Auteur: Lenny Stoeldraijer Publicatiedatum: 25-9-2020 00:00

De invloed van corona op onze levensverwachting

Over deze publicatie

Het nieuwe coronavirus heeft een grote impact gehad in Nederland sinds februari 2020. In de eerste helft van 2020 overleden er meer mensen dan wanneer er geen corona-epidemie was geweest. In dit artikel wordt gekeken wat het mogelijke effect is van de hogere sterfte in het eerste half jaar en de nog onbekende sterfte in het tweede half jaar als gevolg van corona (direct of indirect) voor de levensverwachting in 2020. Ook wordt gekeken naar de mogelijke gevolgen van corona voor de levensverwachting in toekomstige jaren. De extra sterfte in 2020 zorgt ervoor dat de levensverwachting in 2020 lager is dan wanneer er geen corona-epidemie was geweest, maar dit hoeft echter niet te betekenen dat de levensverwachting in alle toekomstige jaren lager ligt.

1. Inleiding

Sinds de eerste positief geteste COVID-19 patiënt in Nederland op 27 februari 2020 en het eerste COVID-19 sterfgeval op 6 maart nam de totale sterfte in Nederland wekelijks toe (CBS, 29 mei 2020). Tot en met week 10 (tot en met 8 maart) overleden gemiddeld 3 136 mensen per week. Daarna steeg de sterfte naar een maximum van 5 084 in week 14 (30 maart tot en met 5 april). In week 20 (11 tot en met 17 mei) was de wekelijkse sterfte op een vergelijkbaar niveau als dezelfde periode in eerdere jaren. Naar schatting overleden in de eerste helft van 2020 bijna 9 duizend personen meer dan verwacht (CBS, 29 mei 2020).

De hogere sterfte vanwege het nieuwe virus zal een effect hebben op de levensverwachting. Op dit moment is nog niet bekend hoe dodelijk corona daadwerkelijk is en hoeveel mensen er de komende tijd nog gaan overlijden als gevolg van corona. De corona-epidemie is in veel landen nog niet voorbij en op meerdere plaatsen is al sprake van een tweede golf. Daarnaast heeft de reguliere zorg voor een periode (eind maart tot aan juni) grotendeels stil gelegen. Ook zijn de economische effecten van de lock down op de levensverwachting niet te verwaarlozen (Mackenbach et al. 2018). Dit maakt de toekomst erg onzeker.

In dit artikel wordt nagegaan wat voor effect corona mogelijk kan hebben op de levensverwachting. Het gaat hier om de directe sterfte als gevolg van het virus dat COVID-19 veroorzaakt (SARS-CoV-2), maar ook om de extra sterfte die er niet was geweest als er geen COVID-19-pandemie was uitgebroken, bijvoorbeeld vanwege de veranderingen in de zorg of de economie. De analyse is op basis van ‘wat als’-mogelijkheden waarbij de gevolgen voor de levensverwachting worden geschat. In de volgende paragraaf wordt eerst uitgelegd wat de levensverwachting is. In paragraaf 3 worden vervolgens de mogelijke effecten van corona op de levensverwachting getoond.

2. Wat is de levensverwachting?

De levensverwachting is een samenvattende maat voor de sterfte (Stoeldraijer en Harmsen, 2017). Het geeft weer hoe lang een persoon gemiddeld te leven heeft, onder de aanname dat de kansen om te overlijden in de toekomst gelijk blijven. Doordat mensen ieder jaar ouder worden en in de toekomst kunnen profiteren van medische ontwikkelingen, zijn de kansen om te overlijden in de toekomst over het algemeen lager. De levensduur, het aantal jaren dat een persoon werkelijk gemiddeld te leven heeft, is daarom over het algemeen hoger dan de levensverwachting aangeeft.

De levensverwachting wordt berekend met sterftekansen in een bepaald jaar. Die sterftekansen krijg je door de overledenen naar leeftijd van dat jaar te delen door de gemiddelde bevolking van diezelfde leeftijd in dat jaar. Door gebruik te maken van een fictieve bevolking en deze sterftekansen kunnen de leeftijden worden berekend waarop deze fictieve mensen overlijden. Het gemiddelde daarvan is de levensverwachting. In figuur 2.1 is voor enkele jaren de levensverwachting aangegeven. De donkerblauwe staaf geeft de levensverwachting in 1980 weer. Om die levensverwachting te berekenen, wordt de waargenomen informatie naar leeftijd van het aantal overledenen en de bevolking in dat jaar gebruikt.

Stel, persoon A is geboren in 1940. Persoon A en alle andere personen die in dat jaar zijn geboren, leggen het traject af van de lichtblauwe pijl: ieder jaar worden ze een jaar ouder en een klein deel overlijdt. In 1980 wordt persoon A 40 jaar oud. Met de 40-jarige mensen die in 1980 leven en in dat jaar overlijden kan de sterftekans op 40-jarige leeftijd in 1980 worden berekend. Deze sterftekans wordt gebruikt bij de berekening van de levensverwachting in 1980, aangegeven door de donkerblauwe staaf. Het deel van de generatie van persoon A dat in 1980 overlijdt of een jaar ouder wordt, is dus onderdeel van de berekende levensverwachting in 1980 (weergegeven met de lichtblauwe lijn die kruist met de donkerblauwe staaf in figuur 2.1).

Persoon B, geboren in 1980, legt samen met zijn generatiegenoten het traject van de donkerblauwe pijl af. In 2020 worden zij 40 jaar. Een deel van generatie B zal in 2020 overlijden. De kans op overlijden die hieruit kan worden bepaald, is anders dan de sterftekans die gebruikt is om de levensverwachting in het geboortejaar van generatie B te berekenen. Dit geldt ook voor alle andere leeftijden. De levensduur van persoon B zal daarom anders zijn dan de berekende levensverwachting van 1980.

De sterftekansen van persoon B na leeftijd 40 jaar liggen in de toekomst. Wat de werkelijke levensduur van deze generatie zal zijn, is daarom nog onbekend. Wel kan een prognose gemaakt worden: de meest waarschijnlijke toekomstige ontwikkeling. Hiervoor worden veronderstellingen gemaakt over de ontwikkeling van de sterftekansen in de toekomst. Met die toekomstige sterftekansen kan vervolgens een levensverwachting uitgerekend worden voor een jaar in de toekomst, zoals aangegeven met de gearceerde donkergroene staaf in figuur 2.1.

In figuur 2.2 is de levensverwachting voor mannen en vrouwen weergegeven vanaf 1950. Over het algemeen neemt de levensverwachting toe, soms iets sneller, soms iets langzamer. Een toenemende levensverwachting betekent dat de sterfte in die jaren relatief gezien lager lag dan in de voorgaande jaren. De levensverwachting neemt onder andere toe door medische ontwikkelingen en stagneert of daalt door, bijvoorbeeld, ongezonde leefstijlfactoren (Stoeldraijer, 2020).

2.2 Levensverwachting bij geboorte
Jaren	Mannen (jaren)	Vrouwen (jaren)
1950	70,29	72,58
1951	70,24	72,75
1952	70,96	73,29
1953	70,41	72,98
1954	70,96	73,83
1955	70,94	74,08
1956	70,97	74,10
1957	71,38	74,58
1958	71,46	74,84
1959	71,24	75,16
1960	71,39	75,30
1961	71,45	75,74
1962	70,95	75,56
1963	71,02	75,77
1964	71,28	76,27
1965	71,11	76,14
1966	71,03	76,11
1967	71,17	76,57
1968	70,92	76,44
1969	70,92	76,29
1970	70,81	76,50
1971	70,99	76,77
1972	70,81	76,79
1973	71,30	77,13
1974	71,61	77,61
1975	71,45	77,71
1976	71,53	77,92
1977	72,08	78,52
1978	71,95	78,50
1979	72,46	78,93
1980	72,48	79,18
1981	72,71	79,32
1982	72,73	79,41
1983	72,93	79,56
1984	72,96	79,68
1985	73,08	79,66
1986	73,09	79,61
1987	73,51	80,06
1988	73,68	80,24
1989	73,66	79,92
1990	73,84	80,11
1991	74,05	80,15
1992	74,30	80,28
1993	73,98	80,00
1994	74,58	80,31
1995	74,60	80,36
1996	74,66	80,35
1997	75,16	80,55
1998	75,19	80,69
1999	75,34	80,45
2000	75,54	80,58
2001	75,80	80,71
2002	75,99	80,69
2003	76,24	80,93
2004	76,87	81,44
2005	77,19	81,60
2006	77,63	81,89
2007	78,01	82,31
2008	78,32	82,28
2009	78,53	82,65
2010	78,77	82,72
2011	79,18	82,85
2012	79,14	82,82
2013	79,41	83,04
2014	79,87	83,29
2015	79,73	83,13
2016	79,88	83,13
2017	80,06	83,32
2018	80,16	83,33
2019	80,46	83,56

2.2 Levensverwachting bij geboorte
Jaren	Mannen (jaren)	Vrouwen (jaren)
1950	70,29	72,58
1951	70,24	72,75
1952	70,96	73,29
1953	70,41	72,98
1954	70,96	73,83
1955	70,94	74,08
1956	70,97	74,10
1957	71,38	74,58
1958	71,46	74,84
1959	71,24	75,16
1960	71,39	75,30
1961	71,45	75,74
1962	70,95	75,56
1963	71,02	75,77
1964	71,28	76,27
1965	71,11	76,14
1966	71,03	76,11
1967	71,17	76,57
1968	70,92	76,44
1969	70,92	76,29
1970	70,81	76,50
1971	70,99	76,77
1972	70,81	76,79
1973	71,30	77,13
1974	71,61	77,61
1975	71,45	77,71
1976	71,53	77,92
1977	72,08	78,52
1978	71,95	78,50
1979	72,46	78,93
1980	72,48	79,18
1981	72,71	79,32
1982	72,73	79,41
1983	72,93	79,56
1984	72,96	79,68
1985	73,08	79,66
1986	73,09	79,61
1987	73,51	80,06
1988	73,68	80,24
1989	73,66	79,92
1990	73,84	80,11
1991	74,05	80,15
1992	74,30	80,28
1993	73,98	80,00
1994	74,58	80,31
1995	74,60	80,36
1996	74,66	80,35
1997	75,16	80,55
1998	75,19	80,69
1999	75,34	80,45
2000	75,54	80,58
2001	75,80	80,71
2002	75,99	80,69
2003	76,24	80,93
2004	76,87	81,44
2005	77,19	81,60
2006	77,63	81,89
2007	78,01	82,31
2008	78,32	82,28
2009	78,53	82,65
2010	78,77	82,72
2011	79,18	82,85
2012	79,14	82,82
2013	79,41	83,04
2014	79,87	83,29
2015	79,73	83,13
2016	79,88	83,13
2017	80,06	83,32
2018	80,16	83,33
2019	80,46	83,56

3. Mogelijke effecten corona op de levensverwachting

In maart tot en met mei van 2020 overleden door corona meer mensen dan wanneer er geen corona-epidemie was geweest. Op iedere leeftijd, maar met name tussen 70 en 90 jaar, zijn meer mensen overleden. Wanneer in het hele jaar 2020 meer mensen overlijden dan wanneer er geen corona-epidemie was geweest, zal de levensverwachting voor 2020 lager zijn dan in een situatie zonder corona.

Afhankelijk van hoeveel mensen er aan het eind van 2020 meer zijn overleden dan verwacht, is het mogelijk dat de levensverwachting van 2020 daalt ten opzichte van 2019. Dit hoeft echter niet te betekenen dat de mensen die niet aan corona zijn overleden, minder lang te leven zullen hebben. De kansen op overlijden van de overlevenden liggen immers in de toekomst en worden (mede) bepaald door toekomstige gebeurtenissen. Het kan zelfs zo zijn dat de overlevenden gemiddeld langer leven als door corona vooral mensen met een hogere sterftekans zijn gestorven.
In paragraaf 3.1 worden de mogelijke effecten van corona op de levensverwachting in 2020 bekeken. In paragraaf 3.2 de mogelijke effecten op de levensverwachting in 2021 en verder.

3.1 Levensverwachting in 2020

Hoeveel mensen in 2020 zullen overlijden, is onzeker. In de eerste helft van 2020 was de sterfte hoger dan wanneer er geen corona was geweest. In de tweede helft van 2020 is het mogelijk dat er een tweede coronagolf komt, met extra sterfgevallen. Ook is het mogelijk dat de sterfte in de tweede helft van 2020 lager ligt dan gebruikelijk omdat bij de eerste golf mensen zijn overleden die mogelijk later in het jaar zouden overlijden als er geen corona-epidemie was geweest.

Vóór de corona-epidemie overleden er 3 136 mensen per week. In figuur 3.1.1 is te zien dat de sterfte in de eerste tien weken van 2020 relatief laag was vergeleken met eerdere jaren. Er was slechts een mild griepseizoen en het was ook niet koud. Tijdens de corona-epidemie liep de sterfte op tot 5 084 in week 14 om daarna te gaan dalen. In week 20 was een niveau bereikt dat vergelijkbaar is met eerdere jaren. Wanneer alle sterfte in het eerste halfjaar van 2020 (26 weken) wordt opgeteld, komt de totale sterfte uit op ruim 86 duizend. In de voorgaande drie jaren lag de sterfte in diezelfde weken tussen de 78 en 81 duizend. Met name in 2018 was de sterfte hoger tijdens een lange griepepidemie. In de tweede helft van het jaar was de sterfte in de jaren 2017–2019 redelijk vergelijkbaar. Er overledenen gemiddeld nog 72 duizend mensen in de laatste 26 weken van het jaar.

3.1.1 Overledenen per week
Weken	2017	2018	2019	2020*
1	3568	3343	3062	3101
2	3637	3359	3262	3364
3	3487	3364	3152	3154
4	3626	3322	3179	3045
5	3574	3403	3139	3160
6	3446	3513	3183	3193
7	3417	3660	3254	3198
8	3328	3691	3220	2957
9	3152	3937	3065	3096
10	3054	4092	3172	3103
11	2843	3733	3225	3216
12	2778	3430	3043	3612
13	2850	3225	3013	4458
14	2764	3040	2898	5084
15	2810	2860	2902	4974
16	2713	2760	3036	4298
17	2778	2663	2956	3903
18	2769	2645	2806	3377
19	2802	2641	2772	2980
20	2801	2606	2821	2772
21	2772	2674	2873	2767
22	2701	2776	2730	2722
23	2624	2679	2734	2680
24	2643	2557	2647	2688
25	2627	2601	2692	2688
26	2691	2619	2836	2657
27	2697	2726	2725	2631
28	2520	2671	2761	2602
29	2674	2704	2586	2509
30	2571	2767	3006	2645
31	2510	2760	2731
32	2657	2745	2629
33	2540	2605	2613
34	2545	2612	2617
35	2576	2527	2783
36	2570	2613	2553
37	2707	2539	2642
38	2715	2706	2580
39	2669	2696	2751
40	2641	2806	2717
41	2763	2760	2912
42	2706	2739	2879
43	2676	2671	2867
44	2726	2815	2856
45	2797	2798	3015
46	2916	2761	3060
47	2917	2859	3023
48	2886	2907	3045
49	3027	2968	3018
50	3218	3017	3161
51	3079	3041	3253
52	3187	2901	3028

3.1.1 Overledenen per week
Weken	2017	2018	2019	2020*
1	3568	3343	3062	3101
2	3637	3359	3262	3364
3	3487	3364	3152	3154
4	3626	3322	3179	3045
5	3574	3403	3139	3160
6	3446	3513	3183	3193
7	3417	3660	3254	3198
8	3328	3691	3220	2957
9	3152	3937	3065	3096
10	3054	4092	3172	3103
11	2843	3733	3225	3216
12	2778	3430	3043	3612
13	2850	3225	3013	4458
14	2764	3040	2898	5084
15	2810	2860	2902	4974
16	2713	2760	3036	4298
17	2778	2663	2956	3903
18	2769	2645	2806	3377
19	2802	2641	2772	2980
20	2801	2606	2821	2772
21	2772	2674	2873	2767
22	2701	2776	2730	2722
23	2624	2679	2734	2680
24	2643	2557	2647	2688
25	2627	2601	2692	2688
26	2691	2619	2836	2657
27	2697	2726	2725	2631
28	2520	2671	2761	2602
29	2674	2704	2586	2509
30	2571	2767	3006	2645
31	2510	2760	2731
32	2657	2745	2629
33	2540	2605	2613
34	2545	2612	2617
35	2576	2527	2783
36	2570	2613	2553
37	2707	2539	2642
38	2715	2706	2580
39	2669	2696	2751
40	2641	2806	2717
41	2763	2760	2912
42	2706	2739	2879
43	2676	2671	2867
44	2726	2815	2856
45	2797	2798	3015
46	2916	2761	3060
47	2917	2859	3023
48	2886	2907	3045
49	3027	2968	3018
50	3218	3017	3161
51	3079	3041	3253
52	3187	2901	3028

Eind 2019 werd verwacht dat er 153 duizend mensen zouden overlijden in 2020 (Stoeldraijer, van Duin en Huisman, 2019). Op dat moment was nog niet bekend dat er een corona-epidemie zou komen. Deze prognose is daarom een goede referentie om te bepalen hoeveel meer mensen er overlijden vanwege corona. Voor de tweede helft van 2020 zijn vijf mogelijkheden denkbaar met betrekking tot de sterfte:

Compensatie: de sterfte in de tweede helft van het jaar ligt lager dan in de eerste helft. In 2020 overlijden nog net iets meer mensen dan verwacht. Resultaat: 3 duizend meer overledenen op jaarbasis.
Normaal: er overlijden evenveel mensen als normaal in de tweede helft van het jaar. Compensatie en een iets hogere sterfte omdat nog steeds mensen besmet raken, heffen elkaar op. Resultaat: 8 duizend meer overledenen op jaarbasis.
Hoger: de sterfte neemt voor de tweede maal toe of blijft iets hoger omdat nog steeds mensen besmet raken. Resultaat: 12 duizend meer overledenen op jaarbasis.
Ernstig: de sterfte neemt weer toe zoals in het begin van het jaar of blijft langere tijd hoger. Resultaat: 15 duizend meer overledenen op jaarbasis.
Extreem: de sterfte neemt meer toe dan in het eerste halfjaar het geval was. Resultaat: 25 duizend meer overledenen op jaarbasis.

Voor al deze mogelijkheden van extra sterfte in 2020 kan het effect op de levensverwachting worden berekend. Daarvoor is een leeftijdspatroon van de sterfgevallen nodig. Het RIVM publiceert cijfers per vijfjaarsleeftijdsgroepen van de geregistreerde aan COVID-19 overleden patiënten. Deze registratie doet het RIVM op meldingen van de GGD’s en niet op basis van de doodsoorzakenformulieren die het CBS later via de schouwend arts en de gemeenten van overlijden ontvangt. De geregistreerde overleden COVID-19-patiënten zijn niet alle overledenen aan COVID-19, omdat niet iedereen is getest op COVID-19, maar het is een redelijke aanname dat het leeftijdspatroon van de geregistreerde coronadoden overeenkomt met alle extra sterfte die plaatsvindt tijdens de corona-epidemie. Voor de berekening van de levensverwachting zijn de leeftijdsgroepen in de gegevens van het RIVM herleid tot losse leeftijden met behulp van een spline.

Uit het leeftijdspatroon (figuur 3.1.2) valt op dat de coronasterfte bij mannen op jongere leeftijden plaatsvond dan bij vrouwen. Ook was de sterfte onder mannen aan COVID-19 net wat hoger dan onder vrouwen. De gemiddelde leeftijd bij overlijden van de mensen die aan COVID-19 stierven is ongeveer 3 jaar hoger dan de gemiddelde leeftijd bij overlijden van de mensen die in 2019 stierven.

3.1.2 Leeftijdspatroon COVID-19 sterfgevallen ¹
Leeftijd	Waarneming RIVM, mannen (%)	Waarneming RIVM, vrouwen (%)	Verondersteld, mannen (%)	Verondersteld, vrouwen (%)
0			0	0
1	0	0	0	0
2	0	0	0	0
3	0	0	0	0
4			0,00028	0
5			0,00039	0
6	0	0	0,00036	0
7	0	0	0,00021	0
8	0	0	0	0
9			0	0
10			0	0
11	0	0	0	0
12	0	0	0	0
13	0	0	0,00007	0
14			0,00093	0
15			0,00194	0
16	0,0033	0	0,00283	0
17	0,0033	0	0,00336	0
18	0,0033	0	0,00326	0
19			0,00245	0,00002
20			0,0013	0,00003
21	0	0	0,00025	0,00003
22	0	0	0	0,00002
23	0	0	0,0002	0
24			0,00179	0
25			0,0041	0
26	0,0099	0	0,00661	0
27	0,0099	0	0,00882	0
28	0,0099	0	0,01024	0,00004
29			0,01067	0,00029
30			0,01045	0,00073
31	0,0099	0,0033	0,01002	0,00142
32	0,0099	0,0033	0,00979	0,00242
33	0,0099	0,0033	0,01019	0,0038
34			0,01134	0,00544
35			0,01294	0,0069
36	0,0165	0,0066	0,01462	0,00775
37	0,0165	0,0066	0,01603	0,00754
38	0,0165	0,0066	0,01682	0,00582
39			0,01691	0,00283
40			0,01662	0
41	0,0165	0	0,01631	0
42	0,0165	0	0,01633	0
43	0,0165	0	0,01701	0,00218
44			0,01854	0,00983
45			0,02086	0,01986
46	0,02971	0,04621	0,02393	0,03089
47	0,02971	0,04621	0,02769	0,04154
48	0,02971	0,04621	0,0321	0,05049
49			0,03787	0,05715
50			0,04649	0,06179
51	0,08912	0,06602	0,05947	0,06471
52	0,08912	0,06602	0,07833	0,0662
53	0,08912	0,06602	0,10448	0,06658
54			0,13688	0,0666
55			0,17223	0,06741
56	0,24757	0,07922	0,20714	0,07019
57	0,24757	0,07922	0,23821	0,07609
58	0,24757	0,07922	0,26233	0,08621
59			0,28087	0,10071
60			0,29885	0,11891
61	0,3664	0,17165	0,32141	0,14014
62	0,3664	0,17165	0,35366	0,16372
63	0,3664	0,17165	0,40037	0,18914
64			0,46145	0,21802
65			0,53334	0,25355
66	0,71629	0,3763	0,61243	0,29891
67	0,71629	0,3763	0,69512	0,35732
68	0,71629	0,3763	0,77837	0,43143
69			0,86565	0,51816
70			0,96443	0,61089
71	1,26093	0,80211	1,08224	0,70293
72	1,26093	0,80211	1,22658	0,78761
73	1,26093	0,80211	1,40329	0,85917
74			1,60277	0,92041
75			1,8072	0,97866
76	2,17198	1,1256	1,99866	1,04132
77	2,17198	1,1256	2,15926	1,11575
78	2,17198	1,1256	2,27363	1,20841
79			2,34594	1,31856
80			2,38932	1,44214
81	2,42944	1,72306	2,41699	1,57507
82	2,42944	1,72306	2,44214	1,71329
83	2,42944	1,72306	2,47472	1,85197
84			2,50356	1,98137
85			2,5091	2,08983
86	2,34032	2,18188	2,47175	2,16565
87	2,34032	2,18188	2,37194	2,19716
88	2,34032	2,18188	2,19509	2,17514
89			1,95425	2,10392
90			1,67187	1,99246
91	1,04968	1,66364	1,3704	1,84971
92	1,04968	1,66364	1,07233	1,68463
93	1,04968	1,66364	0,79891	1,5056
94			0,56585	1,31826
95			0,38719	1,12743
96	0,24757	0,7493	0,277	0,93794
97	0,24757	0,7493	0,24933	0,75464
98	0,24757	0,7493	0,24933	0,75464
99			0,24933	0,75464
¹ De percentages van het RIVM zijn het aantal sterfgevallen per vijfjaarsleeftijdsgroepen gedeeld door de totale sterfte, gemiddeld voor die leeftijdsgroep.

3.1.2 Leeftijdspatroon COVID-19 sterfgevallen ¹
Leeftijd	Waarneming RIVM, mannen (%)	Waarneming RIVM, vrouwen (%)	Verondersteld, mannen (%)	Verondersteld, vrouwen (%)
0			0	0
1	0	0	0	0
2	0	0	0	0
3	0	0	0	0
4			0,00028	0
5			0,00039	0
6	0	0	0,00036	0
7	0	0	0,00021	0
8	0	0	0	0
9			0	0
10			0	0
11	0	0	0	0
12	0	0	0	0
13	0	0	0,00007	0
14			0,00093	0
15			0,00194	0
16	0,0033	0	0,00283	0
17	0,0033	0	0,00336	0
18	0,0033	0	0,00326	0
19			0,00245	0,00002
20			0,0013	0,00003
21	0	0	0,00025	0,00003
22	0	0	0	0,00002
23	0	0	0,0002	0
24			0,00179	0
25			0,0041	0
26	0,0099	0	0,00661	0
27	0,0099	0	0,00882	0
28	0,0099	0	0,01024	0,00004
29			0,01067	0,00029
30			0,01045	0,00073
31	0,0099	0,0033	0,01002	0,00142
32	0,0099	0,0033	0,00979	0,00242
33	0,0099	0,0033	0,01019	0,0038
34			0,01134	0,00544
35			0,01294	0,0069
36	0,0165	0,0066	0,01462	0,00775
37	0,0165	0,0066	0,01603	0,00754
38	0,0165	0,0066	0,01682	0,00582
39			0,01691	0,00283
40			0,01662	0
41	0,0165	0	0,01631	0
42	0,0165	0	0,01633	0
43	0,0165	0	0,01701	0,00218
44			0,01854	0,00983
45			0,02086	0,01986
46	0,02971	0,04621	0,02393	0,03089
47	0,02971	0,04621	0,02769	0,04154
48	0,02971	0,04621	0,0321	0,05049
49			0,03787	0,05715
50			0,04649	0,06179
51	0,08912	0,06602	0,05947	0,06471
52	0,08912	0,06602	0,07833	0,0662
53	0,08912	0,06602	0,10448	0,06658
54			0,13688	0,0666
55			0,17223	0,06741
56	0,24757	0,07922	0,20714	0,07019
57	0,24757	0,07922	0,23821	0,07609
58	0,24757	0,07922	0,26233	0,08621
59			0,28087	0,10071
60			0,29885	0,11891
61	0,3664	0,17165	0,32141	0,14014
62	0,3664	0,17165	0,35366	0,16372
63	0,3664	0,17165	0,40037	0,18914
64			0,46145	0,21802
65			0,53334	0,25355
66	0,71629	0,3763	0,61243	0,29891
67	0,71629	0,3763	0,69512	0,35732
68	0,71629	0,3763	0,77837	0,43143
69			0,86565	0,51816
70			0,96443	0,61089
71	1,26093	0,80211	1,08224	0,70293
72	1,26093	0,80211	1,22658	0,78761
73	1,26093	0,80211	1,40329	0,85917
74			1,60277	0,92041
75			1,8072	0,97866
76	2,17198	1,1256	1,99866	1,04132
77	2,17198	1,1256	2,15926	1,11575
78	2,17198	1,1256	2,27363	1,20841
79			2,34594	1,31856
80			2,38932	1,44214
81	2,42944	1,72306	2,41699	1,57507
82	2,42944	1,72306	2,44214	1,71329
83	2,42944	1,72306	2,47472	1,85197
84			2,50356	1,98137
85			2,5091	2,08983
86	2,34032	2,18188	2,47175	2,16565
87	2,34032	2,18188	2,37194	2,19716
88	2,34032	2,18188	2,19509	2,17514
89			1,95425	2,10392
90			1,67187	1,99246
91	1,04968	1,66364	1,3704	1,84971
92	1,04968	1,66364	1,07233	1,68463
93	1,04968	1,66364	0,79891	1,5056
94			0,56585	1,31826
95			0,38719	1,12743
96	0,24757	0,7493	0,277	0,93794
97	0,24757	0,7493	0,24933	0,75464
98	0,24757	0,7493	0,24933	0,75464
99			0,24933	0,75464
¹ De percentages van het RIVM zijn het aantal sterfgevallen per vijfjaarsleeftijdsgroepen gedeeld door de totale sterfte, gemiddeld voor die leeftijdsgroep.

Met dit leeftijdspatroon van de extra overledenen aan COVID-19 kan voor ieder van de hiervoor genoemde mogelijkheden wat betreft de sterfte in 2020 de levensverwachting worden doorgerekend. In figuur 3.1.3 staan de uitkomsten.

Op basis van de Kernprognose 2019–2060 werd verwacht dat de levensverwachting bij geboorte zal toenemen naar 80,66 jaar voor mannen en 83,81 jaar voor vrouwen in 2020 (Stoeldraijer, Van Duin en Huisman, 2019). De extra sterfte betekent in iedere situatie dat de levensverwachting ten opzichte van deze schatting zal dalen. Als er compensatie optreedt in de tweede helft van 2020 (mogelijkheid 1), dan is de verwachting dat de levensverwachting in 2020 uitkomt op 80,48 jaar voor mannen en 83,67 jaar voor vrouwen. Dit is lager dan in de Kernprognose werd verwacht, maar vergelijkbaar met de waarneming in 2019. Voor vrouwen is de geschatte levensverwachting in 2020 bij compensatie nog zelfs iets hoger dan in 2019.

Bij een hogere sterfte neemt de levensverwachting verder af. In de meest extreme situatie waarbij Nederland in de tweede helft van 2020 te maken krijgt met een extra toename van de sterfte tot 25 duizend op jaarbasis als gevolg van corona (mogelijkheid 5), is de schatting dat de levensverwachting afneemt naar 79,28 jaar voor mannen en 82,74 jaar voor vrouwen. Dat is ongeveer gelijk aan het niveau rond 2010. Dus een extreme sterfte vanwege corona brengt Nederland terug naar het sterfteniveau van ongeveer tien jaar geleden.

3.1.3 Levensverwachting: waarnemingen, prognose en effect corona
	Sterfte (x 1000)	Levensverwachting bij geboorte (jaren)		Levensverwachting op 65-jarige leeftijd (jaren)
		mannen	vrouwen	mannen	vrouwen
2017	150	80,06	83,32	18,58	21,06
2018	153	80,15	83,33	18,61	21,05
2019	152	80,46	83,56	18,84	21,24
2020 ¹⁾	153	80,66	83,81	19,00	21,37
Effect corona in 2020: Compensatie	156	80,48	83,67	18,83	21,24
Effect corona in 2020: Normaal	161	80,19	83,45	18,55	21,02
Effect corona in 2020: Hoger	165	79,96	83,27	18,33	20,85
Effect corona in 2020: Ernstig	168	79,80	83,15	18,18	20,73
Effect corona in 2020: Extreem	178	79,28	82,74	17,69	20,33
¹⁾Volgens Kernprognose 2019-2060.

Door de waargenomen hogere sterfte vanwege corona onder mannen dan onder vrouwen aan het begin van dit jaar en de veronderstelling dat dit in de rest van het jaar ook zo zal zijn, neemt de levensverwachting voor mannen meer af dan voor vrouwen. In de extreme situatie gaat het naar schatting om een afname van 1,18 jaar voor mannen en 0,82 jaar voor vrouwen ten opzichte van de waarneming in 2019. Als in de tweede helft van 2020 de verhouding tussen mannen en vrouwen in de sterfte vanwege corona verandert, kan de afname anders uitvallen.

Ook het veronderstelde leeftijdspatroon van de extra sterfgevallen vanwege corona kan veranderen. Met name als een groter deel van de sterfte aan corona op jongere leeftijden gaat plaatsvinden, zal de levensverwachting lager uitvallen. Het effect hiervan is niet heel groot.

3.2 Pandemieën en oorlogen slechts tijdelijke onderbrekingen van lange trend

Om in te schatten hoe de levensverwachting zich de komende jaren zal ontwikkelen, is het de moeite waard om vergelijkbare situaties in het verleden te bekijken toen er tijdelijk meer mensen overleden dan normaal. Een voorbeeld is de Spaanse griep in 1918–1920. In de periode voor de Spaanse griep (1911–1916) was de levensverwachting 55,32 jaar voor mannen en 57,43 jaar voor vrouwen. In de periode erna (1916–1921) nam de levensverwachting af naar 53,35 jaar voor mannen en 55,28 jaar voor vrouwen. Vlak daarna (1921–1926) nam de levensverwachting weer toe tot 60,78 jaar voor mannen en 62,25 jaar voor vrouwen. Wanneer de levensverwachting over een langere periode wordt bekeken, is het alsof de Spaanse griep alleen rond 1918 een effect heeft gehad op de levensverwachting en niet in de jaren erna: de stijging vóór de Spaanse griep loopt na deze griepperiode gewoon door.

Ook de hoge sterfte in de Tweede Wereldoorlog (1940–1945) had een effect. De levensverwachting nam sterk af, met name voor mannen, maar in de periode erna steeg de levensverwachting (bijna) weer naar hetzelfde niveau als wanneer er geen oorlog zou zijn geweest.

3.2.1 Levensverwachting bij geboorte
	Levensverwachting, mannen (jaren)	Levensverwachting, vrouwen (jaren)	Levensverwachting (per periode van vijf jaar), mannen (jaren)	Levensverwachting (per periode van vijf jaar), vrouwen (jaren)
1859
1860
1861
1862			36,46	38,24
1863			36,46	38,24
1864			36,46	38,24
1865
1866
1867			36,5	38,5
1868			36,5	38,5
1869			36,5	38,5
1870
1871
1872			36,35	38,7
1873			36,35	38,7
1874			36,35	38,7
1875
1876
1877			39,84	42,45
1878			39,84	42,45
1879			39,84	42,45
1880
1881
1882			41,41	43,98
1883			41,41	43,98
1884			41,41	43,98
1885
1886
1887			42,52	45,37
1888			42,52	45,37
1889			42,52	45,37
1890
1891
1892			44,1	46,91
1893			44,1	46,91
1894			44,1	46,91
1895
1896
1897			47,49	50,43
1898			47,49	50,43
1899			47,49	50,43
1900
1901
1902			49,35	52,21
1903			49,35	52,21
1904			49,35	52,21
1905
1906
1907			52,64	54,96
1908			52,64	54,96
1909			52,64	54,96
1910
1911
1912			55,32	57,43
1913			55,32	57,43
1914			55,32	57,43
1915
1916
1917			53,35	55,28
1918			53,35	55,28
1919			53,35	55,28
1920
1921
1922			60,78	62,25
1923			60,78	62,25
1924			60,78	62,25
1925
1926
1927			62,48	63,94
1928			62,48	63,94
1929			62,48	63,94
1930
1931
1932			65,07	66,45
1933			65,07	66,45
1934			65,07	66,45
1935
1936
1937			65,87	67,86
1938			65,87	67,86
1939			65,87	67,86
1940
1941
1942			59,7	65,11
1943			59,7	65,11
1944			59,7	65,11
1945
1946
1947			68,69	71,26
1948			68,69	71,26
1949			68,69	71,26
1950	70,29	72,58
1951	70,24	72,75
1952	70,96	73,29
1953	70,41	72,98
1954	70,96	73,83
1955	70,94	74,08
1956	70,97	74,1
1957	71,38	74,58
1958	71,46	74,84
1959	71,24	75,16
1960	71,39	75,3
1961	71,45	75,74
1962	70,95	75,56
1963	71,02	75,77
1964	71,28	76,27
1965	71,11	76,14
1966	71,03	76,11
1967	71,17	76,57
1968	70,92	76,44
1969	70,92	76,29
1970	70,81	76,5
1971	70,99	76,77
1972	70,81	76,79
1973	71,3	77,13
1974	71,61	77,61
1975	71,45	77,71
1976	71,53	77,92
1977	72,08	78,52
1978	71,95	78,5
1979	72,46	78,93
1980	72,48	79,18
1981	72,71	79,32
1982	72,73	79,41
1983	72,93	79,56
1984	72,96	79,68
1985	73,08	79,66
1986	73,09	79,61
1987	73,51	80,06
1988	73,68	80,24
1989	73,66	79,92
1990	73,84	80,11
1991	74,05	80,15
1992	74,3	80,28
1993	73,98	80
1994	74,58	80,31
1995	74,6	80,36
1996	74,66	80,35
1997	75,16	80,55
1998	75,19	80,69
1999	75,34	80,45
2000	75,54	80,58
2001	75,8	80,71
2002	75,99	80,69
2003	76,24	80,93
2004	76,87	81,44
2005	77,19	81,6
2006	77,63	81,89
2007	78,01	82,31
2008	78,32	82,28
2009	78,53	82,65
2010	78,77	82,72
2011	79,18	82,85
2012	79,14	82,82
2013	79,41	83,04
2014	79,87	83,29
2015	79,73	83,13
2016	79,88	83,13
2017	80,06	83,32
2018	80,16	83,33
2019	80,46	83,56

3.2.1 Levensverwachting bij geboorte
	Levensverwachting, mannen (jaren)	Levensverwachting, vrouwen (jaren)	Levensverwachting (per periode van vijf jaar), mannen (jaren)	Levensverwachting (per periode van vijf jaar), vrouwen (jaren)
1859
1860
1861
1862			36,46	38,24
1863			36,46	38,24
1864			36,46	38,24
1865
1866
1867			36,5	38,5
1868			36,5	38,5
1869			36,5	38,5
1870
1871
1872			36,35	38,7
1873			36,35	38,7
1874			36,35	38,7
1875
1876
1877			39,84	42,45
1878			39,84	42,45
1879			39,84	42,45
1880
1881
1882			41,41	43,98
1883			41,41	43,98
1884			41,41	43,98
1885
1886
1887			42,52	45,37
1888			42,52	45,37
1889			42,52	45,37
1890
1891
1892			44,1	46,91
1893			44,1	46,91
1894			44,1	46,91
1895
1896
1897			47,49	50,43
1898			47,49	50,43
1899			47,49	50,43
1900
1901
1902			49,35	52,21
1903			49,35	52,21
1904			49,35	52,21
1905
1906
1907			52,64	54,96
1908			52,64	54,96
1909			52,64	54,96
1910
1911
1912			55,32	57,43
1913			55,32	57,43
1914			55,32	57,43
1915
1916
1917			53,35	55,28
1918			53,35	55,28
1919			53,35	55,28
1920
1921
1922			60,78	62,25
1923			60,78	62,25
1924			60,78	62,25
1925
1926
1927			62,48	63,94
1928			62,48	63,94
1929			62,48	63,94
1930
1931
1932			65,07	66,45
1933			65,07	66,45
1934			65,07	66,45
1935
1936
1937			65,87	67,86
1938			65,87	67,86
1939			65,87	67,86
1940
1941
1942			59,7	65,11
1943			59,7	65,11
1944			59,7	65,11
1945
1946
1947			68,69	71,26
1948			68,69	71,26
1949			68,69	71,26
1950	70,29	72,58
1951	70,24	72,75
1952	70,96	73,29
1953	70,41	72,98
1954	70,96	73,83
1955	70,94	74,08
1956	70,97	74,1
1957	71,38	74,58
1958	71,46	74,84
1959	71,24	75,16
1960	71,39	75,3
1961	71,45	75,74
1962	70,95	75,56
1963	71,02	75,77
1964	71,28	76,27
1965	71,11	76,14
1966	71,03	76,11
1967	71,17	76,57
1968	70,92	76,44
1969	70,92	76,29
1970	70,81	76,5
1971	70,99	76,77
1972	70,81	76,79
1973	71,3	77,13
1974	71,61	77,61
1975	71,45	77,71
1976	71,53	77,92
1977	72,08	78,52
1978	71,95	78,5
1979	72,46	78,93
1980	72,48	79,18
1981	72,71	79,32
1982	72,73	79,41
1983	72,93	79,56
1984	72,96	79,68
1985	73,08	79,66
1986	73,09	79,61
1987	73,51	80,06
1988	73,68	80,24
1989	73,66	79,92
1990	73,84	80,11
1991	74,05	80,15
1992	74,3	80,28
1993	73,98	80
1994	74,58	80,31
1995	74,6	80,36
1996	74,66	80,35
1997	75,16	80,55
1998	75,19	80,69
1999	75,34	80,45
2000	75,54	80,58
2001	75,8	80,71
2002	75,99	80,69
2003	76,24	80,93
2004	76,87	81,44
2005	77,19	81,6
2006	77,63	81,89
2007	78,01	82,31
2008	78,32	82,28
2009	78,53	82,65
2010	78,77	82,72
2011	79,18	82,85
2012	79,14	82,82
2013	79,41	83,04
2014	79,87	83,29
2015	79,73	83,13
2016	79,88	83,13
2017	80,06	83,32
2018	80,16	83,33
2019	80,46	83,56

Ondanks deze twee ingrijpende gebeurtenissen is de levensverwachting sinds 1860 voortdurend gestegen. In de jaren 1960 en 1970 nam de levensverwachting voor mannen amper toe. Dat was het gevolg van massaal rookgedrag (Janssen, 2019). Bij vrouwen stagneerde de levensverwachting in de jaren 1980 en 1990. Zij begonnen later met roken dan mannen.

De voortdurende stijging in de levensverwachting geldt niet alleen voor Nederland, maar ook voor andere landen. In 2002 toonden Oeppen en Vaupel aan dat de hoogst waargenomen levensverwachting in de wereld per jaar gedurende 160 jaar steeg met gemiddeld een kwart jaar per jaar (Oeppen en Vaupel, 2002). Een uitzonderlijk constante prestatie. De verwachting is dan ook dat na de coronacrisis de levensverwachting weer teruggaat naar de oude trend.

Het is nog wel de vraag hoe lang het zal duren voor de oude trend bereikt gaat worden. Er is nog geen vaccin, de zorg heeft onder druk gestaan en de economie is veranderd. Ook is nog onbekend of mensen na besmetting van corona blijvende schade aan de gezondheid oplopen. Voor de korte termijn kan dit nog wel effecten hebben op de levensverwachting. De grootte daarvan is nog onduidelijk. In het tweede kwartaal van 2020 gingen minder mensen naar de huisarts en specialist, behandelingen zijn uitgesteld. Dit kan leiden tot extra sterfte aan allerlei aandoeningen. Economische depressies leiden over het algemeen tot minder investeringen in de zorg (WHO, 2009). Ook de situatie in andere landen is van belang (bijvoorbeeld minder profijt van ontwikkelingen in andere landen).

Naast negatieve effecten van corona op de levensverwachting zijn er ook positieve effecten mogelijk. Zo kunnen degenen die het virus overleefd hebben, bovengemiddeld weerbaar zijn en dus een hogere levensverwachting hebben. Er zijn ook veranderingen geweest in de zorg, zoals een uitbreiding van beschermingsmiddelen. Er kwamen nieuwe en meer uitgebreide protocollen in gevallen van pandemie, en meer structurele mogelijkheden tot het uitbreiden van de IC-capaciteit. In de zoektocht naar een vaccin is bovendien veel geïnvesteerd en onderzoek gedaan naar bestaande en nieuwe geneesmiddelen. Die kennis kan ook ingezet worden bij de bestrijding van andere ziekten.
Tot er een vaccin voor corona gevonden is, worden er wel behandelmethodes en medicijnen ontwikkelt om de symptomen van het coronavirus te bestrijden. Dit zorgt er waarschijnlijk voor dat, zolang er geen vaccin is, de sterfte aan corona minder wordt dan in de eerste helft van 2020 het geval was.

4. Discussie en conclusie

De hogere sterfte als gevolg van corona heeft een effect op de levensverwachting in 2020. Wanneer de hoge sterfte in het voorjaar gecompenseerd wordt door een lagere sterfte in 2020 is de verwachting dat de levensverwachting in 2020 ongeveer vergelijkbaar is met 2019. Bij een sterke toename van de sterfte in de tweede helft van 2020 is de verwachting dat de levensverwachting in 2020 ongeveer vergelijkbaar is met die van 2010.

Het Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (CDC, de organisatie die zich van staatswege bezighoudt met het opsporen, behandelen en voorkomen van ziekten) schatte in mei dat het sterfterisico van corona ongeveer 0,26 procent is (0,4 procent bij symptomen; CDC, 22 mei 2020). Wanneer dit jaar tussen de 10 en 20 procent van de Nederlandse bevolking besmet raakt met het coronavirus, zou dat betekenen dat in ons land in 2020 4,5 duizend tot 8,9 duizend mensen overlijden door corona. Dit komt overeen met de situatie waarin de sterfte in de tweede helft van 2020 normaal verloopt. In juli heeft het CDC de schatting van het sterfterisico bijgesteld naar 0,65 procent (CDC, 10 juli 2020). In dat geval zouden er tussen 11,2 duizend en 21,2 duizend mensen overlijden in Nederland. Bij de laatste meting was ongeveer 5,5 procent van de Nederlandse bevolking besmet (Sanquin, 3 juni 2020). Het totaal aantal overledenen als gevolg van corona in 2020 is dus nog erg onzeker, alsmede het effect op de levensverwachting.

Naast het aantal mensen dat mogelijk gaat overlijden aan corona, is ook nog niet duidelijk welke mensen precies overlijden aan corona. Als het gaat om mensen die al kwetsbaar waren en later in het jaar waarschijnlijk zouden overlijden, dan zal er in de tweede helft van 2020 meer compensatie optreden. Uit onderzoek blijkt dat het aantal levensjaren dat verloren is gegaan ook bij mensen met meerdere aandoeningen niet te verwaarlozen is (Hanlon et al., 2020) en dat het leeftijdspatroon van de coronasterfgevallen vergelijkbaar was met die van de totale sterfte (Cairns et al., 2020). Dat voornamelijk ouderen sterven aan het nieuwe corona lijkt dus een misvatting.

Naast de directe gevolgen voor de sterfte vanwege het nieuwe coronavirus zullen er ook nog indirecte gevolgen zijn van de pandemie en de lockdownmaatregelen voor de toekomstige sterfte, bijvoorbeeld omdat bevolkingsonderzoeken hebben stilgelegen waardoor ziektes pas in een later stadium worden ontdekt, minder mensen naar de huisarts zijn geweest en herstelde coronapatiënten mogelijk een minder goede gezondheid hebben. Het is echter nog te vroeg om deze mogelijkheden te kwantificeren, hoewel het voorstelbaar is dat deze indirecte gevolgen een effect zouden kunnen hebben op de levensverwachting in de nabije toekomst.

Voor de komende jaren is de verwachting dat de levensverwachting na corona weer terug zal gaan naar het oude niveau, net zoals na de Spaanse griep en na de Tweede Wereldoorlog. De verwachting is dus dat corona, hoewel het een grote impact heeft gehad op de sterfte in de eerste helft van het jaar, op de langere termijn de stijgende lijn in de levensverwachting niet nadelig zal beïnvloeden.

Literatuur

Cairns, A.J.G., D. Blake, A.R. Kessler en M. Kessler (2020). The Impact of Covid-19 on Future Higher-Age Mortality. Discussion Paper WP2007, 19 May 2020.

CBS (29 mei 2020). Sterfte in coronatijd. Nieuwsbericht, 29 mei 2020.

CBS Doodsoorzakenstatistiek (2020). Korte onderzoeksbeschrijving doodsoorzakenstatistiek.

Centers for Disease Control and Prevention (2020) COVID-19 Pandemic Planning Scenarios. 22 mei 2020 / 10 juli 2020.

Hanlon, P., F. Chadwick, A. Shah, R. Wood, J. Minton, G. McCartney, C. Fischbacher, F.S. Mair, D. Husmeier en J. Matthiopoulos (2020). COVID-19 – exploring the implications of long-term condition type and extent of multimorbidity on years of life lost: a modelling study. [version 1; peer review: 1 approved]. Wellcome Open Res 2020, 5:75.

Janssen, F. (2019). Smoking’s impact on mortality in Europe. Population & Societies, Number 571, November 2019.

Mackenbach, J.P., J. Rubio Valverdea, B. Artnikb, M. Boppc, H. Brønnum-Hansend, P. Debooseree, R. Kaledienef, K. Kovácsg, M. Leinsaluh, P. Martikainenj, G. Menviellek, E. Regidorl, J. Rychtaríkovám, M. Rodriguez-Sanzn, P. Vineiso, C. Whitep, B. Wojtyniakq, Y. Hua, and W.J. Nusseldera (2018). Trends in health in equalities in 27 European countries. PNAS, p. 1–6.

Oeppen, J. en J.W. Vaupel (2002). Broken Limits to Life Expectancy. Science Vol. 296, Issue 5570, pp 1029-1031. DOI: 10.1126/science.1069675.

Sanquin (2020) Ongeveer 5 % van bloeddonors heeft corona-antistoffen. 3 juni 2020

Stoeldraijer, L. en C. Harmsen (2017). De levensverwachting meet de sterfte. Bevolkingstrends 2017|04.

Stoeldraijer, L. C. van Duin en C. Huisman (2019). Kernprognose 2019–2060: 19 miljoen inwoners in 2039. Statistische Trends, 17 december 2019.

Stoeldraijer, L. (2020). Sterfte en levensverwachting in de 21ste eeuw: waarom veranderde de trend rond 2012? Statistische Trends, 25 september 2020.

WHO (2009). The financial crisis and global health. Report of a high-level consultation. Geneva: World Health Organization, 2009.