitenland betrok. De bezorgdheid van staatslieden over deze afhankelijkheid leidde tot inspanningen om de mijnen in Limburg te openen. In 1906, het jaar van de opening van de eerste Staatsmijn, was de afhankelijkheid het grootst waarna door de verdere toename van de steenkoolwinning, een daling inzette.

De tweede periode van energieafhankelijkheid vanuit het buitenland was na de Tweede Wereldoorlog, toen de afhankelijkheid van het buitenland weer toenam met de toename van ingevoerde aardolie. Halverwege de jaren 1960 was de afhankelijkheid van energie uit het buitenland groter dan 70 procent van het totale verbruik. Door de aardgaswinning in Nederland nam de afhankelijkheid af tot circa 45 procent halverwege de jaren 1970. Hiermee was Nederland binnen Europa een relatief energieonafhankelijk land.

De derde periode van hoge energieafhankelijkheid begon vanaf 2015 door het verminderen van de aardgaswinning in Groningen. Hierdoor moest veel meer aardgas ingevoerd worden. In 2022 was de afhankelijkheid opgelopen tot 77 procent. Dit is de hoogste afhankelijkheid van energie uit het buitenland in Nederland sinds de opening van de Staatsmijnen in 1906.

 

3.3 Energieverbruik per inwoner varieert met crises mee

Het energieverbruik per inwoner bedroeg circa 14 gigajoule in 1800. In de eerste helft van de 19e eeuw groeide het energieverbruik per hoofd van de bevolking licht: in 1850 was het 20 procent hoger dan in 1800. Hierna versnelde de groei, als gevolg van industrialisatie en toenemende handel. In 1900 was het verbruik per inwoner 2,6 maal hoger dan in 1800 (38 GJ). Los van kleine wisselingen in het groeipercentage is in de 19e eeuw een continu stijgende lijn in het energieverbruik te zien, tot de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De 20e eeuw, daarentegen, bevat veel meer variatie in de ontwikkeling door het effect van beide wereldoorlogen, sterke economische groei, energiecrises en energiebesparing.

Vlak voor de Eerste Wereldoorlog was het verbruik per inwoner gegroeid naar 53 GJ (3,7 keer meer dan in 1800). In Nederland werd de groei vooral geholpen door de steenkoolwinning in Limburg. Tijdens de oorlog daalde het verbruik en groeide vervolgens weer tot de depressie van 1929. In de Tweede Wereldoorlog daalde het energieverbruik sterk tot nauwelijks 40 procent boven het niveau van 1800. Vlak na de Tweede Wereldoorlog was het energieverbruik per inwoner weer ongeveer gelijk aan 1913. Dat veranderde snel, vooral in het tijdperk tussen 1950 en 1973. Na deze periode met sterke economische groei was het verbruik per inwoner liefst 13,5 keer groter dan in 1800.

 

Door de oliecrisis van 1973 en de hiermee gepaard gaande economische crisis werd energie fors duurder en werd bij het energiebeleid op besparing ingezet. De explosieve groei van het energieverbruik viel terug en rond 1980 daalde het verbruik zelfs tot het niveau van 1970. Pas na het herstel van de economische neergang die volgde op de tweede oliecrisis van 1979 ging het verbruik per inwoner weer licht en stelselmatig groeien. De groei van economische en andere activiteiten was hiermee sterker dan de gerealiseerde energiebesparing. In november 1978 stootte in Iran ayatollah Khomeini de op het westen gerichte sjah van de troon. Hierna brak de tweede oliecrisis uit, wederom gepaarde gaand met sterk stijgende prijzen.

Het energieverbruik per inwoner was het hoogst tussen 1995 en 2010. In drie jaren - 1996, 2004 en 2010 - kwam het uit op 210 gigajoule per inwoner, wat ruim 15 maal hoger is dan in 1800. In deze drie jaren kwamen meer koude dagen voor dan in de andere jaren in deze periode. Vanaf 2013 was het verbruik per inwoner elk jaar lager dan het niveau van 1990. In 2021 was het ruim 10 keer hoger dan in 1800. In 2022, het jaar van de Russische inval in Oekraïne, was het verbruik per inwoner met 154 GJ zelfs al teruggevallen tot het niveau van 1970.