De eerste, de beste?

Het aantal broers en zussen kan bepalend zijn voor het behaalde opleidingsniveau. Ouders hebben hulpbronnen die ze aan hun kinderen meegeven, zoals genetische aanleg, academische en intellectuele vaardigheden, financiële middelen, tijd en energie. In de meeste gevallen zijn deze hulpbronnen medebepalend voor de ontwikkeling en de onderwijsprestaties van hun kinderen (Downey, 2001). De meeste van deze hulpbronnen zijn echter eindig, wat betekent dat kinderen uit grotere gezinnen de hulpbronnen moeten delen. Het Resource Dilution Model (RDM) voorspelt dat kinderen in grotere gezinnen een relatief klein aantal hulpbronnen per kind hebben, en daardoor naar verwachting minder grote schoolsuccessen zullen hebben vergeleken met kinderen uit kleinere gezinnen (Downey, 2001). Ook stelt dit model dat eerstgeboren kinderen in een gezin doorgaans de hoogste opleidingen doen. Zij krijgen als eerste en daardoor gemiddeld meer ouderlijke hulpbronnen dan hun jongere broers en zussen (Kidwell, 1981; Plug & Vijverberg, 2001). Als gevolg daarvan kunnen latere kinderen zich gemiddeld minder goed ontplooien, wat zich uit in doorgaans minder goede schoolprestaties en kleinere kansen op academisch en maatschappelijk succes (Downey, 2001). Men kan zich afvragen hoe belangrijk het RDM nog is in een samenleving waarin relatief weinig grote gezinnen zijn. Ruim 60 procent van de gezinnen van moeders die in 1955 werden geboren telt twee kinderen, en slechts 1 procent van de gezinnen bestaat uit zes of meer kinderen, een aanzienlijk deel van gezinnen bestaat nog steeds uit drie of vier kinderen. Bijna 30 procent van de moeders die in 1955 werd geboren kreeg drie of meer kinderen; bij moeders uit 1970 is dat 25 procent (CBS, 2017). In figuur 1 is te zien hoe het gemiddelde kindertal in Nederland in de twintigste eeuw en dan met name in de jaren zeventig is gedaald: in 1950 lag het gemiddelde kindertal nog op 3,1 per vrouw, in 1970 was dit al 2,6, en in 1980 nog maar 1,6. Daarna is het gemiddelde kindertal per vrouw stabiel gebleven; in 2019 lag het net onder de 1,6 (StatLine, 2020b).

Het onderwijsniveau is in veel westerse landen waaronder Nederland in de tweede helft van de twintigste eeuw enorm toegenomen (Boliver, 2011). Immers, jongeren zijn doorgaans hoger opgeleid dan ouderen (StatLine, 2020a). In figuur 2 is te zien dat er in het tweede kwartaal van 2020 relatief veel mensen tussen 25 en 45 jaar hoogopgeleid zijn. Nederlandse inwoners tussen 45 en 65 jaar zijn minder vaak hoogopgeleid en vaker laagopgeleid ten opzichte van jongere inwoners, en 65-plussers zijn in meerderheid laagopgeleid.

1. Theoretisch kader

1.1. Aantal kinderen

Kinderen in grotere gezinnen moeten ouderlijke hulpbronnen die samenhangen met beschikbare tijd, geld en energie, met elkaar delen. Elk extra kind binnen een gezin betekent een afname van de hoeveelheid hulpbronnen per kind. Dit kan verschillende gevolgen hebben, zoals een afname van de ouderlijke investeringen per kind, maar kan ook leiden tot competitie tussen broers en zussen om het krijgen van ouderlijke hulpbronnen (Downey, 2001; Öberg, 2015). Het Resource Dilution Model veronderstelt dat het moeten delen van hulpbronnen kan leiden tot minder goede schoolprestaties, en als gevolg daarvan tot lagere maatschappelijke posities en een lager inkomen. Vele onderzoeken wijzen uit dat kinderen uit kleinere gezinnen later meer succes hebben dan kinderen uit grotere gezinnen (Black et al., 2005; Brinkgreve & Van Stolk, 1997; Downey, 1995; 2001; Schnitzlein, 2014). Dit effect blijft vaak overeind wanneer rekening gehouden wordt met andere belangrijke factoren, zoals de sociaaleconomische status van de ouders (Downey, 1995; 2001) en het geslacht van de kinderen (Kalmijn & Van de Werfhorst, 2016). Nederlands onderzoek laat gemengde resultaten zien. Sieben et al. (2001) vonden veel effecten van het aantal kinderen, in het onderzoek van De Haan waren deze effecten niet significant (De Haan, 2010). Omdat de meeste studies aantonen dat een hoog kindertal wel degelijk nadelig is voor het opleidingsniveau, verwachten wij dat hoe meer kinderen er zijn binnen een gezin, des te lager het uiteindelijk behaalde opleidingsniveau van deze kinderen zal zijn (hypothese 1).

1.2. Geboortevolgorde

Volgens het RDM hebben eerstgeboren kinderen doorgaans meer kans op hogere academische successen (Downey, 2001). Dit komt doordat hulpbronnen ongelijk verdeeld worden tussen jongere en oudere kinderen: dit zijn zogeheten birth order effects. Ook al hebben kinderen gemeenschappelijke ouders en hebben deze de intentie om hulpbronnen gelijkelijk te verdelen, de kinderen profiteren vermoedelijk niet altijd in gelijke mate van de hulpbronnen (Hertwig, Davis & Sulloway, 2002; Rohde et al., 2003). Onderzoek naar sociale mobiliteit laat zien dat ouders meer investeren in hun eerste kind (Kidwell, 1981; Plug & Vijverberg, 2001). Als gevolg daarvan krijgen oudste kinderen een zogeheten preferential treatment (Cabus & Ariës, 2017). De oudste kinderen hebben een unieke status ten opzichte van later geborenen. Ouders besteden gemiddeld meer tijd alleen met het eerste kind zolang er nog geen andere kinderen zijn geboren. Met hun eerstgeborene krijgen ouders als eerste te maken met zaken als naar school gaan, het eindexamen op de middelbare school, eventueel een vervolgopleiding, en het vinden van een eerste baan. Later geborenen krijgen meestal minder aandacht dan de oudste kinderen, omdat de aandacht over meerdere kinderen moet worden verdeeld.

Daarnaast hebben de oudere kinderen het voordeel dat zij een teacher role hebben voor jongere broers en zussen. Zij kunnen een soort leraar zijn door de jongere kinderen mee te geven wat zij al weten. Dit doen zij direct, bijvoorbeeld door het uitleggen van moeilijke woorden of het aanleren van wat wel en niet mag, en indirect, doordat zij een rolmodel zijn (Zajonc, 1976). Het geven van hulpbronnen aan jongere kinderen, die er zelf natuurlijk ook voordeel van hebben, leidt er bij de kinderen met een teacher role toe dat zij de dingen die ze meegeven aan jongere broers en zussen zelf ook beter begrijpen. Als ze zien dat hun jongere broer of zus iets niet begrijpt, zullen ze hun uitleg verbeteren. Daarmee ontwikkelen zij ook hun eigen kennis en intelligentie verder. Later geboren kinderen hebben hier minder gelegenheid toe, omdat zij zelf vaak leren van hun oudere broers en zussen. Het gebrek aan gelegenheden om aan jongere broers en zussen hulpbronnen te geven kan de intellectuele ontwikkeling van de later geboren kinderen eventueel remmen.

Het vermoeden is dat eerstgeborenen meer tijd en zorg van hun ouders ontvangen, dat zij meer succes op school hebben dan later geborenen, wat zal leiden tot meer kansen op een hoger opleidingsniveau (hypothese 2).

1.3. Leeftijd moeder bij de geboorte

De leeftijd van de moeder bij de geboorte van het eerste kind is een factor. Jonge moeders beschikken over minder hulpmiddelen (kennis, inkomen) dan oudere moeders en kunnen dan ook minder investeren in hun kinderen. Onderzoek laat zien dat het hebben van een wat oudere moeder compenserend werkt op de opleidingsniveauverschillen tussen eerder en later geborenen (Black et al., 2005; Kalmijn & Kraaykamp, 2005). Onderzoek door Levine, Pollack en Comfort (2001) wees uit dat kinderen van zeer jonge moeders lager scoren op reken- en leesvaardigheden, een lagere taalontwikkeling hebben en vaker blijven zitten. Dit zou allemaal kunnen wijzen op een lagere intelligentie en als mogelijk gevolg een lager behaald opleidingsniveau. Zij wijten dit aan allerlei omstandigheden die vaak aan jonge moeders gekoppeld worden, zoals slechte sociaaleconomische omstandigheden, onvolwassenheid en het gebrek aan levenservaring. De vraag is daarom of het hebben van een oudere moeder de mogelijk negatieve effecten van het aantal kinderen en de geboortevolgorde op de kans om een hoge opleiding af te ronden vermindert.

1.4. Sociaaleconomische status

Een consistente uitkomst van sociaalwetenschappelijk onderzoek is dat kinderen van ouders uit de hogere sociale milieus als volwassene meer maatschappelijk succes hebben dan kinderen uit de lagere milieus. Zo is genetische aanleg een belangrijke bron voor verschillen tussen kinderen in schoolprestaties (De Zeeuw, Van Beijsterveldt, Glasner, De Geus & Boomsma, 2016) en uiteindelijk in opleidingsniveau (Lyngstad, Ystrøm & Zambrana, 2017; Scheeren, Das & Liefbroer, 2017). Een andere verklaring is dat beter bemiddelde ouders meer in hun kinderen kunnen investeren dan ouders met minder hulpbronnen. Naast een gemiddeld hoger opleidingsniveau beschikken zij over meer financieel en cultureel kapitaal en dat vertaalt zich in een verhoogde kans op maatschappelijk en academisch succes van hun kinderen (Ganzeboom et al., 1991; Silverstein, 2004). Daarom is het belangrijk om rekening te houden met de sociaaleconomische status wanneer gezinseffecten worden bestudeerd. Wel zijn er verschillen in aantal kinderen tussen de hogere en lagere sociale lagen. Gezinnen in hogere sociaaleconomische lagen zijn doorgaans kleiner en de leeftijd van de moeder is er gemiddeld hoger (Cabus & Ariës, 2017).

In onderzoek door Marks (2006) nam het effect van het aantal kinderen op schoolprestaties flink af wanneer gecontroleerd werd voor sociaaleconomische status. In Nederland was het effect van het aantal kinderen zelfs niet meer statistisch significant. Dit kan worden verklaard doordat ouders met een hogere sociaaleconomische status hun kind meer financiële en culturele hulpbronnen kunnen geven (Ganzeboom et al., 1991; Silverstein, 2004). Dit betekent dat, als er meer kinderen zijn in het gezin, ouders dan meer hulpbronnen overhouden die zij niet alleen aan hun eerste, maar ook aan latere kinderen kunnen meegeven. Bovendien zijn er dan al kinderen die de hulpbronnen van de ouders eerder hadden meegekregen en die het daardoor goed deden op school. Als zij een teacher role hebben krijgen de later geboren kinderen in welvarende gezinnen extra ouderlijke hulpbronnen via de oudste kinderen. De vraag is of de mogelijk gevonden effecten van het aantal kinderen en van de geboortevolgorde overeind blijven zodra rekening wordt gehouden met de sociaaleconomische status van het gezin.

1.5. Enig-kinderen

Een bijzondere groep vormen de enig-kinderen. Op basis van het RDM zou men verwachten dat enig-kinderen het meest intelligent en hoogst opgeleid zullen zijn. Ouders geven immers hun enig-kind alle hulpbronnen die zij hebben. Als gevolg daarvan ontvangen enig-kinderen meer hulpbronnen dan niet-enig-kinderen (Wikle, Ackert & Jensen, 2019). Downey (1995) vond dat enig-kinderen vaker deelnemen aan culturele activiteiten en meer geld van hun ouders krijgen voor een vervolgopleiding dan kinderen met minstens één broer of zus. Het inzetten van meer ouderlijke hulpbronnen zou volgens het RDM moeten leiden tot een gemiddeld hoger opleidingsniveau. Hanushek (1992) vond dat enig-kinderen inderdaad iets beter scoorden dan kinderen met broers en zussen op woordenschat en leesvaardigheden.

Zajonc, Markus en Markus (1979) vonden echter het tegenovergestelde. Enig-kinderen zouden juist slechter scoren dan kinderen met broers en zussen. Dit komt niet overeen met het RDM, maar kan worden verklaard uit het feit dat enig-kinderen, net als de laatste kinderen in een gezin, geen gelegenheid hebben om een teacher role voor jongere kinderen te vervullen. In onderzoek door Zajonc (1976) bleken enig-kinderen lager te scoren op intelligentie dan men zou verwachten op basis van het gegeven dat er geen andere kinderen zijn in het gezin en zij meer hulpbronnen tot hun beschikking hebben. Zowel Black et al. (2005) als Kristensen en Bjerkendal (2010) vonden dat enig-kinderen doorgaans een lager opleidingsniveau behalen dan kinderen met één of twee broers en/of zussen. De verwachting is dat enig-kinderen minder gauw een hoog opleidingsniveau behalen dan kinderen in kleine gezinnen, maar tegelijkertijd een grotere kans op een hoog opleidingsniveau hebben dan kinderen uit grote gezinnen, behalve als kinderen uit grote gezinnen de eerstgeborenen zijn.

2.1. Data

2.2. Afhankelijke variabele

Opleidingsniveau

2.3. Onafhankelijke variabelen

Aantal kinderen

Dit is het totaal aantal kinderen dat de moeder van het kind kreeg. Deze variabele varieert van één tot twintig. Hoewel de kinderen geboren zijn tussen 1971 en 1981, kan het aantal kinderen ook bestaan uit kinderen die vóór of na deze periode zijn geboren. Voor de analyses is een categorische variabele afgeleid bestaande uit 6 categorieën: (1) één kind, (2) twee kinderen, (3) drie kinderen, (4) vier kinderen, (5) vijf kinderen en (6) zes of meer kinderen. De gezinnen bestaande uit zes of meer kinderen zijn samengevoegd vanwege de kleine aantallen. We analyseren ook het verschil in succes tussen kinderen die minstens één broer of zus hebben en enig-kinderen.

Geboortevolgorde

Dit is de positie van de kinderen binnen één gezin op basis van het hoeveelste kind zij zijn (dus bijvoorbeeld eerste, tweede, derde, etc.). Deze geboortevolgorde geldt voor de kinderen en hun positie in het gezin waarin ze geboren zijn, vanuit de moeder bekeken. Dit betekent dat ook broers en zussen meegenomen worden die buiten onze onderzoekspopulatie (de in de periode 1971–1981 geborenen) vallen. Op basis van alle kinderen van de moeder is een categorische variabele geconstrueerd, op dezelfde manier als bij het aantal kinderen: (1) eerstgeborene, (2) als tweede geborene, (3) als derde geborene, (4) als vierde geborene, (5) als vijfde geborene en (6) als zesde of later geborene.

2.4. Controlevariabelen

Leeftijd moeder bij geboorte

Over het opleidingsniveau van de moeder is geen integrale informatie. Omdat bekend is dat hoger opgeleide moeders hun kind(eren) vaker op latere leeftijd krijgen, is een variabele opgenomen die aangeeft hoe oud de moeder was bij de geboorte van het kind. De geboortejaren van de kinderen zijn in de jaren 1971–1981. Dit is de periode waarin de gemiddelde leeftijd van de moeder bij de geboorte van een kind begon te stijgen (CBS, 2019; Wijsen, 2002). De leeftijd van de moeder bij de geboorte is een categorische variabele die als volgt is gedefinieerd: (0) 15 tot en met 21 jaar oud, (1) 22 tot en met 25 jaar oud, (2) 26 tot en met 30 jaar oud, (3) 31 tot en met 35 jaar oud en (4) 36 jaar of ouder.

Sociaaleconomische status

Als proxy voor de sociaaleconomische achtergrond van de kinderen wordt het inkomen van de ouders in september 2005 gebruikt. Voor dit jaar is gekozen omdat de meeste ouders dan nog niet gepensioneerd zijn. Voor de analyse worden de inkomensgegevens bijeengebracht in kwintielgroepen. De beschrijvende statistieken van alle variabelen staan in tabel 2.

2.5. Selectie kinderen

2.6. Methode

3.1. Gemiddelde standaard opleidingsduur per onafhankelijke variabele

In tabel 4 is de gemiddelde standaard opleidingsduur en standaarddeviatie voor elke onafhankelijke variabele te zien. De opleidingsduur is gewogen en een langere opleidingsduur correspondeert met een hoger opleidingsniveau. Te zien is dat vrouwen iets langer in opleiding zijn dan mannen en dat de gemiddelde standaard opleidingsduur iets hoger ligt bij kinderen uit latere geboortejaren. Ook blijkt dat kinderen uit gezinnen van twee en drie kinderen het langst in opleiding zijn, en dat vanaf het vierde kind de gemiddelde standaard opleidingsduur flink afneemt, zowel wanneer gekeken wordt naar het aantal kinderen als naar de geboortevolgorde. Een kind met een oudere moeder volgt doorgaans een langere opleiding, al neemt de gemiddelde standaard opleidingsduur af zodra de moeder 36 jaar of ouder was bij de geboorte. Kinderen met ouders in het tweede inkomenskwintiel waren het kortst in opleiding. Vanaf het derde kwintiel stijgt de gemiddelde standaard opleidingsduur met elk hoger kwintiel.

3.1.1. Aantal kinderen

In tabel 5 staan de regressies met de effecten van het aantal kinderen op de opleidingsduur. Er zijn vijf modellen. In model 1 wordt alleen gecontroleerd voor het aantal kinderen, geslacht en geboortejaar, in model 2 wordt de leeftijd van de moeder toegevoegd, in model 3 wordt er gecontroleerd voor de sociaaleconomische status, en in model 4 worden zowel de leeftijd van de moeder als de sociaaleconomische status meegenomen. In model 5 worden alle variabelen meegenomen in een random multi-level model. De referentiecategorie bestaat uit enig-kinderen (behalve in model 5 waarin enig-kinderen niet zijn meegenomen. De referentiecategorie bestaat hier uit kinderen uit gezinnen van twee kinderen), mannen, kinderen geboren in 1971, kinderen van wie de moeder tussen 15 en 21 jaar oud was bij de geboorte (in de modellen 2, 4 en 5) en kinderen van ouders uit het eerste inkomenskwintiel (in de modellen 3, 4 en 5).

Uit de regressies blijkt dat de tweede en vooral derde kinderen gemiddeld vaker een langere en daarmee hogere opleiding afronden dan enig- en latere kinderen. Dit effect neemt, zoals verwacht, af zodra er gecontroleerd wordt voor de leeftijd van de moeder en de sociaaleconomische status. Het effect van vier kinderen is in de lineaire modellen alleen significant in het model waarin enkel gecontroleerd wordt voor de sociaaleconomische status. Een hoger gezinsinkomen leidt er dus toe dat het effect van een kindertal van vier met een waarde van 0,069 positief wordt ten opzichte van model 1, maar dit effect verdwijnt in model 5 zodra ook voor de leeftijd van de moeder wordt gecontroleerd. Een kindertal van vijf of meer heeft in elk model een negatief effect op het opleidingsniveau. Dit effect neemt toe zodra er gecontroleerd wordt voor de leeftijd van de moeder en neemt af zodra er gecontroleerd wordt voor de sociaaleconomische status. Ook is het verschil in de gemiddelde standaard opleidingsduur tussen kinderen uit gezinnen van twee en drie kinderen minimaal zodra er gecontroleerd wordt voor zowel de leeftijd van de moeder als de sociaaleconomische status. Deze resultaten betekenen dus dat kinderen uit gezinnen van twee en drie kinderen doorgaans het hoogste opleidingsniveau behalen, gevolgd door enig-kinderen en kinderen uit gezinnen van vier kinderen. Kinderen uit gezinnen van vijf of meer kinderen hebben doorgaans het laagste opleidingsniveau.

Uit model 5 blijkt dat de effecten van het aantal kinderen een stuk negatiever zijn dan in model 4, waarin dezelfde variabelen zijn meegenomen, maar dan lineair. Dit komt deels doordat er een andere referentiecategorie wordt genomen. In een multi-level model kunnen enig-kinderen niet worden meegenomen, omdat er specifiek gekeken wordt naar de effecten van het hebben van broers en zussen. Het effect van zes of meer kinderen neemt echter vrij weinig toe in model 5 ten opzichte van model 4. Voor gezinnen met zes of meer kinderen maakt het dus niet uit of er een lineair of een multi-level model wordt geschat en welke categorie de referentiecategorie is. De intra-class correlatie is het zogenaamde gezinseffect en heeft een waarde van 0,362 en duidt op een aanzienlijk effect van het milieu van herkomst. Dit betekent dat de correlaties tussen de hoogst behaalde opleidingsniveaus van de kinderen uit dezelfde gezinnen voor ruim 36 procent worden verklaard door gedeelde kenmerken. In eerder onderzoek, waarbij de uitslag van de Citoscore (groep 8) en het schoolniveau op 15 jarige leeftijd van recentere cohorten kinderen centraal stond, werd een percentage van 42 gevonden, waarvan een derde werd verklaard door het opleidingsniveau van de ouders (Van Gaalen et al. 2014). Dit is niet vreemd, aangezien broers en zussen genetisch sterk verwant zijn en ze ook wat betreft de sociaal-culturele achtergrond (de manier waarop tegen schoolwerk wordt aangekeken, hoeveel boeken er in huis zijn etc.) uit hetzelfde nest komen.
Een hoog aantal kinderen heeft een negatief effect op het opleidingsniveau. Deze bevinding blijft overeind wanneer er voor meerdere variabelen wordt gecontroleerd. Het effect van twee en drie kinderen op het opleidingsniveau is positief, het effect van vier, vijf en zes kinderen is negatief. Deze bevinding ondersteunt hypothese 1.

Uit figuur 4 blijkt dat kinderen uit gezinnen met twee en drie kinderen gemiddeld de hoogste opleidingsduur en daarmee het hoogste opleidingsniveau te hebben. Bij drie kinderen begint de gemiddelde standaard opleidingsduur te dalen en deze neemt vervolgens af voor elk extra kind. De enig-kinderen hebben gemiddeld een lagere opleidingsduur dan kinderen uit gezinnen met twee en drie kinderen, een vergelijkbare opleidingsduur met kinderen uit gezinnen met vier kinderen, en een langere opleidingsduur dan kinderen uit grotere gezinnen.

Een en ander betekent dat ondanks het meenemen van de leeftijd van de moeder en de sociaaleconomische status, de effecten van het aantal kinderen standhouden. Maar de verschillen in de gemiddelde standaard opleidingsduur zijn vrij klein.

3.1.2. Geboortevolgorde

In tabel 6 van de bijlage staan de regressiemodellen waarin de effecten van de geboortevolgorde op het afronden van een hogere opleiding worden geschat. Omdat enig-kinderen niet echt deel uitmaken van een geboortevolgorde, zullen zij uit deze regressies worden weggelaten. De modellen en referentiecategorieën zijn dezelfde als in tabel 5, behalve dat nu de eerstgeboren kinderen tot de referentiecategorie behoren. Nieuw in deze tabel is model 6, waarin alle variabelen zijn meegenomen in een fixed effects multi-level model. Op deze manier zijn verschillen in opleidingsniveau tussen kinderen binnen één gezin goed te analyseren. Het blijkt dat er geboortevolgorde-effecten te zijn: met ieder later geboren kind neemt de gemiddelde opleidingsduur af.

Uit de vergelijking van model 2 met model 1 blijkt dat, gecontroleerd voor de leeftijd van de moeder, de effecten van geboortevolgorde niet afnemen maar juist toenemen. Dit komt doordat de leeftijd van de moeder samenhangt met de geboortevolgorde: de later geboren kinderen hebben altijd een oudere moeder dan de eerder geboren kinderen. Om het precieze effect van de leeftijd van de moeder te weten, moeten de effecten van de geboortevolgorde en de leeftijd van de moeder bij elkaar opgeteld worden. Als bijvoorbeeld een kind het tweede kind is en een moeder heeft die 22 jaar was bij de geboorte, is het effect: -0,560 + 1,045 = 0,485. Dit positieve resultaat betekent dat ondanks de effecten van de geboortevolgorde, de leeftijd van de moeder ertoe leidt dat de waarschijnlijkheid om een hogere opleiding af te ronden relatief groot is.

De effecten van de nóg oudere moeders van de als tweede geboren kinderen zullen nóg hoger zijn, aangezien de op zichzelf staande effecten van de oudere moeders ook hoger zijn dan de effecten van de 22-jarige moeders. Met het opnemen van de sociaaleconomische status in het model nemen de effecten van de geboortevolgorde af, al blijven de effecten significant. Door opname van de sociaaleconomische status nemen ook de effecten van de leeftijd van de moeder af. De effecten in model 4 zijn immers zwakker dan in model 2. Desondanks houden ook na controle voor leeftijd van de moeder en sociaaleconomische status de effecten van de geboortevolgorde hetzelfde patroon: hoe later de positie in de geboortevolgorde, des te lager het gemiddelde opleidingsniveau. Dit ondersteunt hypothese 2.

Deze bevinding houdt stand wanneer alle variabelen in een random multi-level model worden meegenomen. De intra-class correlatie is in dit model met een waarde van 0,355 vrijwel hetzelfde als in tabel 5. Dit geeft aan dat er overeenkomsten zijn tussen kinderen van verschillende geboortevolgorden uit dezelfde gezinnen en dat geeft aan dat de effecten van de geboortevolgorde in de meeste gezinnen ongeveer hetzelfde zullen zijn. De achtergrondvariabelen hebben dus weinig effect op de effecten van de geboortevolgorde. Wanneer alle variabelen in een fixed effects multi-level model worden meegenomen, worden de effecten van de geboortevolgorde wél een stuk zwakker ten opzichte van de eerdere modellen waarin alle variabelen werden meegenomen. Binnen een gezin maakt het dus minder uit welke positie in de geboortevolgorde een kind inneemt in het gezin voor de kans op een hogere opleiding. Dit blijkt ook uit de intra-class correlatie die in dit model een stuk hoger ligt dan in model 5. Kinderen binnen één gezin lijken meer op elkaar dan kinderen die niet uit hetzelfde gezin komen.

In figuur 5 staat de gemiddelde standaard opleidingsduur per positie in de geboortevolgorde, gecontroleerd voor geslacht, geboortejaar, leeftijd van de moeder en de sociaaleconomische status. Volgens tabel 4 waren de verschillen tussen de kinderen met de eerste drie posities vrij klein. In deze figuur zijn de verschillen tussen deze drie posities groter. Dit betekent dan ook dat gecontroleerd voor deze variabelen de gemiddelde standaard opleidingsduur wat afneemt en de effecten van geboortevolgorde toenemen. Voor de vierde en latere kinderen neemt de gemiddelde standaard opleidingsduur ook af, maar de verschillen tussen deze posities blijven ongeveer hetzelfde. Dit betekent dat de effecten van de geboortevolgorde ongeveer even groot blijven als zonder achtergrondvariabelen. De effecten van de geboortevolgorde nemen voor de eerste drie posities dus toe wanneer de achtergrondvariabelen worden meegenomen, en blijven ongeveer hetzelfde voor de latere posities. De leeftijd van de moeder vermindert de effecten van de geboortevolgorde dus niet, zoals kon worden verwacht op basis van de theorie, maar vergroot die juist.

Al deze regressies zijn ook uitgevoerd met de drie onderscheiden opleidingsniveaus. Deze analyse leidt niet tot wezenlijk andere conclusies dan de meting met opleidingsduur.

3.2. Effecten geboortevolgorde naar aantal kinderen

Effecten van de geboortevolgorde kunnen uiteenlopen in gezinnen van verschillende grootte. Het hebben van veel broers en zussen zou relatief voordelig kunnen zijn voor de oudste kinderen in een gezin, omdat zij voor de jongere kinderen een teacherrole kunnen hebben. De verwachting is dat de effecten van het aantal kinderen de negatieve effecten van de geboortevolgorde doen afnemen. Dit betekent dat naar verwachting de effecten van de geboortevolgorde afnemen naarmate het aantal kinderen stijgt.

In een gevoeligheidsanalyse is onderzocht of in gezinnen met verschillende aantallen kinderen andere geboortevolgorde-effecten gelden. Hierin waren in eerste instantie alleen het aantal kinderen, de geboortevolgorde, geslacht en geboortejaar meegenomen als variabelen. Er zijn diverse lineaire regressiemodellen geschat per kindertal, waarbij de posities in de geboortevolgorde corresponderen met het aantal kinderen in een gezin. Zo werden in de eerste regressie alleen gezinnen met twee kinderen meegenomen, maar werden in de volgende regressie gezinnen met drie kinderen meegenomen, tot en met gezinnen met zes of meer kinderen. Op deze manier werd eerst gekeken naar het effect van de tweede positie in de geboortevolgorde in een gezin van twee kinderen. Daarna werd bekeken wat het effect van de tweede én de derde positie is zodra er een kind bijkomt en het kindertal verandert van twee naar drie, en of het effect van het tweede kind is gewijzigd is ten opzichte van de eerste regressie. Wanneer er een vierde kind bijkwam, werden de effecten van het tweede, derde, en vierde kind bekeken. Op deze manier was het mogelijk om na te gaan of het effect van het tweede en derde kind veranderd is ten opzichte van eerdere regressies. Dit gaat zo door tot en met een kindertal van zes of meer. In elke regressie is opleiding gewogen.

Uit deze regressies is gebleken dat de verschillen in opleidingsniveau over het algemeen klein blijven, maar dat de effecten van de geboortevolgorde standhouden: hoe later de positie in de geboortevolgorde, hoe lager gemiddeld het opleidingsniveau. Dit geldt voor elk aantal kinderen. Het aantal kinderen doet de effecten van de geboortevolgorde niet afnemen. Dit gold ook toen er gecontroleerd werd voor de sociaaleconomische status van de ouders en is in lijn met eerdere resultaten. In figuur 6 is het resultaat te zien van deze regressies waarin ook interactie-effecten zijn toegevoegd tussen het aantal kinderen in een gezin en het eerstgeboren zijn. Vrijwel geen enkel interactie-effect bleek significant, waardoor er in feite niets verandert aan het geboortevolgorde-effect.

3.3. Beschrijving enig-kinderen

Om te kijken of er verschillen zijn tussen enig- en niet-enig-kinderen zijn tabellen gemaakt waarin verschillen kunnen worden gezien tussen enig- en niet-enig-kinderen met betrekking tot het inkomen van de ouders, de leeftijd van de moeder bij de geboorte en de relatievorm (de ouders wel of niet bij elkaar en/of gehuwd). Deze tabellen zijn opgenomen in de bijlage. Uit deze gegevens blijkt dat enig-kinderen iets vaker ouders hebben in het tweede of derde kwintiel, en minder vaak ouders in het vierde en vijfde kwintiel (tabel 7). Tegelijkertijd hebben enig-kinderen ook minder vaak ouders in het eerste kwintiel. De inkomens van de ouders van enig-kinderen liggen dus wat in het midden, terwijl de ouders van niet-enig-kinderen meer aan de uiteinden van de inkomensverdeling (eerste en vijfde kwintiel) zitten.

De leeftijden van de moeders verschillen wel wat (tabel 8 in de bijlage). Enig-kinderen hebben vaker een moeder die jonger is dan 25 jaar, en ook iets vaker een moeder van 36 jaar of ouder. Dit zou kunnen komen doordat de jongere moeders wellicht het hebben van verdere kinderen uitstellen en oudere moeders wellicht geen kinderen meer konden krijgen vanwege hun hogere leeftijd. Daarnaast blijkt dat de ouders van de enig-kinderen minder vaak (nog) samen zijn dan ouders van niet-enig-kinderen (tabel 9 in de bijlage) en ook minder vaak gehuwd zijn (tabel 10 in de bijlage). Dit komt vermoedelijk doordat sommige kinderen juist door een scheiding of verbroken relatie van de ouders enig-kind zijn gebleven: er werden daarom geen volgende kinderen geboren.