1 Inleiding

Het religieuze landschap in Nederland is de afgelopen decennia sterk veranderd. Waar in 1960 nog rond ruim 80 procent van de bevolking katholiek of protestants (vooral hervormd, en een klein deel gereformeerd of anderszins) was, is dat nu geheel anders. De belangrijkste verschuiving is dat een meerderheid van de Nederlanders nu te kennen geeft niet te behoren tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering. De afnemende invloed van religie – ofwel secularisering (Stark en Iannaccone, 1994; Kregting, Scheepers, Vermeer en Hermans, 2018) – heeft hiertoe bijgedragen. Ook vond een proces van de-institutionalisering plaats: gelovigen gingen zich steeds minder schikken naar de traditionele voorschriften van hun kerkgemeenschap (Knippenberg, 1992; 2018). Een andere ontwikkeling is dat de diversiteit in religieuze stromingen fors is toegenomen (Van der Bie, 2009; Van Herten, 2009; Aarts, 2010). Dit geldt vooral voor de vele protestantse stromingen. Hoewel in 2004 de meeste hervormde, gereformeerde en lutherse kerken zijn verenigd in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), geeft desgevraagd nog steeds een aanzienlijk deel van de protestanten aan te behoren tot de Nederlands hervormde of gereformeerde kerken (Schmeets, 2019). Ook heeft de diversiteit een belangrijke impuls gekregen van de veranderende bevolkingssamenstelling. Niet alleen werd na de Tweede Wereldoorlog de toestroom van migranten groter, ze kwamen ook steeds meer uit verschillende landen (Jennisen, Engbersen, Bokhorst en Bovens, 2018). Dit zorgde voor nieuwe religies en religieuze stromingen, waaronder de islam en de immigrantenkerken.

Hoewel de invloed van religie in de Nederlandse samenleving is afgenomen, komt uit verschillende onderzoeken naar voren dat deze nog steeds een onderscheidende factor is voor diverse facetten van de leefsituatie, zoals de financiële positie en het vermogen (Arts, Otten en Lok, 2013), de sociale cohesie in de samenleving (De Hart, 2014; Putnam en Campbell, 2012; Schmeets, 2015; 2019; Huijnk, 2018), het geefgedrag (Bekkers, Schuyt en Gouwenberg, 2017), orgaandonatie (Schmeets en Peters, 2016) en het ervaren geluk (Coumans, 2014). Ook blijkt dat de religieuze betrokkenheid sterk verschilt tussen regionale gebieden en gemeenten (Schmeets, 2016).

In dit artikel wordt de religieuze betrokkenheid in Nederland beschreven voor de jaren 2018 en 2019. Speciale aandacht is daarbij voor de diversiteit van de religieuze stromingen, met name de protestantse. Eerst wordt in paragraaf 2 een aantal algemene ontwikkelingen van de religieuze betrokkenheid besproken: het behoren tot een geloofsgroep en het praktiseren van het geloof in zowel kerkelijk verband als daarbuiten. In paragraaf 3 komen de verschillen tussen de bevolkingsgroepen, zoals mannen en vrouwen, jongeren en ouderen, en lager en hoger opgeleiden, aan bod. Daarna worden in paragraaf 4 de resultaten van de drie vraagstellingen in 2018 en 2019 met elkaar vergeleken waarmee tevens de religieuze diversiteit in beeld komt. Vervolgens wordt in paragraaf 5 besproken wie nog in God gelooft, wie niet, en wie daarover twijfelt. Het artikel sluit af met enkele conclusies.

De gegevens over religie zijn vooral ontleend aan het onderzoek Sociale samenhang en Welzijn (S&W) waar in de periode 2012-2019 meer dan 61 duizend personen van 15 jaar of ouder aan hebben meegewerkt. De gegevens zijn verzameld met behulp van het internet, telefonisch en met een bezoek aan huis. In 2018 en 2019 is voor het eerst doorgevraagd naar een groot aantal, vooral protestantse, religieuze groepen en stromingen.

Vraagstellingen religie

De vraagstellingen om af te bakenen of een persoon tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groep behoort, zijn sterk bepalend voor de verdelingen (Oudhof en Pannekoek, 1988; Becker; 2003; Schmeets, 2010). In CBS-enquêtes wordt doorgaans één vraag gesteld, waarbij aan de respondent een aantal categorieën wordt voorgelegd. Tot 2018 waren dat meestal ‘geen’, ‘rooms-katholiek’, ‘gereformeerd’, ‘Nederlands hervormd’, ‘PKN’, ‘islam’ en ‘andere gezindte’. Soms, vooral in grote onderzoeken zoals de Enquête Beroepsbevolking (EBB) 2010-2015, werden daar ook hindoe, boeddhist en jood aan toegevoegd. Het vaststellen van het behoren tot een religie met een enkele vraag staat bekend als de eentrapsvraag.

Bij een tweetrapsvraag wordt eerst gevraagd of men behoort tot een religieuze groep en vervolgens naar welke groep dat is. Een voorbeeld van de tweetrapsvraagstelling is die in het onderzoek Culturele Veranderingen (CV), dat het CBS samen met het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft uitgevoerd, is opgenomen (De Hart en Van Houwelingen, 2018). Eerst wordt gevraagd ‘Beschouwt u zichzelf als behorend tot een kerkgenootschap of levensbeschouwelijke groepering?’ (ja/nee). En dan aan de ja-groep de vervolgvraag: ‘Welk kerkgenootschap of levensbeschouwelijke groepering is dat?’. Bij een dergelijke tweetrapsvraag is het aandeel religieuzen aanmerkelijk lager: in 2012, 2014 en 2016 beschouwde zich op basis van het CV respectievelijk 31, 28 en 25 procent kerkelijk, tegen respectievelijk 54, 52 en 50 procent bij de eentrapsvraagstelling.

Sinds 2018 werkt het CBS in het onderzoek Sociale samenhang en Welzijn (S&W) aan een nieuwe eentrapsvraagstelling om de religieuze betrokkenheid vast te stellen. De belangrijkste aanpassing is om in plaats van de driedeling bij de protestanten (PKN, Nederlands hervormd, gereformeerd) eerst te vragen of men christelijk is en vervolgens door te vragen waarbij een groot aantal christelijke stromingen aan de respondent wordt voorgelegd. In 2018 en 2019 zijn, naast de traditionele vraagstelling, telkens twee varianten gebruikt. De resultaten worden in paragraaf 4 van dit artikel besproken. Vanaf 2021 wordt geheel overgegaan op een van deze varianten.

Het bezoek aan religieuze diensten is vastgesteld op basis van de vraag hoe vaak men daaraan deelneemt: ‘1 keer per week of vaker’, ‘2 tot 3 keer per maand’, ‘1 keer per maand’, ‘minder dan 1 keer per maand’ en ‘zelden of nooit’. De personen die eerder hebben aangegeven niet tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering te behoren, zijn gevoegd bij de categorie ‘zelden of nooit’. In dit artikel wordt het ten minste een keer per maand bijwonen van een religieuze dienst aangeduid als ‘regelmatig kerkbezoek’.