Landelijke Jeugdmonitor: Leefsituatie jeugd en jeugdhulpgebruik

Met de meeste kinderen en jongeren in Nederland gaat het gelukkig goed. Maar sommigen hebben extra hulp nodig. Voor die extra hulp en ondersteuning zijn gemeenten sinds de invoering van de Jeugdwet in 2015 verantwoordelijk. Zij bepalen in hun jeugdbeleid hoe ze de jeugdhulp organiseren. Zo zetten ze bijvoorbeeld in het kader van preventie in op een kansrijke start maar ook op de samenwerking tussen onderwijs en zorg. Om te weten wat het effect is van hun jeugdbeleid, monitoren gemeenten hoe het gaat met de kinderen en jongeren.

Om gemeenten daarbij te ondersteunen is ook in de Landelijke Jeugdmonitor allerlei regionale informatie opgenomen over de situatie van de jeugd. In het Jaarrapport Jeugdmonitor wordt daar jaarlijks over gepubliceerd. Daarnaast zijn cijfers hierover terug te vinden in de Jeugdmonitor StatLine en is de zogenoemde benchmark jeugdhulp beschikbaar. Dit is een visueel instrument met als doel om zicht te krijgen op de situatie van de jeugd in de eigen gemeente, maar ook om te kunnen leren van andere gemeenten. Hoe doet de jeugd het in vergelijkbare gemeenten en hoe is het jeugdhulpgebruik in die gemeenten? Doordat de Landelijke Jeugdmonitor ontwikkelingen door de tijd heen volgt, is ook zichtbaar in hoeverre dit beeld door de jaren heen wijzigt. In het Jaarrapport Jeugdmonitor 2020 (CBS, 2020a) werd stilgestaan bij vijf jaar Jeugdwet. Daaruit bleek dat het aandeel jongeren met jeugdhulp in de periode tussen 2015 en 2019 alsmaar is toegenomen. Echter, een aantal maatschappelijke indicatoren die in de Landelijke Jeugdmonitor zijn opgenomen om een beeld te geven van de leefsituatie van de jeugd, laten in deze periode voornamelijk een positieve ontwikkeling zien. Het aandeel jonge kinderen in een bijstandsgezin, derdejaarsleerlingen op het vmbo en jonge geregistreerde verdachten was kleiner. De arbeidsdeelname onder jongeren was hoger en het drankgebruik is in deze periode niet veranderd. Dit was de aanleiding om in dit artikel de maatschappelijke indicatoren en het jeugdhulpgebruik nader te bekijken. De vraag daarbij is ook hoe beiden zich tot elkaar verhouden.

Allereerst wordt een beschrijving gegeven van de maatschappelijke indicatoren zoals die in de Landelijke Jeugdmonitor zijn opgenomen. Het betreft hier een beperkte set aan indicatoren waarmee een globaal beeld wordt geschetst van hoe het met de jeugd in Nederland gesteld is in brede zin, dat wil zeggen in de thuissituatie, op school, op het werk, met de gezondheid en de veiligheid. Daarnaast wordt het jeugdhulpgebruik bekeken. Dit wordt weergegeven in een totaalcijfer, zonder onderscheid te maken naar verschillende vormen van jeugdhulp. Zowel de maatschappelijke indicatoren als het jeugdhulpgebruik worden beschreven op gemeenteniveau.

Vervolgens wordt de samenhang van de maatschappelijke indicatoren met het jeugdhulpgebruik beschreven.

Omdat bij deze samenhang veel factoren een rol kunnen spelen gaat het in onderhavig artikel om exploratieve analyses. Behalve factoren die de jongeren of hun leefsituatie zelf betreffen spelen mogelijk ook andere factoren zoals het gemeentelijk beleid een rol (SCP, 2020). Gemeenten bepalen op lokaal niveau hun eigen beleid op basis van hetgeen in hun regio nodig is en wat zij willen bereiken. De beleidsmatige context op gemeentelijk niveau en andere indicatoren die mogelijk van invloed kunnen zijn op het jeugdhulpgebruik vallen buiten het bestek van dit artikel en worden in de analyse buiten beschouwing gelaten.

De opbouw van het artikel is als volgt: in paragraaf 2 wordt ingegaan op de maatschappelijke indicatoren en in paragraaf 3 op het jeugdhulpgebruik. Vervolgens wordt in paragraaf 4 de samenhang tussen de maatschappelijke indicatoren en het jeugdhulpgebruik beschreven en volgen in paragraaf 5 de conclusie en discussie.

In de Landelijke Jeugdmonitor zijn zes thema’s gekozen die een breed beeld bieden van de situatie waarin jongeren opgroeien en die aansluiten bij het doel van de Jeugdwet om de jeugdige in staat te stellen om gezond en veilig op te groeien, te groeien naar zelfstandigheid, en voldoende redzaam te zijn en maatschappelijk te participeren. Deze thema’s zijn wonen en veilig opgroeien, kindermishandeling, school, werk, middelengebruik en criminaliteit. Voor elk thema is in de Landelijke Jeugdmonitor in samenspraak met beleidsmakers bij de Rijksoverheid één maatschappelijke indicator gekozen om op hoofdlijnen een beeld te geven van de situatie van de jeugd per gemeente. Belangrijk voor de keuze van de indicatoren is of de indicator iets zegt over het welzijn van jongeren en of er betrouwbare data beschikbaar zijn die ook door de tijd heen gevolgd kunnen worden.

In deze paragraaf worden de gekozen thema’s en de daarbij behorende indicatoren verder toegelicht. Ook wordt per indicator beschreven wat de huidige stand van zaken is en een beeld geschetst van de gemeenten die hoog en laag scoren op de verschillende indicatoren. Meer gedetailleerde informatie hierover is te vinden in het Jaarrapport Landelijke Jeugdmonitor (CBS, 2021a).

2.1 Wonen en veilig opgroeien

Uitgangspunt bij het thema wonen en veilig opgroeien is dat kinderen opgroeien in een omgeving waarin aan de eerste levensbehoeften wordt voldaan. Als gezinnen financieel (te) weinig te besteden hebben, vormt dat een risico voor dit uitgangspunt. Het risico om in een gezin met geldzorgen op te groeien is groter voor kinderen uit bijstandsgezinnen (CBS, 2021b). Voor dit thema wordt daarom sinds 2015 het percentage minderjarigen gepresenteerd dat woont in een gezin waarvan minstens één ouder een bijstandsuitkering ontvangt.

Van alle kinderen onder de 18 jaar behoorde eind 2020 6,2 procent tot een gezin waarin minstens één ouder een bijstandsuitkering had. Naar verhouding woonden toen de meeste bijstandskinderen in Rotterdam, Heerlen, Amsterdam, Groningen en Pekela. Op provinciaal niveau woonden naar verhouding de meeste bijstandskinderen in de provincie Groningen (8,7 procent) en de minste in de provincie Utrecht (4,9 procent).

2.2 Kindermishandeling

Door kindermishandeling of huiselijk geweld kan de ontwikkeling van kinderen onder druk komen te staan. Zo blijkt uit onderzoek, dat als onderdeel van de Slachtoffermonitor seksueel geweld tegen kinderen is uitgevoerd, dat bijna de helft van de kinderen die te maken hebben gehad met seksueel geweld uit huis wordt geplaatst (Hospers, Van der Kamp en Van der Zijden, 2020). Kindermishandeling betreft naast seksueel geweld, ook fysiek en emotioneel geweld en verwaarlozing. Voor het krijgen van advies en/of het doen van een melding bij (vermoedens) van kindermishandeling kan men in Nederland in elke regio terecht bij Veilig Thuis, het advies- en meldpunt voor (vermoedens van) huiselijk geweld, kinder- en ouderenmishandeling. Om een indicatie te krijgen hoeveel kinderen te maken hebben met kindermishandeling is in de Landelijke Jeugdmonitor gekozen voor de indicator van het aantal meldingen van kindermishandeling bij Veilig Thuis.

In 2020 waren er bijna 63 duizend meldingen van kindermishandeling in heel Nederland, dit zijn 361 meldingen per 100 duizend inwoners. In het merendeel van de gevallen ging het om emotionele of psychische mishandeling of verwaarlozing of het getuige zijn van geweld. Van fysiek geweld of seksueel misbruik was in ongeveer 1 op de 5 meldingen sprake. Het aantal meldingen van kindermishandeling was in dat jaar met 800 of meer meldingen per 100 duizend inwoners het hoogst in de gemeenten Zwijndrecht, Almere, Dordrecht, Appingedam en Den Haag. Gemeenten met naar verhouding het laagste aantal meldingen waren Tubbergen, Dinkelland, Veere, Oisterwijk en Bunnik (minder dan 100 meldingen per 100 duizend inwoners).

2.3 School

In Nederland hebben kinderen en jongeren het recht om naar school te gaan om zich zo optimaal te kunnen ontwikkelen. Door naar school te gaan, kunnen ze hun talenten benutten, maar zich ook voorbereiden om een passende plek te vinden op de arbeidsmarkt. De indicator die in de Jeugdmonitor wordt gebruikt om hier een beeld van te geven, is het aandeel derdejaars leerlingen in het vmbo ten opzichte van het totaal aantal derdejaars leerlingen in het voortgezet onderwijs.

In het schooljaar 2020/’21 zaten bijna 188 duizend leerlingen in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs (exclusief praktijkonderwijs en voortgezet speciaal onderwijs). Daarvan volgde de helft (50,2 procent) een opleiding binnen het vmbo, dit zijn ruim 94 duizend leerlingen. De andere helft zat op de havo of het vwo. Gemeenten met de laagste percentages leerlingen op het vmbo liggen veelal in de omgeving van Wassenaar en Bloemendaal, of in het Gooi: Oegstgeest (17,5 procent), Laren (19,4 procent) en Heemstede (23,8 procent). Gemeenten met de hoogste percentages leerlingen op het vmbo liggen relatief vaak in Groningen, Zeeland en Fryslân, zoals Pekela (73,6 procent), Reimerswaal (67,4 procent) en Weststellingwerf (65,3 procent).

Op de Waddeneilanden is het aandeel vmbo’ers met 67,1 procent hoger dan gemiddeld. Texel, het in inwonersaantal grootste Waddeneiland, wijkt met 55,9 procent het minst af van het Nederlandse gemiddelde. Op Texel wordt voortgezet onderwijs aangeboden op alle niveaus, van vmbo-b tot vwo. Dat is op de overige eilanden niet, of maar voor een deel van de opleiding, het geval. Leerlingen die havo of vwo willen volgen moeten vanaf het eerste leerjaar of na de brugperiode naar de wal.

2.4 Werk

Tijdens hun schoolloopbaan worden jongeren voorbereid op de arbeidsmarkt. Uit onderzoek van het NJi (2019) blijkt onder meer dat een zinvolle dagbesteding naast school, zoals een baantje, sport of een vereniging, kan helpen om uit de problemen te blijven of te komen. In de Landelijke Jeugdmonitor is voor het thema werk de indicator werkzame jongeren opgenomen. Het gaat om het percentage jongeren van 15 tot 27 jaar met betaald werk, ook wel de nettoarbeidsparticipatie genoemd. Om de situatie op gemeentelijk niveau te kunnen presenteren wordt voor deze indicator gebruik gemaakt van registerinformatie. Voor cijfers over de arbeidsparticipatie van jongeren op landelijk niveau wordt in de Landelijke Jeugdmonitor de Enquête Beroepsbevolking (EBB) gebruikt.

In 2020 had 65,9 procent van de 15- tot 27 jarigen in Nederland betaald werk, dat zijn bijna 1,7 miljoen jongeren. In 2019 was dit 68,3 procent. Op gemeenteniveau zijn in de Landelijke Jeugdmonitor alleen cijfers uit 2019 beschikbaar. De netto arbeidsparticipatie onder jongeren van 15 tot 27 jaar was in 2019 het hoogst in de gemeenten Veere (84,5 procent), Urk, Boekel, Staphorst en Reusel-De Mierden (allen rond de 84 procent). Bij de gemeenten groter dan 100 duizend inwoners was het percentage werkenden ook hoog in de gemeenten Westland (81,0 procent), Alphen aan den Rijn, ’s-Hertogenbosch en Ede (alle rond de 74 procent). Van alle gemeenten was het aandeel werkende jongeren het kleinst in Vaals (39,5 procent), Wageningen (44,5 procent) en Wassenaar (45,8 procent).

In de vier grootste gemeenten lag de nettoarbeidsparticipatie van jongeren in 2019 onder het landelijk gemiddelde. In Utrecht had van de 15- tot 27 jarigen 67,1 procent betaald werk, in Amsterdam 65,3 procent, in Rotterdam 63,1 procent en in Den Haag 58,7 procent. In de studentensteden Wageningen (44,5 procent), Maastricht (46,0 procent), Delft (51,8 procent) en Groningen (57,3 procent) was de arbeidsparticipatie ook relatief laag.