Financiële gevolgen van echtscheiding

2.1 Afbakenen van een echtscheiding

Bij het vaststellen van een echtscheiding en de financiële situatie voor en na de scheiding zijn in dit onderzoek de gegevens van drie opeenvolgende jaren t-1, t en t+1 als uitgangspunt genomen. De burgerlijke staat en huishoudenssituatie zijn op 1 januari vastgesteld, de inkomensindicatoren (zoals koopkracht, armoede en economische zelfstandigheid) op basis van de jaarinkomsten van het desbetreffende jaar, en het vermogen betreft de stand op 1 januari. Iemand wordt als gescheiden beschouwd wanneer hij of zij:

• op 1 januari van jaar t deel uitmaakt van een paar dat de kern (hoofdkostwinner met partner) van het huishouden vormt;
• op 1 januari t gehuwd is met of geregistreerd partner is van het andere kernlid;
• op 1 januari van jaar t+1 alleenstaande hoofdkostwinner is of deel uitmaakt van een kernpaar maar een andere partner heeft dan een jaar eerder;
• niet verweduwd is gedurende jaar t en niet alleen is komen te staan doordat de huwelijkspartner naar een instelling, inrichting of tehuis (bijvoorbeeld een verpleeghuis) ging.

Deze afbakening zorgt ervoor dat mensen die in jaar t uit elkaar gaan maar van wie de scheiding pas in t+1 geregistreerd wordt ook tot de onderzoekspopulatie behoren. Aandachtspunt is dat het in geval van een nieuwe partner gaat om de fiscale partner. Dit kan ook iemand uit de familie-, vrienden- of kennissenkring zijn; nieuwe samenwoonrelaties zijn op basis van de beschikbare gegevens niet vast te stellen. Vooronderzoek naar de financiële gevolgen van een echtscheiding is het echter vooral van belang of iemand na de scheiding een partner heeft die ook bijdraagt aan het inkomen en vermogen of juist alleen woont (eventueel met kinderen).

Volgens bovenstaande afbakening leven de ex-partners in ieder geval een deel van jaar t gescheiden en daarmee is het inkomen van dat jaar niet representatief voor de financiële positie voorafgaand aan de scheiding. Daarom is het inkomen in jaar t-1 als uitgangspunt hiervoor genomen. Bij vermogens speelt dit niet want daar gaat het om de stand op 1 januari. Voor het inkomen en vermogen na de scheiding is jaar t+1 het uitgangspunt.

In het onderzoek is geen rekening gehouden met andere demografische veranderingen (bijvoorbeeld kinderen die het huis uitgaan) of wijzigingen in de sociaaleconomische positie die het inkomen kunnen beïnvloeden (bijvoorbeeld een baan vinden of verliezen,of met pensioen gaan). Scheidingen onder de institutionele bevolking en scheidingen in huishoudens waarvan het inkomen niet vastgesteld kon worden uit de brongegevens vallen buiten dit onderzoek.

2.2 Inkomens- en vermogensbegrippen

Economische zelfstandigheid

Iemand is economisch zelfstandig als het individuele netto inkomen uit arbeid en eigen onderneming minimaal gelijk is aan 70 procent van het netto minimum loon, oftewel de netto bijstand van een alleenstaande. In 2018 bedroeg de grens voor economische zelfstandigheid 960 euro per maand. Economische zelfstandigheid wordt alleen bepaald van mensen van 15 jaar tot AOW-leeftijd.

Persoonlijk inkomen

Het persoonlijk inkomen omvat loon, winst, uitkeringen ²⁾ inkomensverzekeringen (zoals AOW en werkloosheid- en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen) en sociale voorzieningen (zoals bijstandsuitkeringen en studiefinanciering), en de ontvangen partneralimentatie. Premies voor inkomensverzekeringen zijn in mindering gebracht. Inkomenscomponenten die niet aan een afzonderlijke persoon toegeschreven kunnen worden, blijven buiten beschouwing. Dit zijn inkomsten uit vermogen, huurtoeslag, rijksbijdrage eigen woning, betaalde partneralimentatie, tegemoetkoming studiekosten en kinderbijslag. Inkomstenbelasting blijft eveneens buiten schot, omdat die ook afhankelijk is van het inkomen van eventuele andere gezinsleden.

Koopkracht en koopkrachtmutatie

De koopkracht van een persoon wordt uitgedrukt aan de hand van het gestandaardiseerd besteedbaar huishoudensinkomen, aangepast voor prijsontwikkeling. In het besteedbaar huishoudensinkomen is het inkomen uit loon, winst, vermogen en uit ontvangen uitkeringen en andere toelagen van alle huishoudensleden opgeteld, en verminderd met de betaalde premies en belastingen. Anders dan partneralimentatie is kinderalimentatie belastingvrij en ontbreekt daarom in het besteedbaar inkomen (zie verder paragraaf 3.2). Om de besteedbare inkomens van verschillende typen huishoudens onderling vergelijkbaar te maken, wordt het besteedbaar huishoudensinkomen gecorrigeerd voor verschillen in grootte en samenstelling van het huishouden (CBS, 2019b).

De koopkrachtmutatie van een persoon is de procentuele verandering in koopkracht tussen twee jaren. Voor de koopkrachtmutatie van een groep wordt niet uitgegaan van het gemiddelde maar van de mediaan (de middelste van de naar grootte gerangschikte koopkrachtmutaties van personen uit deze groep). Positieve en negatieve uitschieters hebben dan nauwelijks invloed op de uitkomst.

Vermogen

Het vermogen van een huishouden bestaat uit het saldo van bezittingen en schulden. De bezittingen omvatten bank- en spaartegoeden, effecten, eigen woning en ander onroerend goed, ondernemingsvermogen, aanmerkelijke belang en overige bezittingen. De schulden betreffen de hypotheekschuld eigen woning, studieschulden en overige schulden. De hypotheekschuld is de stand van de schuld waarover rente is verschuldigd. Het CBS beschikt niet over opgebouwde tegoeden voor aflossing van de hypotheek via spaar- en beleggingshypotheken en deze zijn daarom niet in mindering gebracht op de hypotheekschuld. Verder worden pensioenaanspraken niet tot het vermogen gerekend.

Relatieve inkomens- of vermogenspositie

De relatieve inkomens- of vermogenspositie is bepaald door de bevolking te ordenen op basis van respectievelijk het persoonlijk inkomen en het vermogen. Vervolgens worden de personen in 100 groepen van gelijke omvang verdeeld. De relatieve positie van een bevolkingsgroep komt neer op de gemiddelde percentielgroep van de personen binnen die groep. De gemiddelde percentielgroep van de gehele bevolking zou 50,5 zijn (personen zijn immers ingedeeld in even grote groepen, variërend van 1 tot 100). Dit gemiddelde is met behulp van een factor gecorrigeerd tot 50. Deze factor wordt vervolgens ook toegepast op de gemiddelde percentielgroep van bevolkingsgroepen.

Risico op armoede

Personen lopen risico op armoede als hun koopkracht minder is dan de lage-inkomensgrens. De lage-inkomensgrens is een vast bedrag dat voor alle typen huishoudens een gelijke koopkracht vertegenwoordigt. De hoogte ervan is geënt op de bijstandsuitkering van een alleenstaande in 1979. Sindsdien is de lage-inkomensgrens jaarlijks geïndexeerd met de consumentenprijsindex.

3.1 Inkomenspositie: persoonlijke inkomenssituatie

Vrouwen na scheiding vaker in een uitkering dan ervoor

Vrouwen zijn na een scheiding relatief vaker economisch zelfstandig dan ervoor (63 versus 59 procent ³⁾). Deze stijging loopt in de pas met de gemiddelde groei in economische zelfstandigheid van vrouwen tussen 2016 en 2018. Daarmee zijn er niet alleen minder economisch onzelfstandige vrouwen, ook hun sociaaleconomische positie verandert bij een scheiding. Kwam de economische onzelfstandigheid van vrouwen voor de scheiding het vaakst doordat ze met werken te weinig verdienden, na de scheiding speelde de beperkte hoogte van uitkeringen de hoofdrol. De grootste groep uitkeringsontvangers had na de scheiding een bijstandsuitkering, gevolgd door een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Deze laatste werd meestal ook al voor de scheiding ontvangen.

Voor mannen verandert er weinig bij een scheiding. Voor en na de scheiding zijn ze vrijwel even vaak economisch zelfstandig (83 procent). Mannen die niet economisch zelfstandig waren, hadden zowel voor als na de scheiding meestal een uitkering. Daarbij ging het in de meeste gevallen om een uitkering wegens ziekte of arbeidsongeschiktheid. Minder dan een tiende van de mannen en vrouwen die scheidden hebben de AOW-leeftijd bereikt. Van hen is de economische zelfstandigheid niet vastgesteld (zie paragraaf 2.2). Hun inkomen bestaat voornamelijk uit een pensioenuitkering; in sommige gevallen hebben AOW’ers hoofdzakelijk inkomen uit werk en speelt de AOW-uitkering niet de hoofdrol. In het vervolg van dit artikel worden AOW’ers beschouwd als respectievelijk economisch niet-zelfstandig met een uitkering en als economisch zelfstandig met werk.

Persoonlijke inkomenspositie van vrouwen beter na de scheiding

Mannen hebben na de scheiding gemiddeld dezelfde inkomenspositie (zie paragraaf 2.2) als ervoor, vrouwen staan na de scheiding hoger op de inkomensladder. Bij vrouwen is de inkomenspositie van zowel economisch zelfstandigen als economisch niet-zelfstandigen beter na de scheiding. Bij mannen geldt dit alleen voor de economisch niet-zelfstandigen. Meestal hebben economisch niet-zelfstandige mannen een uitkering die in hoogte verandert doordat de huishoudenssituatie wijzigt. Een bijstandsuitkering bijvoorbeeld is voor een paar verhoudingsgewijs lager dan voor een eenpersoonshuishouden (zie tabel 1 in de Tabellenbijlage). Bij economisch niet-zelfstandige vrouwen is vooral van belang dat een deel van hen voorheen geen of een bescheiden inkomen uit werk had, dat na de scheiding is aangevuld met bijstand. Ook komt het voor dat ze na de scheiding (meer uren) zijn gaan werken (CBS, 2019a). Uitbreiding van de werkweek verklaart eveneens de ten opzichte van voor de scheiding licht gestegen inkomenspositie van economisch zelfstandige vrouwen.

3.2 Inkomenspositie: koopkrachtverandering

Koopkrachtverlies vrouwen bij scheiding groot

Hoewel hun persoonlijke inkomenssituatie verbetert, geldt dat niet voor de koopkracht van (het gezin van) gescheiden vrouwen. Vrouwen die in 2017 scheidden gingen er in doorsnee 24,1 procent in koopkracht op achteruit. Mannen daarentegen hadden door de scheiding te maken met een doorsnee koopkrachtwinst van bijna 4 procent.
Het zijn wel alleen de mannen die voor de scheiding economisch zelfstandig waren die erin koopkracht op vooruit gaan; de relatief kleine groep economisch niet-zelfstandige mannen heeft met achteruitgang te maken. Dit komt doordat het wegvallen van inkomen van de partner economisch niet-zelfstandige mannen verhoudingsgewijs harder raakt, aangezien de partner gemiddeld een ongeveer even hoog inkomen heeft (zie tabel 2). Bij vrouwen is het koopkrachtverlies van economisch zelfstandigen iets groter dan dat van economisch niet-zelfstandigen. Dat komt doordat de huwelijkspartner van een economisch zelfstandige vrouw veelal een hoger eigen inkomen heeft dan de huwelijkspartner van een economisch niet-zelfstandige vrouw. Ook is het eigen inkomen van economisch zelfstandige vrouwen na een scheiding minder gestegen dan dat van economisch niet-zelfstandige vrouwen (zie tabel 1). Het wegvallen van het inkomen van de partner raakt economisch zelfstandige vrouwen dan ook relatief hard in de portemonnee.

Koopkrachtverlies vooral groot bij moeders die alleen komen te staan

Een nieuwe partner na de scheiding maakt veel uit: doorgaans betekent dit een vooruitgang in koopkracht. Bij degenen die alleen of als alleenstaande ouder verder gingen (verreweg de meesten, zie figuur 2.1.1) was vooral het koopkrachtverlies van vrouwen groot. Zoals eerder aangegeven treft het wegvallen van het inkomen van de partner vrouwen harder (zie tabel 2). Vaders die na de scheiding alleen woonden, hadden een koopkrachtwinst van ruim 14 procent. Zij hoefden hun inkomen immers niet meer volledig met partner en kind(eren) te delen. Kanttekening bij deze uitkomsten is dat wanneer de kinderen deels bij de vader wonen maar ingeschreven staan bij de ex-partner, zijn koopkrachtwinst overschat zal worden. Bovendien is alleen partneralimentatie in de koopkracht meegeteld; andere inkomensoverdrachten tussen ex-partners, zoals (de belastingvrije) kinderalimentatie, ontbreken in de Inkomensstatistiek (zie paragraaf 2.2 en CBS, 2019b). Wanneer op basis van een schatting rekening gehouden wordt met kinderalimentatie, blijkt uit eerder onderzoek dat de koopkrachtveranderingen van vrouwen en mannen bij een scheiding iets gematigder zijn (Van den Brakel en Arts, 2017).

3.3 Inkomenspositie: risico op armoede

Met economische zelfstandigheid minder risico op armoede

Tegenover het grotere koopkrachtverlies van economisch zelfstandige vrouwen staat dat zij na de scheiding een duidelijk minder groot risico op armoede hebben dan economisch niet-zelfstandige vrouwen: 4,4 tegen 37,7 procent. Bij mannen is dat 2,5 tegen 24,9 procent. Het risico op armoede na een scheiding voor vrouwen die niet economisch zelfstandig zijn, is dus groter dan voor dito mannen. Bovendien is het risico bij deze vrouwen substantieel groter dan voor de scheiding, toen het bijna 15 procent was (zie figuur 3.3.1). Dit komt vooral door de relatief grote groep moeders die na de scheiding hun inkomen moeten delen met hun kinderen. Een deel van hen (40 procent) was voor de scheiding economisch onzelfstandig en moest erna van een bijstandsuitkering rondkomen.

Financiële onafhankelijkheid zou een betere buffer tegen armoede van met name alleenstaande ouders moeten zijn dan economische zelfstandigheid, want daarbij wordt een hogere inkomensdrempel gehanteerd. Iemand is financieel onafhankelijk als het inkomen uit werk minimaal het netto minimum loon bedraagt. Met een dergelijk inkomen zouden mensen niet alleen zichzelf maar ook hun kind(eren) kunnen onderhouden (TK, 2018). Bijna de helft van de vrouwen is voor de scheiding financieel onafhankelijk (zie ook CBS StatLine 2019c). Van hen loopt 3 procent een risico op armoede na de scheiding. Financieel onafhankelijke mannen (circa drie kwart) lopen na de scheiding 2 procent armoederisico. De armoederisicopercentages zijn groter dan voor de scheiding maar kleiner dan het landelijk gemiddelde van 6,3 procent in 2018. Het staat vast dat mannen en vrouwen die voor de scheiding economisch zelfstandig maar niet financieel onafhankelijk waren meer risico op armoede lopen dan mannen en vrouwen die financieel onafhankelijk waren.

Vooral gescheiden vrouwen lopen steeds minder risico op armoede

De economische zelfstandigheid en financiële onafhankelijkheid van vooral vrouwen zijn sinds de crisis toegenomen (Herbers en Portegijs, 2018). Deze groei was er ook bij vrouwen die scheidden en dat zorgde er voor dat zij steeds minder risico op armoede liepen na de scheiding. De daling in armoederisico was bovendien sterker dan gemiddeld in de bevolking. Gescheiden mannen staan er wat dit betreft ook steeds beter voor, al was bij hen de daling van het armoederisico minder sterk.

3.4 Vermogenspositie

Mannen na scheiding hoger op vermogensladder, vrouwen lager

Wat de vermogenspositie betreft is het beeld anders dan bij het risico op armoede. Voorafgaand aan een scheiding in 2017 had een echtpaar – gerekend in prijzen van 2018 – in doorsnee 10,6 duizend euro aan vermogen. Echtparen zonder kinderen hadden, doordat ze gemiddeld iets ouder zijn, meer vermogen dan echtparen met kinderen (ruim 18 tegen 8 duizend euro). Maar wel of geen kinderen, het vermogen van een echtpaar voor de scheiding is minder dan dat van een doorsnee (echt)paar (CBS, 2019b). Dit komt doordat scheiden vaker plaatsvindt onder jongeren, die relatief weinig vermogen hebben. Na de scheiding hadden mannen een doorsnee vermogen van 23,9 duizend euro en vrouwen 8,3 duizend euro. Mannen staan daarmee na de scheiding iets hoger op de vermogensladder, en vrouwen lager. Alleen van de kleine groep moeders die een nieuwe partner hebben verbetert de vermogenspositie.

Een daling op de vermogensladder ligt voor de hand want bij een scheiding heeft in de regel ⁴⁾ ieder recht op de helft van het vermogen. Dat mannen desondanks klommen op de vermogensladder komt doordat zij na de scheiding vaker dan vrouwen in een koopwoning (blijven) wonen (zie figuur 4.2) en tussen 2016 en 2018 de woningwaarde sterk gegroeid is (CBS, 2019c). Vrouwen wonen na een scheiding juist dikwijls in een huurwoning en meestal krijgen ze dan huurtoeslag. Bij de stijging op de vermogensladder van mannen speelt verder mee dat ze vaker als zelfstandige werken en het veelal substantiële bedrijfsvermogen na een scheiding bij hen terecht kan komen. Het zijn met name vrouwen die na de scheiding alleen of met hun kinderen wonen (verreweg de grootste groep gescheiden vrouwen) die geconfronteerd worden met een achteruitgang in de vermogenspositie.

Wanneer de eigen woning (waarde en hypotheekschuld) en het bedrijfsvermogen (ondernemingsvermogen en aanmerkelijk belang) buiten beschouwing blijven, resteren de liquide, dat wil zeggen direct beschikbare, vermogensmiddelen zoals bank- en spaartegoeden. Hoeveel mannen en vrouwen kunnen met hun inkomen en deze liquide vermogensmiddelen na een scheiding goed rondkomen? Voor hoeveel mannen en vrouwen met een laag inkomen (zie figuur 3.3.2) zijn de liquide vermogensmiddelen na de scheiding voldoende om dit lage inkomen te compenseren, en voor hoeveel niet? De antwoorden op deze vragen geven inzicht in de ‘werkelijke’ armoede onder gescheiden mannen en vrouwen op basis van de hoogte van hun inkomen en hun liquide vermogen. Armoede is hier conform Van den Brakel en Gidding (2019) afgebakend als het hebben van een laag inkomen én van een liquide vermogen tot de helft van de lage-inkomensgrens.

De liquide vermogensmiddelen van mannen en vrouwen waren na een scheiding in 2017 in doorsnee ruim 9,5 duizend euro. Bijna 12 procent van de gescheiden vrouwen had een laag inkomen en een liquide vermogen tot het gehanteerde vermogensplafond, en was daarmee arm. Bijna 6 procent oftewel een derde deel van de vrouwen met een laag inkomen na de scheiding had een vermogen boven dit plafond en daarmee voldoende liquide middelen om dit lage inkomen - althans tijdelijk - te compenseren. Bij mannen was dit aandeel bijna 29 procent. Bij een scheiding in 2012 kon nog maar ongeveer een kwart van de vrouwen en mannen hun lage inkomen met liquide middelen compenseren.

Vergeleken met 2012 zijn er na een scheiding in 2017 relatief minder mannen en vrouwen arm. De daling is sterker dan de gemiddelde daling van het armoedepercentage in Nederland (van 7 procent in 2013 naar 6,2 procent in 2018). Dat betekent dat een scheiding in 2017 minder vaak samenging met armoede dan een scheiding in 2012. Bij gescheiden vrouwen is de armoede relatief gezien bovendien meer afgenomen dan bij gescheiden mannen. Dat is deels terug te voeren op het onder vrouwen harder gedaalde aandeel met een laag inkomen (zie paragraaf 3.3).

Alejandro Perez, S., M. van den Brakel en W. Portegijs (2018). Welke gevolgen heeft ouderschap voor werk en economische zelfstandigheid. In: Portegijs, W. en M. van den Brakel (red.). Emancipatiemonitor 2018. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau/Centraal Bureau voor de Statistiek.

Bouman, A.M. (2004), Vrouwen na scheiding fors in koopkracht terug. CBS, 1 juni 2004.

Brakel, M. van den en K. Arts (2017). Trends in de financiële gevolgen van echtscheiding voor man en vrouw. In: Sociaal economische trends 2017/03.

Brakel, M. van den en K. Gidding (2019). Hoe is de financiële welvaart verdeeld? Statistische Trends 2019.

Brakel, M. van den, K. Gidding en B. Huynen (2018). Financiële situatie van een- en tweeverdieners. Statistische Trends, augustus 2018.

CBS (2019a). Onderzoek naar deeltijdwerkers t.b.v. IBO-deeltijdwerk.

CBS (2019b). Welvaart in Nederland 2019. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.

CBS (2019c). Vermogen van huishoudens opnieuw gestegen. CBS-nieuwsbericht, 18 november 2019.

CBS m/v-stat (2019). Inkomen en economische zelfstandigheid; persoonskenmerken.

CBS StatLine (2019a). Huwen en huwelijksontbinding; geslacht, leeftijd (31 december), regio.

CBS StatLine (2019b). Welvaart van personen; kerncijfers.

CBS StatLine (2019c). Economische zelfstandigheid personen 15 jaar tot AOW-leeftijd; kenmerken.

Herbers, D. en W. Portegijs (2018). Hoeveel vrouwen zijn economisch zelfstandig? In:Portegijs, W. en M. van den Brakel (red.). Emancipatiemonitor 2018. Den Haag: Sociaal enCultureel Planbureau/Centraal Bureau voor de Statistiek.

Kalmijn, M. en J. de Vries (2008). Levensloopveranderingen in inkomen. De rol van partnerschaps- en ouderschapstransities bekeken met gegevens uit belastingen. In: Mens & maatschappij, jaargang 83, nr. 2.

TK (2018). Principes in de praktijk. Emancipatienota 2018-2021. Tweede Kamer,vergaderjaar 2017/2018, 29 maart 2018, 30420 nr. 270.