Het vertrouwen van immigranten in de samenleving in relatie tot hun verblijfsduur

Immigranten komen naar Nederland met uiteenlopende motieven, zoals werk, studie of het verkrijgen van asiel. De omvang van deze groepen wisselt sterk, evenals de herkomstlanden van deze immigranten (Jennissen, Engbersen, Bokhorst en Bovens, 2018). Zo nemen de studie- en arbeidsmigranten toe, zijn er minder asielmigranten en is er een sterke groei van de immigranten uit Midden- en Oost-Europa. Vanuit het integratieperspectief is relevant hoe lang deze immigranten in Nederland verblijven. Uit eerdere studies is gebleken dat migratie meer vlottend is geworden: verbleef 64 procent van het 1999-2005 cohort minstens vijf jaar in Nederland, dit aandeel is voor het cohort 2006-2010 gereduceerd tot 53 procent (Schmeets, 2019). Deze bevindingen tonen aan dat het profiel van de immigranten allerminst stabiel is. Dit roept de vraag op of er ook een wisselend beeld is in de mate waarin immigranten geïntegreerd zijn in de Nederlandse samenleving.

Een Europese vergelijking laat zien dat Nederland, samen met Scandinavische landen, hoog scoort op het vertrouwen in de medemens en in instituties (Schmeets, 2017; CBS, 2021). Bovendien kwam uit een recente studie (Schmeets en Exel, 2021) naar voren dat het vertrouwen in de medeburger en in publieke instituties onder migranten met een niet-westerse achtergrond in de periode 2012-2019 sterker is gegroeid dan van de groepen met een Nederlandse en westerse achtergrond. Daarmee is de vertrouwenskloof tussen de herkomstgroepen kleiner geworden en dus is er op dit vlak sprake van meer integratie. Vooral bij de groep die in het buitenland is geboren, de eerste generatie, doet het ertoe of ze afkomstig zijn van een westers of niet-westers land. Zo is het vertrouwen in de medemens hoger onder de westerse immigranten ten opzichte van de niet-westerse, maar beide immigrantengroepen hebben beduidend minder vertrouwen in andere mensen dan de groep met een Nederlandse achtergrond (1.1). Anders gesteld is het echter met het vertrouwen in instituties (1.2). Zowel in publieke als in private instituties hebben de niet-westerse immigranten meer vertrouwen dan zowel de westerse als de Nederlandse groep. Uitzonderingen hierop zijn het vertrouwen in leger, politie en rechters.

Om meer inzicht te krijgen in deze discrepanties in het vertrouwen wordt in dit artikel ingegaan op de rol van de verblijfsduur van immigranten waarvan de migratiedatum bekend is. Volgens één theorie (Röder en Mühlau, 2012) hebben vooral niet-westerse immigranten een hoog verwachtingspatroon van de instituties. Naarmate ze langer in Nederland verblijven worden deze verwachtingen getemperd en neemt het vertrouwen af. Dit sluit aan bij de assimilatietheorie die ervan uitgaat dat er (gedeeltelijke) assimilatie plaatsvindt waarbij de immigrant zich aanpast aan de cultuur en gewoonten van de inwoners zonder migratieachtergrond. Dit kan tevens gepaard gaan met integratie waarbij migrantengroepen en de groep met een Nederlandse achtergrond naar elkaar toegroeien, en de verschillen uiteindelijk kunnen verdwijnen.

Bij het vertrouwen in de medemens spelen dergelijke verwachtingen minder. Het vertrouwen in de medemens wordt voor een belangrijk deel bepaald in de formatieve jaren en dus in het land waar de immigrant is opgegroeid. Dat vertrouwen in andere personen is onder de niet-westerse immigranten relatief laag. Dit opgebouwde wantrouwen is vooral een grondhouding, die maar lastig omgebogen kan worden. Er is ook weinig empirisch bewijs voor een relatie tussen verblijfsduur en vertrouwen in andere mensen. Voor Denemarken vond Dines (2013, p. 120) een zwak negatief verband met verblijfsduur, terwijl uit een studie van Niu en Zhao (2018, p. 269) in China bleek dat een langere verblijfsduur gunstig was voor het sociale vertrouwen.

Onderzocht wordt of de verblijfsduur bij de immigranten zorgt voor een impuls aan het vertrouwen in de medemens, en voor een afname van het vertrouwen in instituties. Of anders gezegd: nagegaan wordt of, en zo ja in welke mate, de verblijfsduur bijdraagt aan het verminderen van de verschillen in het vertrouwen tussen immigranten en de Nederlandse groep, met meer integratie als resultaat. Immigranten worden in dit onderzoek niet door de tijd gevolgd, maar immigranten met een verschillende verblijfsduur worden met elkaar vergeleken. Nakomelingen van immigranten blijven hier buiten beschouwing.

De bevindingen worden geplaatst in de theoretische perspectieven van de assimilatietheorie en de verwachtingstheorie. Volgens de acculturatietheorie, ook aangeduid met culturele assimilatie, nemen immigranten op den duur de waarden, normen en attitudes over van het gastland. Dit komt doordat immigranten in contact komen met de groep zonder migratieachtergrond en met de instituten. De culturele verschillen tussen de immigrant en de samenleving waar ze naartoe zijn gegaan zouden daarom na verloop van tijd kleiner worden. Zo zal de verblijfsduur door het proces van culturele assimilatie het vertrouwen in instituten beïnvloeden (Alba en Nee, 1997; Gordon, 1964; Michelson, 2003). Aangezien immigranten meer vertrouwen hebben in instituten dan de Nederlandse herkomstgroep (Maxwell, 2010), wordt verwacht dat hun vertrouwensniveau daalt naarmate ze meer cultuur van het gastland overnemen. Ook Röder en Mühlau (2012) wijzen in een studie in 26 Europese landen op de negatieve relatie tussen verblijfsduur van immigranten en het vertrouwen in instituties, terwijl Voicu en Tufiş (2017), in een studie in 47 Europese landen, geen duidelijk patroon tussen verblijfsduur en vertrouwen in instituties vonden.

3.1 Vertrouwen in medemens

Van alle immigranten in het onderzoek heeft 46 procent vertrouwen in de medemens. Grosso modo geldt hoe langer de verblijfsduur, des te lager het vertrouwen. Iets meer dan de helft van de immigranten die hier korter dan tien jaar verblijven, heeft vertrouwen in anderen. Bij de immigranten die al dertig tot veertig jaar in Nederland wonen, ligt dit op 41 procent. Bij de groep die minstens veertig jaar in Nederland woont, is het vertrouwen in de medemens met 46 procent weer iets hoger.

De daling in het sociale vertrouwen is alleen van toepassing voor de niet-westerse immigranten. Zo zeggen 55 procent van de niet-westerse immigranten die korter dan vijf jaar in Nederland verblijven voorafgaande aan het vraaggesprek dat ze andere mensen vertrouwen. Dit percentage ligt op 47 bij degenen die hier vijf tot tien jaar verblijven en tussen de 37 en 42 procent bij de niet-westerse immigranten die nog langer in Nederland wonen. Bij de westerse groep ligt het vertrouwen van immigranten die hier al langer verblijven juist hoger dan bij degenen die hier korter dan vijf jaar verblijven (51 procent). Alleen bij de groep met de langste verblijfsduur (meer dan veertig jaar) ligt het vertrouwen lager (47 procent). Dit alles kan er op duiden dat deze vertrouwenskloof tussen de niet-westerse en westerse immigranten groter wordt naarmate ze langer, tot een verblijfsduur van veertig jaar, in Nederland wonen. Bij een nog langer verblijf wordt de afstand in het vertrouwen weer kleiner. Het vertrouwen in de medemens ligt bij alle groepen lager dan bij de groep zonder migratieachtergrond (zie 1.1).

Het verschil in het vertrouwen tussen de kortere en langere verblijfsgroepen kan echter ook (deels) een gevolg zijn van het feit dat de samenstelling van deze groepen verschilt. Een eerste regressieanalyse, zonder aanvullende kenmerken (model 1), bevestigt dat het vertrouwen in de medemens groter is onder de immigranten met een kort verblijf ten opzichte van de groepen die langer in Nederland wonen zie Tabellenbijlage). Uit regressiemodel 2 blijkt dat het vertrouwen groter is onder westerse dan onder niet-westerse immigranten. Uit model 3 blijkt dat er meer vertrouwen is onder de immigranten die niet genaturaliseerd en man zijn, en naarmate het opleidingsniveau hoger is. Leeftijd is voor het vertrouwen niet onderscheidend. Wanneer gecorrigeerd wordt voor verschillen in al deze kenmerken blijkt de verblijfsduur niet meer relevant voor het vertrouwen in de medemens. Dit blijft overeind indien bovendien rekening wordt gehouden met de andere kenmerken (model 4). Immigranten met een bovengemiddeld inkomen hebben meer vertrouwen in de medemens. De overige kenmerken – huishoudsamenstelling, urbanisatiegraad en landsdeel – hangen niet samen met het vertrouwen.

Het verband tussen verblijfsduur en het vertrouwen in de medemens verschilt tussen westerse en niet-westerse immigranten (getest met model 5). Op basis van model 4 zijn daarom afzonderlijke analyses uitgevoerd voor de westerse en de niet-westerse groep. Dit bevestigt de negatieve relatie tussen verblijfsduur en sociaal vertrouwen voor de niet-westerse immigranten: de groepen die langer in Nederland wonen, hebben minder vertrouwen in de medemens. Bij de westerse immigranten geldt de omgekeerde relatie: immigranten die al meer dan vijf jaar in Nederland wonen, etaleren een groter vertrouwen in andere mensen dan degenen die hier minder dan vijf jaar zijn.

3.2 Vertrouwen in instituties

Uit eerder onderzoek is gebleken dat niet-westerse immigranten een hoger vertrouwen hebben in zowel publieke als private instituties dan zowel westerse immigranten als de groep zonder migratieachtergrond (Schmeets en Exel, 2021). Uit het overzicht van de immigranten (3.2.1) blijkt de verblijfsduur ook bij het institutioneel vertrouwen een rol te spelen. Grosso modo neemt ook het institutioneel vertrouwen af met verblijfsduur. Het vertrouwen van de immigranten die veertig jaar of langer in Nederland wonen is voor elke institutie lager dan van diegenen die hier korter dan vijf jaar wonen. Het scherpst zijn de verschillen bij het vertrouwen in de politiek. Het vertrouwen in de Europese Unie (EU) kent het grootste verschil tussen de groep die hier het kortst en de groep die hier het langst verblijft, dat in de Tweede Kamer volgt daarna. Het vertrouwen in de EU is 62 procent onder de kortst verblijvende en 37 procent onder de langst verblijvende groep. Ook het vertrouwen in banken en grote bedrijven is hoger onder degenen die hier relatief kort verblijven dan onder degenen die hier relatief lang verblijven. Alleen bij kerken is het beeld minder scherp. Het vertrouwen onder immigranten die hier nog maar kort verblijven is alleen bij het leger lager dan onder mensen zonder migratieachtergrond (zie 1.2).

In het vervolg wordt onderzocht in welke mate de immigranten afkomstig uit westerse en niet-westerse herkomstlanden zich onderscheiden. Vanuit de verwachtingstheorie, en daaraan gekoppeld de dubbele referentie, zal de relatie met verblijfsduur sterker zijn voor de niet-westerse dan voor de westerse immigranten. Immers: de niet-westerse immigranten zijn vaak afkomstig uit landen die lager scoren op diverse democratische indicatoren, zoals corruptie, politieke instabiliteit, transparantie van de samenleving en het naleven van de regels van de rechtsstaat (V-DEM, 2021). Het democratische gehalte van herkomstlanden van de westerse immigranten is doorgaans hoger.

De vergelijking tussen de westerse en niet-westerse immigranten leert dat de relatie met verblijfsduur – hoe langer in Nederland, hoe minder vertrouwen – inderdaad fors sterker is bij de niet-westerse immigranten (3.2.2 en 3.2.3). Een uitgesproken voorbeeld is het vertrouwen in de politie. Bij de westerse immigranten is het vertrouwen hierin 72 procent onder de kortst verblijvende en 67 procent onder de langst verblijvende groep. Bij de niet-westerse immigranten is het vertrouwen in de politie onder deze groepen respectievelijk 80 en 59 procent. Vergelijkbare trends bij de niet-westerse immigranten zien we ook bij het vertrouwen in rechters (respectievelijk 80 en 63 procent), de Tweede Kamer (62 versus 34 procent), de EU (68 versus 33 procent), de pers (49 versus 27 procent) en grote bedrijven (51 versus 40 procent). Ook in de andere instituten heeft de groep met het langste verblijf het minste vertrouwen. Dat geldt voor het leger (63 versus 55 procent), ambtenaren (58 versus 43 procent), kerken (49 versus 37 procent) en banken (58 versus 36 procent). Het vertrouwen onder niet-westerse immigranten die hier nog maar kort verblijven is alleen bij het leger lager dan onder mensen zonder migratieachtergrond (zie 1.2).

Bij de westerse immigranten is er soms nauwelijks verschil in vertrouwen onder groepen met een verschillende verblijfsduur (politie, kerken, pers) of is het patroon grillig (leger, rechters, grote bedrijven). Bij het vertrouwen in andere instituties heeft de kortst verblijvende groep wel duidelijk meer vertrouwen dan de langst verblijvende groep, zoals in de Tweede Kamer (46 versus 34 procent), de EU (54 versus 35 procent) en de banken (46 versus 33 procent). Het vertrouwen onder westerse immigranten is niet bijzonder hoog of laag vergeleken met mensen zonder migratieachtergrond.

Om na te gaan of de relaties met verblijfsduur veranderen of zelfs verdwijnen indien rekening wordt gehouden met andere kenmerken, is net als bij het vertrouwen in de medemens een aantal regressiemodellen toegepast (zie Tabellenbijlage). Zo zijn immigranten met een langere verblijfsduur gemiddeld ouder dan de immigranten met een korter verblijf in Nederland. In het eerste model is alleen de verblijfsduur opgenomen (model 1). Daar worden dan telkens andere kenmerken aan toegevoegd (model 2, 3 en 4). In het vijfde model is tevens nagegaan of de relatie met verblijfsduur na controle verschilt tussen de westerse en niet-westerse groep.

Bij het vertrouwen in het leger leren de ongecorrigeerde cijfers dat immigranten die al minstens veertig jaar in Nederland wonen minder vertrouwen hebben dan de immigranten met een kort verblijf (model 1). Na correctie met een groot aantal achtergrondkenmerken (model 4) doet de verblijfsduur er niet meer toe. Een daarmee vergelijkbaar patroon zien we bij het vertrouwen in rechters: de aanvankelijke verschillen, waarbij al vanaf een verblijf van tien jaar het vertrouwen daalt, verdwijnen na de correctie voor de andere kenmerken. In model 5 (zie tabel 3.2.4) is echter voor zowel het vertrouwen in het leger als in rechters te zien dat het herkomstland relevant is: de relatie met verblijfsduur is verschillend voor de westerse en niet-westerse groep. Aparte analyses voor de beide groepen leren dat verblijfsduur, na opname van de controlekenmerken (model 4), een positief effect heeft op het vertrouwen in rechters bij de westerse groep, en een negatief effect bij de niet-westerse groep (zie tabel 3.2.5). Deze middelen elkaar uit wanneer westerse en niet-westerse immigranten bij elkaar worden genomen. Bij het vertrouwen in het leger worden nauwelijks relaties met verblijfsduur gevonden.

Bij het vertrouwen in de politie blijven de verschillen tussen de verblijfsgroepen na controle grotendeels overeind: immigranten die al een geruime tijd in Nederland wonen hebben minder fiducie in de politie dan degenen met een korter verblijf. Ook bij het vertrouwen in de politie verschilt de relatie met verblijfsduur tussen de westerse en niet-westerse groep (model 5). Nadere analyses tonen aan dat er alleen een verband is bij de niet-westerse groep: een langer verblijf gaat gepaard met minder vertrouwen in de politie.

Als immigranten minstens tien jaar in Nederland wonen staan ze meer wantrouwend tegenover ambtenaren dan wanneer hun verblijf korter is. Na correctie wordt dit iets afgezwakt. Uit aanvullende analyses blijkt dat dit alleen geldt voor de niet-westerse groep. Het vertrouwen in de media is fors hoger onder de immigranten met een kort verblijf in Nederland ten opzichte van alle groepen die minstens tien jaar in Nederland wonen. Dit verband wordt zelfs nog iets versterkt na correctie voor de samenstelling van de verblijfsgroepen (modellen 2, 3 en 4). Bovendien is het herkomstland relevant (model 5). Ook hier geldt dat het vertrouwen in de media onder de niet-westerse groep bij een langer verblijf afneemt, terwijl er onder de westerse groep geen relatie is tussen vertrouwen en de verblijfsduur.

Het vertrouwen in de Tweede Kamer neemt af met een langere verblijfsduur. Deze afname start bij een verblijf van minstens tien jaar en wordt vanaf twintig jaar versterkt. De resultaten van model 4 wijzen er op dat er voor de westerse en niet-westerse groep de verblijfsduur een verschillend effect sorteert. Alweer geldt dat de verblijfsduur er niet toe doet bij de westerse groep, maar het vertrouwen wel sterk doet sterk afbrokkelen bij de niet-westerse immigranten. Het vertrouwen in de Europese Unie (EU) hangt eveneens sterk samen met de verblijfsduur. Na een verblijf van tien jaar daalt dit aanzienlijk, om daarna nog sterker te dalen bij een verblijf van twintig en dertig jaar. De correctie zwakt dit verband iets af. Bovendien verschilt de relatie met verblijfsduur tussen de westerse en niet-westerse groep. Een langer verblijf is nadelig voor het vertrouwen in de EU bij de niet-westerse groep, maar voordelig voor het vertrouwen in de EU bij de westerse groep.

Niet alleen speelt de verblijfsduur een rol bij het vertrouwen in het publieke domein, maar ook voor het vertrouwen in het private domein. Zo heeft een immigrant minder vertrouwen in banken als hij of zij minstens tien jaar in Nederland woonachtig is. De correctie doet daar weinig aan af. De negatieve relatie met verblijfsduur geldt echter alleen voor de niet-westerse groep. Bij het tweede aspect van het vertrouwen in het private domein – de grote bedrijven – houdt het negatieve verband met de verblijfsduur geen stand na correctie voor de andere kenmerken in het model. Dit is ook zo bij aparte analyses voor de westerse en niet-westerse groep.

De verblijfsduur is voor het vertrouwen in kerken is, na correctie voor vooral leeftijd, nauwelijks van belang. Alleen voor de niet-westerse groep gaat een langer verblijf van minstens dertig jaar gepaard met minder fiducie in kerken.

Een robuustheidsanalyse leert dat ook onder deze groepen met een gemiddelde langere verblijfsduur afkomstig uit Marokko, Turkije, Suriname, de (voormalige) Nederlandse Antillen en China, het vertrouwen doorgaans lager is naarmate ze langer in Nederland wonen. De verschillen worden soms wel iets kleiner. Bij de overige niet-westerse immigranten blijft de relatie met verblijfsduur nagenoeg overeind. Daarnaast is op nog op een andere manier een robuustheidsanalyse uitgevoerd door de opname van het controlekenmerk herkomstland in zes groepen: Marokko, Turkije, Suriname, Nederlandse Antillen, overig niet-westers en westers. Dit is gedaan voor alle immigranten als voor de selectie niet-westerse immigranten (maar dan met vijf groepen, exclusief westers). De additionele opname van deze controlekenmerken zorgt er niet voor dat de relatie met verblijfsduur in model 4 gaat wijzigen: de odds ratio’s veranderen nauwelijks.

Ten slotte is voor het model met alle immigranten het aantal herkomstlanden opgenomen met minstens 100 respondenten: België, (Bondsrepubliek) Duitsland, Oost-Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Polen, (voormalig) Joegoslavië, Sovjetunie, Nederlands Indië, Overig-Westers, Turkije, Nederlandse Antillen (oud), Indonesië, Marokko, Suriname en Overig niet-Westers. Ook dat heeft nauwelijks gevolgen voor de odds ratio’s.

3.3 Variatie in vertrouwen tussen bevolkingsgroepen

Uit de bevindingen op basis van model 4 (zie tabellenbijlage) komt tevens een aantal andere relaties met het vertrouwen in instituties van de immigranten naar voren. Zo verschillen diverse bevolkingsgroepen in de mate waarin ze de fiducie hebben in de drie ‘gezaghebbende’ instituties: het leger, de rechters en de politie. Zo zien we dat de oudere immigranten meer vertrouwen hebben in de politie, maar minder in het leger en rechters dan de jongere leeftijdsgroepen. Het bezitten van de Nederlandse nationaliteit is alleen van belang voor het vertrouwen in de politie: onder de groep die geen Nederlands paspoort heeft, is er meer vertrouwen. Voorts is er onder de niet-westerse groep meer vertrouwen in het leger dan onder de westerse. Verder is het vertrouwen in rechters groter onder hoger opgeleiden en de hoogste inkomensgroep, en hebben huishoudens met kinderen meer vertrouwen in het leger en de politie dan alleenstaanden. Mannen verschillen niet van vrouwen in het vertrouwen in deze drie ‘gezaghebbende’ instituties, en evenmin zijn er regionale verschillen.

Het plaatje bij andere instituties van het publieke domein – ambtenaren, media, de Tweede Kamer en de Europese Unie – ziet er als volgt uit. Mannen en vrouwen onderscheiden zich niet in dit vertrouwen. Waar de 35- tot 75-jarigen meer vertrouwen hebben in de media dan de jongeren, zijn het vooral de jongste immigranten die meer vertrouwen in de Tweede Kamer en de Europese Unie (EU) etaleren dan oudere leeftijdsgroepen. Ook stuwt een hoger opleidingsniveau het vertrouwen in ambtenaren, de Tweede Kamer en de EU, en is er minder vertrouwen in deze drie instituties onder de middeninkomens dan onder de groep die het minst te besteden heeft. Bovendien heeft de westerse immigrant minder fiducie in ambtenaren dan de niet-westerse, en heeft de genaturaliseerde immigrant minder vertrouwen in ambtenaren en de Tweede Kamer. De huishoudsamenstelling is nauwelijks relevant voor het vertrouwen in deze vier instituties: alleen voor het vertrouwen in ambtenaren is een gezin met kinderen gunstig ten opzichte van de alleenstaanden. Ook is er in de grote steden meer vertrouwen in ambtenaren, de Tweede Kamer en de EU dan in minder verstedelijkte gebieden, en hebben de inwoners in het oosten van het land meer vertrouwen in de Tweede Kamer dan die in het noorden.

Ook bij de twee instituties van het private domein, banken en grote bedrijven, is een aantal bevolkingskenmerken onderscheidend. Vrouwen vertrouwen banken meer dan mannen. Tevens is er meer vertrouwen in beide instituten bij jongeren dan de middelbare leeftijdsgroepen, en bij niet-westerse ten opzichte van westerse immigranten. Ook meer vertrouwen in banken is er bij de immigrant die laag opgeleid is, een laag inkomen heeft, alleenstaand is en in het noorden van het land woont. Ten slotte heeft de niet-westerse immigrant fors minder fiducie in kerken dan de westerse, en tonen de 75-plussers meer vertrouwen in kerken dan vooral de 35- tot 45-jarigen. Ook is dit vertrouwen groter onder de laagste inkomens dan de groepen die meer te besteden hebben.

Adman, P. en P. Strömblad (2009). From Naïve Newcomers to Critical Citizens? Exploring Political Trust Among Immigrants in Scandinavia. Workshop Diversity, Inclusion and Citizenship in Scandinavia, 345-370. Institute for Futures Studies.

Adman, P. en P. Strömblad (2015). Political Trust as Modest Expectations: Exploring Immigrants’ Falling Confidence in Swedish Political Institutions. Nordic Journal of Migration Research, 5(3), 107–116.

Alba, R. en V. Nee (1997). Rethinking assimilation theory for a new era of immigration. International Migration Review, 31(4), 826-874.

CBS StatLine (2021). Vertrouwen in mensen, recht en politiek; Europese vergelijking. https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/80518ned/table?dl=5629C

De Mooij, M., D. Dieleman en S. de Regt (red.), (2020). Jaarrapport Integratie 2020. Den Haag/Heerlen: CBS.

Dinesen, P. T. (2013). Where You Come From or Where You Live? Examining the Cultural and Institutional Explanation of Generalized Trust Using Migration as a Natural Experiment. European Sociological Review, 29(1), 114–128.

Gidron, N., en C. Superti (2015). Overcoming the Long Shadow of Corruption: Trust in Institutions, Evidence from Israel. Harvard University, 1-54.

Gordon, M. M. (1964). Assimilation in American life: The role of race, religion, and national origins. Oxford: Oxford University Press.

Jennissen, R., G. Engbersen, M. Bokhorst en M. Bovens (2018). De nieuwe verscheidenheid. Toenemende diversiteit naar herkomst in Nederland, Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.

Maxwell, R. (2010). Evaluating Migrant Integration: Political Attitudes Across Generations in Europe. International Migration Review, 44, 25-52.

Michelson, M. R. (2003). The corrosive effect of acculturation: How Mexican Americans lose political trust. Social science quarterly, 84(4), 918-933.

Nicolaas, H., A. Sprangers en H. Witvliet (2003). ‘Arbeidsmigranten en hun gezinnen’, Bevolkingstrends, 2: 20-23.

Niu, G., en G. Zhao (2018). Religion and trust in strangers among China's rural-urban migrants. China Economic Review, 50, 265-272.

Portes, A., P. Fernandez-Kelly en W. Haller (2005). Segmented assimilation on the ground: The new second generation in early adulthood. Ethnic and racial studies, 28(6), 1000-1040.

Röder, A. en P. Mühlau (2011). Discrimination, exclusion and immigrants’ confidence in public institutions in Europe. European Societies, 13(4), 535-557.

Röder, A en P. Mühlau (2012). Low Expectations or Different Evaluations: What Explains Immigrants' High Levels of Trust in Host-Country Institutions? Journal of Ethnic and Migration Studies, 38(5), 777-792.

Schmeets, H. (2017). Vertrouwen in elkaar en in de samenleving. Working paper 26, Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.

Schmeets, H. (2019). Verblijfsduur immigranten: migratieredenen en herkomstgebieden. Working paper 33, Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.

Schmeets, H. en J. Exel (2021). Vertrouwen van migranten in medemens en instituties. Statistische Trends, 20-1-2021. https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/vertrouwen-van-migranten-in-medemens-en-instituties

Suarez-Orozco, M. M. (1987). Becoming somebody: Central American immigrants in U.S. inner-city schools. Anthropology &Education Quarterly, 18(4), 287–299. https://doi.org/10.1525/aeq.1987.18.4.04x0020t

V-Dem (2021). Democracy at Dusk? V-Dem Annual Report 2021. Gothenburg: University of Gothenburg.

Logistische regressies

De onderstaande tabellen zijn ook beschikbaar als excelbestand.

B1 Vertrouwen in de medemens

B2 Vertrouwen in leger

B3 Vertrouwen in politie

B4 Vertrouwen in rechters

B5 Vertrouwen in ambtenaren

B6 Vertrouwen in Tweede Kamer

B7 Vertrouwen in Europese Unie

B8 Vertrouwen in de pers

B9 Vertrouwen in kerken

B10 Vertrouwen in banken

B11 Vertrouwen in grote bedrijven