Migrantenouderen in Nederland

Nederland vergrijst: het aandeel ouderen (in dit artikel: personen van 55 jaar en ouder) in de totale populatie neemt toe. Dit heeft invloed op veel beleidsterreinen (CBS, 2022a). Zo heeft dit gevolgen voor de pensioenen, zorg en welzijn en de woningmarkt. De bevolking van Nederland wordt niet alleen steeds ouder. Van de ouderen heeft een steeds groter deel een niet-Nederlandse herkomst en de variatie in herkomst neemt toe (De Beer et al., 2020). Op dit moment ontbreekt een recent, globaal overzicht van de maatschappelijke positie van migrantenouderen (ouderen met een migratieachtergrond). Indien migrantenouderen worden onderzocht, ligt de focus vaak enkel op ouderen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond (Fokkema & Conkova, 2018; Klok, 2020; Klokgieters, 2020; Nieboer et al., 2021; Van Tilburg & Fokkema, 2018), soms aangevuld met ouderen van Surinaamse of Antilliaanse herkomst (Dagevos, 2001; Denktaş, 2011; El Fakiri & Bouwman-Notenboom, 2015; Fokkema & Das, 2020; Schellingerhout, 2004; Van der Greft et al., 2016).

Eén van de redenen voor deze beperkte focus is de klassieke indeling van migranten in westers en niet-westers. Onderzoeksinteresse ging vaak vooral uit naar niet-westerse migranten vanwege hun veronderstelde sociaal-culturele afstand tot Nederland en deels daarmee samenhangend de veronderstelde verhoogde kwetsbaarheid. Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen zijn de grootste niet-westerse migrantengroepen in Nederland en daarom relatief vaak onderzocht. Migrantenouderen uit bijvoorbeeld Indonesië, een land dat geclassificeerd was als westers volgens de klassieke indeling, zijn dientengevolge weinig onderzocht, ondanks dat Indonesië wat betreft omvang één van de belangrijkste migrantenlanden is.

Ook praktische en financiële overwegingen hebben mogelijk een rol gespeeld bij de gerichtheid op de grootste niet-westerse migrantengroepen. Zo nemen de kosten en uitdagingen van het vertalen van vragenlijsten en interviews doorgaans toe indien meer verschillende groepen onderzocht worden. Verder zijn in bestaande surveys de aantallen ouderen met een specifieke herkomst vaak te klein om betrouwbare uitspraken te kunnen doen voor de migrantengroepen afzonderlijk. Het resultaat is dat relatief weinig bekend is van migrantenouderen in het algemeen, ondanks dat deze groep groot is en steeds groter wordt. Verder is de kennis van migrantenouderen mogelijk vertekend omdat deze slechts op een selectieve groep migrantenouderen is gebaseerd. Tevens richten studies onder migrantenouderen zich doorgaans op één specifiek levensdomein of thema, zoals gezondheid (Janssen et al., 2018; Parlevliet et al., 2014), eenzaamheid (Fokkema et al., 2016; Klok et al., 2017) of wonen (Bui, 2011; Weltevrede et al., 2013). In dit artikel wordt getracht een meer representatieve en bredere kijk op migrantenouderen te geven. Specifiek worden de 20 grootste groepen migrantenouderen in kaart gebracht en wordt hun positie op meerdere maatschappelijke terreinen beschreven: demografie, huishoudenssituatie en nabijheid van kinderen, sociaaleconomische positie en gezondheid.

Nederland telt bijna 5,7 miljoen mensen van 55 jaar en ouder. Het grootste gedeelte van deze ouderen, ongeveer 4,8 miljoen mensen (84,5 procent), heeft geen migratieachtergrond. Zo’n 566 duizend ouderen (10 procent) hebben een eerste generatie migratieachtergrond. Daarnaast zijn er nog iets meer dan 300 duizend ouderen die een kind zijn van een migrant (5,5 procent). Dit zijn ouderen die minimaal één ouder hebben die niet in Nederland geboren is, maar die zelf wel in Nederland geboren zijn. Van deze groep kan een sterkere integratie in Nederland verwacht worden, omdat zij reeds hun hele leven in Nederland verblijven en bijvoorbeeld minder vaak taalproblemen hebben. Daarom wordt in dit artikel gefocust op ouderen van de eerste generatie, kortweg migrantenouderen.

De herkomst van migrantenouderen in Nederland is heel divers. In totaal zijn er meer dan 250 herkomstgebieden waar migrantenouderen in Nederland uit afkomstig zijn. In figuur 2.1 staan de 20 grootste groepen migrantenouderen in Nederland weergegeven. Uit deze groepen komt 83 procent van alle migrantenouderen in Nederland. Het aandeel personen uit de vier vaak onderzochte migrantengroepen – Turks, Marokkaans, Surinaams en Antilliaans – daarin is 38 procent. Het aandeel immigranten afkomstig uit deze klassieke migratielanden is afgenomen door de tijd heen en ook in de toekomst wordt verwacht dat er relatief meer immigranten uit andere landen naar Nederland zullen komen (De Regt et al., 2021).

Naast de herkomstlanden is ook de migratiegeschiedenis van de migrantenouderen in Nederland zeer divers. Zo is er een groep herkomstlanden waar Nederland vanwege het koloniale verleden een band mee heeft (Indonesië, Suriname en Nederlandse Antillen). De dekolonisatie van Indonesië (1945–1949) en de onafhankelijkheid van Suriname (1975) zorgden voor omvangrijke migratiestromen uit deze landen. Indonesiërs en Surinamers zijn nu, met afstand, de meest omvangrijke groepen migrantenouderen in Nederland, met meer dan 80 duizend personen per groep. De staatkundige betrekkingen tussen de Antillen en Nederland zijn niet verbroken, wat (re)migratiestromen relatief makkelijk (en fluctuerend) maakt (De Regt et al., 2021). Ouderen met een Antilliaanse herkomst vormen ook een substantieel deel van de groep migrantenouderen in Nederland (zie Oostindie & Schoorl (2011) voor meer informatie over postkoloniale migratiestromen).

Daarnaast hebben veel migrantenouderen in Nederland een Turkse of Marokkaanse herkomst, afgerond zo’n 55 duizend per groep. De migratiestromen uit Marokko en Turkije kwamen vooral op gang doordat Nederland in de jaren 60 van de vorige eeuw gastarbeiders ging werven om te kunnen voldoen aan de grote vraag naar ongeschoolde arbeidskrachten (Nicolaas et al., 2003). Een groot deel van deze gastarbeiders heeft vervolgens gezinsleden laten overkomen en heeft zich blijvend in Nederland gevestigd.

Verder komt een substantieel deel van de migrantenouderen uit een buurland. Er zijn vooral veel migrantenouderen met een Duitse migratieachtergrond (bijna 40 duizend), maar ook uit België en het Verenigd Koninkrijk zijn relatief veel migrantenouderen afkomstig (rond 15 duizend).

Een ander omvangrijk deel van de groep migrantenouderen is afkomstig uit vluchtelingenlanden. Zo hebben het aan de macht komen van de streng religieuze ayatollah Khomeini in 1979 en de oorlog in de jaren 80 Iraanse vluchtelingen naar Nederland gebracht (Hessels, 2004a). Uit Irak zijn in de jaren 80 veel Koerden en andere etnische minderheden naar Nederland gevlucht (Van den Tillaart & Warmerdam, 2002). Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 kwam de immigratie uit deze regio op gang. Vooral uit de Kaukasus en Tsjetsjenië zijn asielimmigranten naar Nederland gekomen (Chkalova et al., 2008). De oorlog in voormalig Joegoslavië bracht vluchtelingen naar Nederland in de jaren 90 (Sprangers & Nicolaas, 2008). Het aantal Afghanen in Nederland is vooral in de tweede helft van de jaren 90 toegenomen door de burgeroorlog (Hessels, 2004b). Meer recent zijn veel Syriërs vanwege oorlog en geweld naar Nederland gevlucht (Dagevos et al., 2020).

Polen vormen in omvang de tiende groep migrantenouderen in Nederland (12 duizend). De toetreding tot de Europese Unie in 2004 heeft de migrantenstroom vanuit Polen sterk beïnvloed (Gijsberts et al., 2018; Karpinska & Ooijevaar, 2016). Polen is nu het grootste herkomstland van nieuwe immigranten in Nederland (CBS, 2022b). Ook uit Zuid-Europa komen relatief veel migrantenouderen (Italië en Spanje, respectievelijk 7 duizend en 6 duizend). Italië maakte al deel uit van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS, 1952), Spanje trad in 1986 toe tot de Europese Economische Gemeenschap.

Verder komen relatief veel migrantenouderen uit de Aziatische landen China en Hongkong (respectievelijk 8,5 duizend en 5,6 duizend). Nederland kent een lange traditie van immigratie van Chinezen (Harmsen, 1998). Tussen 1970 en 2000 zijn veel immigranten vanuit Hongkong naar Nederland gekomen met zowel economische als politieke motieven (Cheung, 2022). Tot slot komen relatief veel migrantenouderen uit Kaapverdië (5,5 duizend). Dit Afrikaanse land heeft een zwakke economische basis. De Kaapverdiaanse regeringen hebben emigratie altijd gestimuleerd waardoor de buitenlandse gemeenschap groter geworden is dan het aantal Kaapverdianen in het land zelf (Choenni, 2004).

Uiteraard zijn de migratiestromen per herkomstland meer divers dan hier is weergegeven. Ook kunnen de motieven voor immigratie per land over de tijd heen veranderen. Zo zijn er in het verleden immigranten uit Spanje gekomen die gevlucht zijn voor het dictatoriale regime, zijn er Spaanse immigranten die als gastarbeider geworven zijn, zijn er tijdens de financiële crisis mensen vanuit Spanje naar Nederland vertrokken vanwege de hoge werkloosheid en slechte economische situatie in Spanje en is er ook sprake van gezinsmigratie en studiemigratie. Meer informatie over de migratiemotieven per herkomstland door de tijd heen is te vinden op StatLine (CBS, 2022c, 2022d). Verder staat in Jennissen (2011) meer informatie over de verschillende migratiestromen naar Nederland.

In de top 20 van landen met migrantenouderen zijn, zoals hierboven beschreven, diverse clusters te herkennen, gebaseerd op de migratiegeschiedenis.

• Voormalige koloniën (Indonesië, Nederlandse Antillen, Suriname),
• Voormalige gastarbeiderslanden (Marokko, Turkije),
• Buurlanden (België, Duitsland, Verenigd Koninkrijk),
• Nieuwe EU-landen (Polen),
• Zuid-Europese landen (Italië, Spanje),
• Afrikaanse landen (Kaapverdië),
• Aziatische landen (China, Hongkong),
• Vluchtelingenlanden (Afghanistan, Iran, Irak, Joegoslavië, Sovjet-Unie, Syrië).

De specifieke migratiegeschiedenis van deze clusters kan een sterke invloed hebben (gehad) op de maatschappelijke positie van migrantenouderen in Nederland. Daarom worden in onderstaande figuren voor de overzichtelijkheid de landen per cluster gesorteerd.

3.1 Leeftijd en verblijfsduur

De groep ouderen in Nederland neemt niet alleen toe, maar ook de gemiddelde leeftijd van ouderen stijgt en daarmee wordt het aandeel oude ouderen (personen van 75 jaar of ouder) binnen de groep ouderen steeds groter. In het algemeen kan gesteld worden dat hoe ouder personen zijn hoe kwetsbaarder hun situatie is, bijvoorbeeld wat betreft gezondheid en welbevinden.

Van de ouderen met een Nederlandse herkomst is ongeveer een kwart 75 jaar of ouder en de gemiddelde leeftijd is 69 jaar (zie bijlage 1 voor de gemiddelde leeftijd per groep). Ouderen met een niet-Nederlandse herkomst zijn gemiddeld jonger, met uitzondering van de Indonesische, Duitse en Italiaanse ouderen. Vooral de ouderen die afkomstig zijn uit een vluchtelingenland zijn relatief jong: één op de tien heeft de leeftijd van 75 jaar bereikt en de gemiddelde leeftijd ligt tussen de 62 en 65 jaar. Ook ouderen met een Poolse herkomst zijn relatief jong, gemiddeld 62 jaar. De migratiestroom uit dit land is relatief recent op gang gekomen (na de toetreding tot de Europese Unie en het verkrijgen van het recht om zich vrij te vestigen in andere EU-landen). De oudste groep zijn ouderen uit Indonesië: ruim een derde behoort tot de 75-plussers en de gemiddelde leeftijd is 72 jaar. Zoals in paragraaf 2 weergegeven, is de migratiestroom uit Indonesië voornamelijk op gang gekomen na de dekolonisatie na de Tweede Wereldoorlog. Ook de ouderen uit de EU-landen Duitsland en Italië zijn relatief vaak 75 jaar of ouder, respectievelijk 31 procent en 33 procent.

Het aandeel oude ouderen en de gemiddelde leeftijd van migrantenouderen hangen deels samen met hun migratiegeschiedenis. Zoals eerder al duidelijk werd, zijn vooral ouderen uit Indonesië relatief lang in Nederland (gemiddeld 56 jaar). Ouderen uit vluchtelingenlanden (in het bijzonder Syrië) en Polen zijn gemiddeld het minst lang in Nederland.

3.2 Geslacht

Het percentage vrouwen onder de ouderen met een Nederlandse herkomst ligt iets boven de 50. Dit komt omdat vrouwen doorgaans ouder worden dan mannen en daardoor is zeker bij de oudste leeftijdsgroepen meer dan 50 procent vrouw (CBS, 2022e).

In een aantal groepen migrantenouderen is het percentage vrouwen relatief laag. Zo zijn vier op de tien migrantenouderen uit Syrië vrouw. Dit is in lijn met het gegeven dat mannen oververtegenwoordigd zijn indien naar verblijfsvergunningen gekeken wordt (Huisman, 2020). Ook het aandeel vrouwen bij de Italiaanse migrantenouderen is laag (iets meer dan een kwart). In de jaren 60 zijn Italiaanse mannen als arbeidsmigrant naar Nederland gekomen en in tegenstelling tot bijvoorbeeld arbeidsmigranten uit Marokko en Turkije hebben zij minder vaak hun partner over laten komen (Obdeijn & Schrover, 2008). Binnen sommige groepen migrantenouderen is het aandeel vrouwen juist hoog. Van de migrantenouderen uit de Sovjet-Unie is zelfs 68 procent vrouw. Na asielimmigratie werd gezinsvorming belangrijk als motief voor immigratie uit (voormalig) Sovjet-Unie. Vooral uit de Baltische Staten kwamen relatief veel vrouwen die met een Nederlandse man getrouwd zijn (Chkalova et al., 2008). Ook het percentage vrouwen bij Poolse migrantenouderen is relatief hoog (65 procent). Deze oververtegenwoordiging van vrouwen is ook terug te zien bij de totale populatie Poolse migranten in Nederland (Gijsberts et al., 2018).

3.3 Regionale spreiding

Het is interessant om meer zicht te krijgen op de regionale spreiding van (migranten)ouderen, omdat dit invloed heeft op de regionale bevolkingssamenstelling/-ontwikkeling en de daarmee samenhangende behoeften rondom bijvoorbeeld zorg en huisvesting. Het is bekend dat immigranten zich relatief vaak in grote steden vestigen (Van der Star et al., 2021). Dit gebeurt vanwege de stedelijke voorzieningen, maar ook vanwege de aanwezige gemeenschap van personen met eenzelfde herkomst.

Ook op oudere leeftijd wonen personen die niet in Nederland geboren zijn relatief vaak in een grotere stad dan ouderen met een Nederlandse herkomst. Ongeveer twee derde van de ouderen met een Nederlandse herkomst woont niet in een grotere stad. Alleen ouderen die vanuit België en Duitsland geïmmigreerd zijn wonen, net als ouderen met een Nederlandse herkomst, overwegend in minder stedelijke gemeenten. Zoals in figuur 3.3.2 en figuur 3.3.3 weergegeven is, wonen zij veelal in het grensgebied met hun geboorteland. Belgische migrantenouderen wonen vaak in Zeeuws-Vlaanderen, Duitse migrantenouderen in Limburg en de oostelijke grensstreek. Ook ouderen uit het Verenigd Koninkrijk en Polen wonen iets vaker in minder stedelijke gebieden. De meerderheid van de migrantenouderen woont evenwel in stedelijke gebieden. Vooral ouderen met een Kaapverdiaanse, Surinaamse en Marokkaanse herkomst wonen relatief vaak in één van de vier grote steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag of Utrecht. Ouderen uit Kaapverdië wonen overwegend (meer dan driekwart) in Rotterdam. Ouderen met een Surinaamse herkomst wonen relatief vaak in Amsterdam (22 procent), Rotterdam (16 procent) en Den Haag (15 procent) en ouderen met een Marokkaanse achtergrond wonen in Amsterdam (22 procent) en in Rotterdam (11 procent).

Migrantenouderen uit vluchtelingenlanden wonen, in vergelijking met andere migrantenouderen, relatief weinig in één van de vier grote steden. Dit is vooral het geval bij Syriërs, de groep migrantenouderen die het meest recent naar Nederland gevlucht is (figuur 3.3.4). De reden hiervoor is dat statushouders verspreid over het land gehuisvest worden. Het Rijk bepaalt hoeveel statushouders elke gemeente moet huisvesten, waarbij grotere gemeenten meer nieuwe statushouders moeten huisvesten dan kleinere gemeenten. Er wordt geen rekening gehouden met persoonlijke wensen en voorkeuren van de statushouder. Wel kunnen werk, studie, eerstegraads familie en medische omstandigheden meegenomen worden bij de toewijzing.

Naarmate statushouders langer in Nederland verblijven gaan zij steeds stedelijker wonen (Driessen et al., 2021). Deze patronen zijn ook bij oudere migranten terug te zien. Migrantenouderen uit vluchtelingenlanden die langer geleden naar Nederland zijn gevlucht wonen vaker in één van de vier grote steden dan bijvoorbeeld Syrische ouderen. Toch is ook onder Syriërs sprake van geografische clustering (figuur 3.3.4). Zo wonen Syrische ouderen relatief vaak in Enschede. Dit komt doordat voor de vluchtelingenstroom uit Syrië in de jaren 2015–2017 reeds veel Syrische vluchtelingen zich hier gevestigd hebben. In Glane, naast Enschede, staat een Syrisch-orthodox klooster.

4.1 Type huishouden

Uit onderzoek is bekend dat ouderen in Nederland bij gezondheidsproblemen of ouderdomsklachten liever in de huidige woning blijven wonen dan verhuizen (Akkermans et al., 2020). De houding tegenover het wonen in een verzorgingshuis bij verlies van zelfstandigheid is verdeeld: ruim een op de drie ouderen is hierover (heel) negatief, een kwart is (heel) positief en 40 procent is positief noch negatief (Akkermans et al., 2020). Indien ouderen ervoor gekozen hebben om naar een verpleeghuis te gaan, zijn bezorgdheid van de familie, achteruitgang van de fysieke en/of mentale gezondheid en tekort aan zorg van familie, vrienden of thuiszorg de meest genoemde redenen (Verbeek-Oudijk & Koper, 2021).

In het algemeen voelen ouderen in Nederland er weinig voor om bij (schoon)kinderen in te wonen indien zelfstandig wonen niet meer mogelijk is. Meer dan zeven op de tien ouderen met kinderen zijn hierover (zeer) negatief en deze negatieve houding neemt toe met de leeftijd (Akkermans et al., 2020). Er zijn duidelijke verschillen naar herkomst in normen rondom familiesolidariteit (De Valk & Schans, 2008). Zeven procent van de 50- tot 80-jarigen met een Nederlandse herkomst is van mening dat zij, als zij op leeftijd zijn, bij hun kinderen zouden moeten kunnen wonen. Van personen met een Antilliaanse, Surinaamse en Turkse achtergrond vindt respectievelijk 46 procent, 49 procent en 68 procent dit, en van personen met een Marokkaanse herkomst is 91 procent die mening toegedaan.