Een studie naar de lengteontwikkeling van Nederlanders

Nederlanders zijn het langste volk van de wereld. Lang geleden waren we nog relatief klein van gestalte. Medio 19^de eeuw begonnen we te groeien en sindsdien nam onze lengte alleen maar toe, tot de generatie geboren eind jaren 50 de status van langste ter wereld bereikte (Drukker en Tassenaar, 1997; NCD-RisC, 2016). Enkele onderzoekers constateerden op basis van verschillende metingen in de periode 1997–2009 echter dat de lengtegroei afnam en opperden dat we wellicht ons maximum hebben bereikt (Frenken, 2007; Schönbeck et al, 2013). Inmiddels zijn er meer data en kunnen de trends nauwkeuriger in beeld gebracht worden.

Dit artikel gaat over de groei van de Nederlanders sinds 1930 en is gebaseerd op 719 duizend eigen opgaven van lengte door personen die in Nederland geboren en opgegroeid zijn.

2.1 Databronnen

Sinds 1981 houdt het CBS doorlopend een gezondheidsenquête. In de Gezondheidsenquête worden jaarlijks ongeveer 10 duizend personen geïnterviewd, waarbij altijd ook naar hun lengte wordt gevraagd (CBS, 2021a). Sinds 2012 werkt het CBS samen met de GGD’en, GGD GHOR Nederland en het RIVM aan de vierjaarlijkse Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen. Die Gezondheidsmonitor is een grootschalige gezondheidsenquête, waarin, per jaargang, gegevens worden verzameld bij enkele honderdduizenden personen, ook over lengte (CBS, 2021b). Alle lengtegegevens die verzameld zijn in de Gezondheidsenquête (1981 tot en met 2020) en de Gezondheidsmonitor (2012, 2016 en 2020) zijn meegenomen in dit onderzoek.

In de Gezondheidsenquête en de Gezondheidsmonitor zijn door de jaren heen verschillende waarneemmethoden gehanteerd. Dit varieert van papieren vragenlijsten die bij de respondent thuis in aanwezigheid van een interviewer werden ingevuld tot enquêtes die door de respondent zelf online werden ingevuld. Bij alle onderzoeken gaat het om de eigen opgave van lengte: respondenten geven zelf hun lengte op in centimeters, waarbij specifiek wordt gevraagd naar de lengte zonder schoenen.

Naast de gegevens over lengte zijn in dit onderzoek gegevens over het geslacht, de leeftijd, het geboortejaar, de geboorteprovincie en de migratieachtergrond meegenomen. Personen die vanaf 1997 zijn geënquêteerd kunnen gekoppeld worden aan registers. Voor hen kon de informatie over het geboortejaar, de geboorteprovincie en de eventuele migratieachtergrond uit registers gehaald worden. Bij respondenten die vóór 1997 zijn geënquêteerd is het geboortejaar benaderd door de leeftijd af te trekken van het enquêtejaar. Als proxy voor de geboorteprovincie is de provincie genomen waarin de respondent woonde op het enquêtemoment. Als proxy voor migratieachtergrond is de nationaliteit¹⁾ genomen.

2.2 Methoden

Alle in dit artikel gepubliceerde cijfers zijn terug te vinden in de maatwerktabel bij dit artikel. De bijbehorende betrouwbaarheidsintervallen zijn berekend met de module Complex samples van SPSS (versie 25).

De lengtegroei sinds 1930

De kern van dit onderzoek gaat over de lengtegroei in de afgelopen decennia. Het onderzoek is beperkt tot personen die in Nederland geboren zijn, geoperationaliseerd als personen met een Nederlandse achtergrond²⁾  of tweede-generatie migratie-achtergrond. Voor de bepaling van de lengtetrends is de lengte van de respondenten meegenomen die op het moment van enquête minimaal 19 en maximaal 60 jaar oud waren³⁾. Het voordeel van zelfrapportage is dat bijna alle personen op middelbare leeftijd nog de hoogst bereikte lengte uit hun jeugd opgeven, ook als ze in werkelijkheid al iets gekrompen zijn (meer hierover in paragraaf 2.3 en bijlage 1). Aangenomen is daarom dat de lengte die op elke leeftijd in de range van 19 tot en met 60 jaar wordt opgegeven een goede schatting is voor de lengte op 19-jarige leeftijd. Deze lengtes zijn vervolgens toegewezen aan de overeenkomstige geboortecohorten van de respondenten. Van bijvoorbeeld een 50-jarige die is geënquêteerd in 1990 is dat dus geboortejaar 1939 of 1940.

Per geboortecohort is de gemiddelde lengte van alle beschikbare personen in de leeftijd van 19 tot 60 jaar oud berekend. Deze wordt beschouwd als benadering van de gemiddelde lengte op 19-jarige leeftijd voor het betreffende geboortecohort. De gemiddelde lengten worden gepresenteerd voor de afzonderlijke geboortejaren van 1930 tot en met 2001. De reeks is indicatief voor de ontwikkeling van de gemiddelde lichaamslengte van een 19-jarige.

In totaal zijn sinds 1981 1,7 miljoen⁴⁾  lengtes gerapporteerd in een gezondheidsenquête. Daarvan zijn er 1,6 miljoen gerapporteerd door personen die in Nederland geboren zijn. Bij 747 duizend opgaven was de respondent op het moment van enquête minimaal 19 en maximaal 60 jaar oud, waarbij sommige respondenten vaker hadden meegedaan. Deze 747 duizend lengtes werden opgegeven door 723 duizend personen, van wie er 719 duizend na 1929 zijn geboren. De gemiddelde bereikte lengte van deze personen is weergegeven per geboortecohort. Trends worden zowel gegeven voor Nederland als per provincie. De uitsplitsingen naar provincie zijn in 10-jaarscohorten weergegeven vanwege het kleinere aantal waarnemingen. Bij de analyses is per geboortejaar gewogen naar de verhouding Nederlandse achtergrond / tweede-generatie migratieachtergrond voor 0-jarigen⁵⁾.

Migratie en lengte

Naast de weergave van de trend in lengte van Nederlanders wordt ook ingegaan op de samenhang tussen migratie en de lengteontwikkeling. Personen met een (tweede-generatie) migratieachtergrond zijn vaak wat kleiner (Schönbeck et al, 2013). Om inzicht te krijgen in hoe de lengte van Nederlanders zich zou hebben ontwikkeld als er geen migratie was geweest zijn de trends ook weergegeven voor alleen de personen met een Nederlandse achtergrond, en van personen met een Nederlandse achtergrond van wie ook alle vier de grootouders in Nederland geboren zijn.

Een internationale vergelijking

Tot slot wordt in dit artikel een internationale vergelijking weergegeven. Deze vergelijking is gebaseerd op modelschattingen. De informatie hiervoor is ontleend aan twee wereldwijde onderzoeken, die zijn gepubliceerd in 2016 en in 2020. Beide onderzoeken zijn uitgevoerd door de NCD Risk Factor Collaboration⁶⁾. Het onderzoek uit 2016 publiceerde schattingen voor de lengte op 18-jarige leeftijd van de generaties die zijn geboren in 1896–1996, het onderzoek uit 2020 publiceerde schattingen voor de lengte op 19-jarige leeftijd voor de generaties geboren in 1966–2000. De schattingen in deze onderzoeken betreffen de totale populatie, inclusief de eerste-generatie migranten.

Voor Nederland zijn de schattingen in het onderzoek uit 2020 gebaseerd op 11 onderzoeken⁷⁾ , waarbij onder andere metingen bij 20 duizend kinderen in de leeftijd van 5 tot 19 jaar werden meegenomen in het model (zie verder NCD-RisC, 2020, Supplementary appendix).

2.3 Afbakening onderzoekspopulatie

De eerste vraag die moet worden beantwoord is: Op welke leeftijden heeft een persoon zijn hoogst bereikte lengte. Wanneer is hij uitgegroeid en wanneer begint de ouderdomskrimp? De tweede vraag is: hoe geschikt is de zelfgerapporteerde lengte voor dit onderzoek?

Op welke leeftijd heeft men de hoogst bereikte lengte?

Vrouwen bereiken hun hoogste lengte meestal op iets jongere leeftijd dan mannen, maar verreweg de meeste mensen zijn uitgegroeid als ze 19 jaar oud zijn. Vanaf middelbare leeftijd kunnen mensen al wat kleiner worden, doordat het kraakbeen tussen de wervelschijven dunner wordt en vocht verliest (WSJ, 2011; MedlinePlus.gov, 2021). Dit proces van kleiner worden versnelt met de leeftijd en komt vanaf ongeveer 60-, 70-jarige leeftijd steeds vaker voor door osteoporotische wervelinzakkingen. De meeste mensen kennen de ouderdomskrimp, niet iedereen erkent deze ook. En niet iedereen zal op de hoogte zijn van de variatie van de lengte binnen de dag. ‘s Ochtends zijn mensen langer dan ’s avonds (Meesterbrein.com; Zeynep et al, 2005; Vuvor and Harrison, 2017; Floyd et al, 2017). Door mechanische druk op de tussenwervelschijven verliezen deze vocht, en daardoor kan een persoon ’s avonds enkele centimeters kleiner zijn. De variatie binnen de dag heeft dus invloed op de betrouwbaarheid van metingen van lichaamslengte. Daarom zou bij onderzoek naar lichaamslengte volgens sommige onderzoekers eigenlijk een correctiefactor moeten worden toegepast voor het tijdstip van de dag.

Is zelfrapportage geschikt voor dit onderzoek?

De meeste mensen laten niet vaak hun lichaamslengte opmeten. Vaak gebeurt dit tijdens de groei door medici of ouders, soms gebeurt dit bij de aanvraag van een identiteitsbewijs. De meeste mensen weten hun hoogst bereikte lengte uit hun jeugd en realiseren zich op hogere leeftijd niet dat ze gekrompen zijn, tenzij dat heel erg opvallend is. Het vermoeden bestaat dat mensen bij het opgeven van de lengte tot een bepaalde leeftijd vrijwel altijd de hoogst bereikte lengte uit de jeugd opgeven, overeenkomend met de lengte op ongeveer 19-jarige leeftijd (Frenken, 2007). Voor dit onderzoek is die hoogst bereikte lengte van belang. Als iedereen de hoogst bereikte lengte uit zijn jeugd op zou geven, zouden ook de zeer oude respondenten meegenomen kunnen worden in de analyse.

Op drie verschillende manieren is onderzocht wat voor dit onderzoek het beste leeftijdsinterval is waarbij zo weinig mogelijk last wordt ondervonden van de ouderdomskrimp en waarbij toch zo ver mogelijk terug kon worden gegaan wat betreft geboortecohort. Dit onderzoek staat uitgebreid beschreven in bijlage 1. Op grond hiervan is besloten dat de zelfgerapporteerde lengte door personen die op het moment dat ze hun lengte opgaven minimaal 19 en maximaal 60 jaar oud waren geschikt is voor dit onderzoek en dus alleen deze leeftijden mee te nemen. Personen die na hun 19^de vaker hebben meegedaan aan een gezondheidsenquête doen slechts één keer mee in de analyse, en voor deze personen is de lengte op de jongste deelnameleeftijd genomen.

3.1 Generatie geboren rond 1980 het langst

Volgens de schattingen werden mannen die zijn geboren in 1930 gemiddeld 175,6 cm lang, degenen geboren in 1980 bereikten een lengte van 183,9 cm. Mannen zijn dus in 50 jaar tijd gemiddeld 8,3 cm langer geworden. Ook de vrouwen groeiden flink. Zo werd de generatie uit 1930 165,4 cm, degenen geboren in 1980 werden gemiddeld 170,7 cm. Dit komt neer op een groei van bijna 5,3 cm in 50 jaar.

Opvallend is dat de groei na de generatie uit begin jaren 80 is gestopt. Mannen werden iets kleiner en vooral bij vrouwen is een duidelijke neerwaartse trend te zien. Vrouwen die zijn geboren rond 1995 werden gemiddeld ruim een centimeter kleiner dan de generatie van 1980. 

3.2  7 procent van de mannen langer dan 194 cm

Begin jaren vijftig waren lange mannen nog zeer bijzonder. Zo bereikte 3 procent van de generatie uit 1930–1934 een lengte van minimaal 190 cm. In 2020 is ruim een op de vijf jonge mannen minstens 190 cm lang, 7 procent is langer dan 195 cm. Een lengte korter dan 175 cm was in de jaren vijftig heel normaal voor een man: 42 procent van de jonge mannen was kleiner dan 175 cm. Deze lengte zien we minder in het huidige straatbeeld: 12 procent van de jonge mannen heeft de 175 cm niet gehaald.

Bij vrouwen is het beeld vergelijkbaar. Rond 1950 was een vrouw van 180 cm lang nog zeldzaam. Nog geen 2 procent van de vrouwelijke generatie uit de jaren 30 bereikte deze lengte. Tegenwoordig lopen er meer lange vrouwen rond. Bijna een op de 10 meisjes die rond 1980 zijn geboren werd minstens 180 cm lang. Dit aantal loopt wel wat terug bij de jongste generatie.

3.3 Grote Friezen, kleine Limburgers

Er is een opvallend groot lengteverschil tussen de mensen uit het noorden en zuiden van Nederland. Dit verschil in lengte is er al jaren⁸⁾. Het lengteverschil tussen bijvoorbeeld een jonge Fries en een jonge Limburger blijft stabiel tussen 3 en 3,5 cm voor mannen en rond 3 cm voor vrouwen.
De Limburgers zijn de kleinste Nederlanders, gevolgd door de Brabanders en de Zeeuwen. De Groningers, Friezen, Drentenaren en Overijsselaren zijn de langste mensen van Nederland. Dit geldt zeker voor de huidige veertigers, die gemiddeld 185 cm (mannen) en 172 cm (vrouwen) zijn.

3.4 Stagnatie lengtegroei hangt deels samen met migratie

Een van de redenen dat de lengtegroei stagneert kan gezocht worden in de toegenomen migratie, vooral van mensen met een niet-westerse achtergrond omdat die gemiddeld wat kleiner zijn⁹⁾. Lengte hangt deels af van factoren als voeding en gezondheid in de jeugd maar is ook genetisch bepaald. Hierdoor kan de tweede generatie migranten wat kleiner zijn dan degenen met Nederlandse achtergrond.Dit kan ook nog doorwerken bij de kinderen van de tweede generatie.

In figuur 3.4.1 is de ontwikkeling van de lengte weergegeven voor

1. de personen die in Nederland zijn geboren (met Nederlandse of tweede generatie migratieachtergrond),
2. alleen de personen met een Nederlandse achtergrond en
3. alleen de personen met een Nederlandse achtergrond en twee ouders met een Nederlandse achtergrond (Nederlandse achtergrond exclusief kinderen van de tweede generatie).

Hieruit blijkt dat ook bij de bevolking met Nederlandse achtergrond de groei gestopt is. Dit is ook het geval als de kinderen van de tweede generatie niet mee worden genomen. Ook bij deze groepen is een daling in lengte ingezet, al is deze iets minder sterk dan bij de totale bevolking.

3.5 Nederland nog altijd het langste volk ter wereld

Nederlanders zijn niet altijd het langst geweest. Afgaande op gegevens van militaire keuringen vanaf 1818 blijkt dat Nederlandse mannen¹⁰⁾  aan het begin van de 19e eeuw juist klein waren, maar dat de generatie vanaf 1840 sterk begon te groeien (Drukker en Tassenaar, 1997).
Ruim een eeuw geleden bevonden de langste mensen zich nog voornamelijk in Noord-Amerika en Noord-Europa (vooral Zweden en Noorwegen, zie bijlage 2). De eerste generatie Nederlanders die de status van langste ter wereld bereikte werd naar schatting eind jaren 50 geboren (NCD-RisC, 2016; Hatton, Bray, 2010). Dit geldt zowel voor de vrouwen als de mannen. De huidige generatie, geboren in 2000, heeft deze status nog steeds (NCD-RisC, 2020). Ook dit geldt voor beide seksen¹¹⁾.

Ondanks de stagnatie in groei behoren de Nederlanders nog steeds tot de langsten ter wereld. Jonge 19-jarige mannen zijn naar schatting het langst in Nederland, Montenegro, Estland en Bosnië en Herzegovina, 19-jarige vrouwen zijn het langst in Nederland, Montenegro, Denemarken en IJsland. De kleinste mannen bevinden zich in Oost-Timor, Laos, de Salomonseilanden en Papoea-Nieuw-Guinea; de kleinste vrouwen in Guatemala, Bangladesh, Nepal en Oost-Timor. Binnen Europa zijn vooral de Denen en IJslanders ook relatief lang.

Dit onderzoek geeft de ontwikkeling van de lichaamslengte van Nederlanders weer vanaf 1930. Hieruit blijkt dat Nederlanders van generatie op generatie zijn gegroeid, maar dat de lengtegroei bij de generatie van de jaren 80 stagneerde en de generatie van na de jaren 90 weer iets kleiner wordt. Deze afname hangt deels samen met de toegenomen immigratie van kleinere bevolkingsgroepen. Maar ook bij de generaties zonder migratie-achtergrond, ook na uitsluiting van de kinderen van de tweede generatie, stagneerde de groei. Mannen met een Nederlandse achtergrond werden niet nóg langer en bij vrouwen is een neerwaartse trend te zien.

Lengte is voornamelijk genetisch bepaald maar hangt ook sterk samen met leefstijl (vooral voeding) en gezondheid in de opgroeifase (NCD-Risc, 2020; Grasgruber et al, 2014; Chao-Qiang, 2006). Voeding en gezondheid spelen een grote rol in de variatie tussen landen (NCD-RisC, 2020), en de lichaamslengte van een populatie is daarom een positieve gezondheidsindicator (Baten, 2016). Binnen een populatie bestaan grote verschillen en lange mensen zijn niet gezonder dan korte (NCD-Risc, 2016; Schönbeck et al, 2013).

De studie van lichaamslengte ligt vooral op het terrein van TNO (TNO, 2021). Zij voeren eens in de tien tot vijftien jaar een groeistudie uit op basis waarvan ze groeidiagrammen ontwikkelen voor kinderen in Nederland. De groeidiagrammen zijn een hulpmiddel voor zorgprofessionals voor het opsporen van afwijkende groei van een kind. Er zijn inmiddels vijf groeistudies uitgevoerd, in 1955, 1965, 1980, 1997 en 2009. De laatste studie liet ook zien dat kinderen van Nederlandse afkomst in de periode 1997–2009 niet meer zijn gegroeid (Schönbeck et al, 2013). Ze maten in 2009 een gemiddelde lengte van 183,8 cm (standaarddeviatie 7,1 cm) voor 21-jarige jongens en 170,7 cm (standaarddeviatie 6,3 cm) voor meisjes. Deze lengtes komen ongeveer overeen met de gemiddelden die in onderhavige studie berekend werden voor geboortecohort uit 1988: 184,1 cm voor mannen en 170,6 cm voor vrouwen met Nederlandse achtergrond.

De vraag is: wat is er aan de hand?

De lengtegroei in de 20ste eeuw houdt verband met de toename van de welvaart, de verbetering van de kwantiteit en de kwaliteit van de voeding, en de verbetering van de gezondheidszorg. Mogelijk was er daarnaast sprake van een soort natuurlijke selectie waarbij langere mannen en vrouwen meer kinderen kregen dan kortere stellen (Stulp et al, 2015).
Een stagnatie van lengtegroei werd al eerder ook in andere landen waargenomen (NCD-Risc, 2016). Mogelijk bestaat er een biologische limiet (Marck et al, 2017). Maar ongezondere eetgewoonten en een te hoge energie-inname in de opgroeifase kunnen ook resulteren in een lagere lengte (Schönbeck et al, 2011; Freedman et al, 2003; NCD-RisC, 2020).

Kanttekening bij dit onderzoek

De eerste generatie migranten is niet meegenomen bij dit onderzoek. Alhoewel zij niet in Nederland zijn geboren en getogen maken ze wel een groot deel uit van de Nederlandse bevolking. Zo heeft een op de tien 19-jarigen momenteel een eerste generatie migratieachtergrond (CBS, 2021d). De schattingen zouden voor de huidige 19-jarigen ongeveer 1 cm lager liggen (zowel voor vrouwen als mannen) als ook de eerste generatie mee was genomen¹²⁾.

Baten, Jörg, 2016. A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press.

Beer, H. de, Voeding, gezondheid en arbeid in Nederland tijdens de negentiende eeuw. Een bijdrage tot de antropometrische geschiedschrijving. (Amsterdam 2001), 67

CBS, 2021a. Gezondheidsenquête 1981–1996 en POLS-Gezondheid 1997–2009, Gezondheidsenquête 2010-2013, Gezondheidsenquête vanaf 2014.

CBS, 2021b. Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2020 (cbs.nl).

CBS, 2021c. Nederland migratieland.

CBS, 2021d. Bevolking; geslacht, leeftijd, generatie en migratieachtergrond, 1 januari.

Chao-Qiang Lai, 2006. How much of human height is genetic and how much is due to nutrition? - Scientific American.

Drukker J.W., Tassenaar P.G., Paradoxes of modernization and material wellbeing in The Netherlands during the 19th century. In: Steckel R.H., Floud R., eds. Health and Welfare During Industrialization. Chicago: Chicago University Press, 1997: 331–79.

Floyd B., Jayasinghe, L., Dey, C., 2017. Factors influencing diurnal variation in height among adults. HOMO 2017; 68 (3): 236–241.

Freedman D.S., Khan L.K., Serdula M.K., Dietz W.H., Srinivasan S.R., Berenson G.S., 2003. The relation of menarcheal age to obesity in childhood and adulthood: the Bogalusa heart study. BMC Pediatrics 2003; 3: 3.

Frenken, 2007. Vertraging in lengtegroei en gewichtstoename. Bevolkingstrends, 4e kwartaal 2007. Centraal Bureau voor de Statistiek.

Grasgruber P., Cacek J., Kalina T., Sebera M., 2014. The role of nutrition and genetics as key determinants of the positive height trend. Econ Hum Biol. 2014 Dec;15: 81–100. doi: 10.1016/j.ehb.2014.07.002. Epub 2014 Aug 7. PMID: 25190282.

Hatton, T.J. and Bray, E., 2010. Long Run Trends in the Heights of European Men, 19th and 20th Centuries, Economics and Human Biology, 8:405-413.Marck A., Antero J., Berthelot G., Saulière G., Jancovici J., Masson-Delmotte V., Boeuf G., Spedding M., Le Bourg É., Toussaint J., 2017. Are we reaching the limits of homo sapiens? Frontiers in Physiology 2017; 8: 812

Meesterbrein.com. Je bent in de ochtend langer dan in de avond. Laatst geraadpleegd op 27–7–2021.

MedlinePlus.gov. Aging changes in body shape: MedlinePlus Medical Encyclopedia. Laatst geraadpleegd op 28–7–2001.

NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC), 2016. A century of trends in adult human height. eLife 2016; 5: e13410.

NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC), 2020. Height and body-mass index trajectories of school-aged children and adolescents from 1985 to 2019 in 200 countries and territories: a pooled analysis of 2181 population-based studies with 65 million participants. Lancet 2020; 396: 1511–24.

RIVM, 2003. Risicofactoren en gezondheidsevaluatie Nederlandse bevolking, een onderzoek op GGD’en (Regenboogproject). Rapport 260854004/2003. RIVM, Bilthoven.

Stulp Gert, Barrett Louise, Tropf Felix C. and Mills Melinda, 2015. Does natural selection favour taller stature among the tallest people on earth? Proceedings of the Royal Society B. 282: 20150211.

Vuvor F, Harrison O, 2017. A study of the diurnal height changes among sample of adults aged 30 years and above in Ghana. Biomedical and Biotechnology Research Journal 2017; 1: 113–9.

WSJ, 2011. Yes, You Are Getting Shorter. Wall Street Health Journal.

Schönbeck Y., Talma H., Dommelen P. van, Bakker B., Buitendijk S.E., Hirasing R.A, Buuren S. van, 2011. Increase in prevalence of overweight in Dutch children and adolescents: a comparison of nationwide growth studies in 1980, 1997 and 2009. PLoS One. 2011; 6 (11): e27608.

Schönbeck Y., Talma H., Dommelen P. van, Bakker B., Buitendijk S.E., Hirasing R.A., Buuren S. van, 2013. The world’s tallest nation has stopped growing taller: the height of Dutch children from 1955 to 2009. Pediatric Research. 2013 Mar; 73 (3): 371-7.

TNO. Gezond opgroeien | TNO . Laatst geraadpleegd op 4–8–2021.

Zeynep Siklar, Efgan Sanli, Yildiz Dallar, Gülten Tanyer, 2005. Diurnal variation of height in children. Pediatrics International. 2005 Dec; 47 (6): 645–8.

Vaststelling van de beste leeftijden voor het onderzoek

Op drie verschillende manieren is onderzocht wat voor dit onderzoek het beste leeftijdsinterval is.

1. In 2003 werden in het Regenboogproject (een onderzoek waarin het CBS samenwerkte met het RIVM) vijfduizend respondenten van 20 jaar of ouder uit de Gezondheidsenquête na de enquête daadwerkelijk gemeten (RIVM, 2003). Hieruit is bekend dat personen jonger dan 60 soms hun lengte wat hoger gerapporteerd hadden dan de werkelijke meting. Dat verschil bleef echter beperkt tot maximaal 1 cm en dat valt nog binnen de marge van de dagelijkse variatie. Ouderen vanaf 60-jarige leeftijd bleken hun lichaamslengte vaak meer te overschatten. Maar niet iedereen krimpt merkbaar bij het ouder worden. Van de ouderen die ‘goed’ zaten is niet bekend of ze gekrompen zijn, dus ook niet hoeveel ouderen daadwerkelijk hun hoogst bereikte lengte opgaven. Om daar inzicht in te krijgen is gekeken naar de veranderingen in gerapporteerde lengte per persoon.
2. Hiertoe is een selectie gemaakt van alle personen die vaker, op verschillende leeftijden, aan een van de gezondheidsenquêtes hebben meegedaan. Dit waren ruim 42 duizend personen¹³⁾ . Hierbij is per persoon onderzocht of er een verschil is in zelfgerapporteerde lengte tussen de meetmomenten, en zo ja, hoe groot het verschil was en op welke leeftijd de verschillen met de jongste meting het hoogst waren. Hieruit bleek dat van de personen die bij de laatste enquête 41 tot 50 jaar oud waren 59 procent exact dezelfde lengte opgaven als vóór hun 40ste. Bij 79 procent week die maximaal 1 cm af. Bij 14 procent was die bij de tweede meting méér dan 1 cm lager, bij 8 procent was die bij de tweede meting meer dan 1 cm hoger. Bij de 51- tot 60-jarige respondenten was het beeld vergelijkbaar, bij de 61- tot 70-jarigen waren de verschillen groter: 21 procent gaf bij de laatste meting een lengte op die meer dan 1 cm lager lag dan bij een eerdere meting waarbij ze jonger dan 60 waren, bij 8 procent lag deze meer dan 1 cm hoger. Hieruit blijkt dat veel ouderen niet meer hun hoogst bereikte lengte uit hun jeugd opgeven. Het aantal ouderen dat hun actuele lengte, of in ieder geval niet meer de hoogst bereikte, opgeeft zal stijgen met oplopende leeftijd. Om dit te laten zien is de lengte afgezet tegen de leeftijd van de respondent.
   
   

   Tabel 1 Verschil in lengte tussen laatste meting en eerste meting, respondenten die vaker aan de enquête hebben meegedaan

   		Laatste meting tussen 41 en 51, eerste meting jonger dan 41 jaar	Laatste meting tussen 51 en 61, eerste meting jonger dan 51 jaar	Laatste meting tussen 61 en 71, eerste meting jonger dan 61 jaar	Eerste én laatste meting jonger dan 61 jaar	Alle respondenten
   Laatste meting	meer dan 3 cm lager (%)	3	4	6	3	5
   Laatste meting	3 cm lager (%)	3	3	5	3	3
   Laatste meting	2 cm lager (%)	8	8	10	7	8
   Laatste meting	1 cm lager (%)	12	14	15	12	13
   Laatste meting	gelijk (%)	59	57	50	59	55
   Laatste meting	1 cm hoger (%)	8	7	7	8	8
   Laatste meting	2 cm hoger (%)	4	3	4	4	4
   Laatste meting	3 cm hoger (%)	1	1	1	2	2
   Laatste meting	meer dan 3 cm hoger (%)	2	2	3	2	2
   Aantal respondenten		3 535	5 472	8 137	23 592	42 114

   Download CSV
3. Per geboortecohort is voor de respondenten met Nederlandse achtergrond de gemiddelde gerapporteerde lengte uitgezet naar de leeftijd op moment van enquête. In het geval dat men tot hoge leeftijd de hoogst bereikte lengte op zou geven, zou de gemiddelde lengte per geboortecohort vanaf 19-jarige leeftijd gelijk moeten blijven. Dat is niet zo. De gemiddelde lengte daalt en die daling is sterker met oplopende leeftijd. Er lijkt, zeker bij vrouwen, een omslagpunt te zijn rond 60-jarige leeftijd.