1. Inleiding

In deze publicatie wordt gekeken naar de regionale spreiding van arbeidsomstandigheden van werknemers. Dat er sprake is van een zekere mate van variatie in de arbeidsomstandigheden naar regio is evident (TNO, 2022). Echter, onduidelijk is wat aan deze regionale spreiding ten grondslag ligt. Doel van dit artikel is om na te gaan welke COROP-gebieden opvallend scoren op een aantal belangrijke arbeidsomstandigheden – fysieke arbeidsbelasting, autonomie en werkdruk – en daarnaast te bepalen waarmee de verschillen verband houden.

In dit artikel zijn arbeidsomstandigheden geselecteerd die als bepalende factoren gelden voor het welbevinden van werknemers en het optreden van gezondheidsklachten. Een voorbeeld hiervan is het kenmerk fysiek zwaar werk: fysieke overbelasting (of onderbelasting) op het werk is een belangrijke voorspeller voor latere (fysieke) gezondheidsproblemen en werkuitval (Douwes et al., 2020). De andere twee variabelen die bestudeerd worden, hebben te maken met psychosociale arbeidsbelasting: werkdruk in termen van taakeisen, en autonomie (zie ook kader). Taakeisen en autonomie komen volgens Karasek en Theorell in samenhang voor bij de analyse van werkdruk (Karasek & Theorell, 1990). Werkdruk als gevolg van extra hard werken of altijd heel veel of heel snel werken kan worden gecompenseerd door een werknemer regelmogelijkheden te bieden om met die werkdruk om te gaan. Zijn werkdruk en autonomie in het werk niet in balans dan kan dat leiden tot een (te) grote psychosociale arbeidsbelasting met als gevolg burn-outklachten en werkuitval.

Regionale verschillen in fysiek zwaar werk, autonomie en werkdruk houden verband met een andere opbouw van de werknemerspopulatie per regio. Fysiek belastend werk komt bijvoorbeeld vooral voor bij jongeren in de leeftijd van 15 tot 25 jaar (CBS StatLine 2022). Als leeftijdsgroepen ongelijk over de regio’s verdeeld zijn, dan hangt de regionale spreiding in fysiek zwaar werk daarmee voor een deel samen. Een belangrijke onderzoeksvraag is om te achterhalen welke kenmerken in samenhang bekeken een rol spelen bij de regionale spreiding in fysiek zwaar werk, werkdruk en autonomie. Uitgangspunten daarbij zijn:

Het kenmerk moet een samenhang vertonen met de arbeidsomstandigheid in kwestie.
De samenstelling van de werknemerspopulatie naar dit kenmerk verschilt per regio. Naarmate zowel de samenhang als de regionale verschillen groter zijn, is de bijdrage aan de regionale spreiding van de arbeidsomstandigheid navenant groter.

Om vast te stellen welke kenmerken samenhangen met arbeidsomstandigheden wordt in dit artikel onder meer gebruikgemaakt van de resultaten van eerder onderzoek. Voor fysiek zwaar werk zijn onder meer de volgende risicofactoren van belang (Douwes et al., 2020): bedrijfstak en beroepsgroep, leeftijd, soort arbeidsrelatie en onderwijsniveau. Bij werkdruk spelen naast demografische kenmerken en onderwijsniveau de volgende kenmerken een voorname rol (Smulders & Houtman, 2004; Wiezer et al., 2013, Bierings, 2017): autonomie, sociale steun van de leidinggevende, werk-privé (dis)balans, emotionele en fysieke arbeidsbelasting en kenmerken zoals arbeidsduur, soort arbeidsrelatie, werkzekerheid en verwachtingen ten aanzien van het werk. In dit artikel wordt deze verzameling van samenhangende kenmerken uitgebreid op basis van empirisch onderzoek.

De volgende onderzoeksvragen worden in dit artikel beantwoord:

Wat is de regionale variatie in fysiek zwaar werk, autonomie en werkdruk?
Welke kenmerken hangen samen met deze arbeidsomstandigheden?
Hoe groot is de bijdrage van deze kenmerken, totaal en afzonderlijk, aan de regionale variatie van fysiek zwaar werk, autonomie en werkdruk?
Wat is de regionale spreiding van de kenmerken met de sterkste bijdrage aan de regionale variatie van fysiek zwaar werk, autonomie en werkdruk?

Fysiek zwaar werk

De Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) van CBS en TNO bevat informatie over verschillende aspecten van fysiek zwaar werk: regelmatig veel kracht zetten, werken in een ongemakkelijke houding, veel herhalende bewegingen maken of werken met een trillend gereedschap of trillende voertuigen. De scores op de afzonderlijke kenmerken zijn gecombineerd in een dichotome schaalvariabele fysiek zwaar werk. Indien op één van de vragen ‘ja, regelmatig’ (kracht zetten, in ongemakkelijke houding werken, herhalende bewegingen maken of met trillend gereedschap of trillende voertuigen werken) wordt geantwoord dan is het werk fysiek zwaar, anders niet.

Autonomie in het werk

Autonomie – oftewel zelfstandigheid – verwijst naar de mate waarin een werknemer in staat is zijn werk naar eigen inzicht te organiseren. Het gaat om zowel de keuzevrijheid ten aanzien van de manier van werken, als de planning en volgorde van werkzaamheden. De scores op deze afzonderlijke kenmerken zijn gecombineerd in een schaalvariabele door deze te middelen over het aantal (=5) vragen, en deze score in twee klassen te verdelen (>=2.5, en overig). Deze dichotome variabele wordt in dit onderzoek gebruikt om te meten of een werknemer regelmatig autonomie ervaart in het werk.

Werkdruk/Taakeisen

Werkdruk wordt in dit artikel opgevat als taakeisen. Dit is in de NEA gemeten met drie items: ‘Moet u extra hard werken om iets af te krijgen?’, ‘Moet u heel veel werk doen?’ en ‘Moet u erg snel werken?’. De antwoordcategorieën zijn bij elke vraag: ‘altijd’, ‘vaak’, ‘soms’ en ‘nooit’. De drie items zijn samengevoegd tot een schaalindicator voor werkdruk door de scores op de afzonderlijke vragen te middelen over de drie vragen. In dit onderzoek is een dichotome variabele gebruikt (in twee klassen: >=2.5 en overig, gebaseerd op de schaalvariabele), die aangeeft of de persoon vaak of altijd werkdruk ervaart.