Mbo-schoolverlaters vanuit de bbl op de arbeidsmarkt

Het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) is de grootste leverancier van schoolverlaters op de arbeidsmarkt. Van de ongeveer 300 duizend schoolverlaters¹⁾ vanuit het schooljaar 2017/’18 kwamen 122 duizend (40 procent) vanuit het mbo. De overige schoolverlaters kwamen vanuit het voortgezet onderwijs (31 duizend, 10 procent), het hbo (87 duizend, 29 procent) en het wetenschappelijk onderwijs (62 duizend, 21 procent). Het aantal schoolverlaters uit het mbo piekte in 2011 met 149 duizend. Daarna nam dit aantal af tot 118 duizend in 2016, om in de jaren daarna weer iets toe te nemen. De leeftijdsopbouw van de Nederlandse bevolking speelt hierin onder meer een rol, omdat er in sommige jaren meer kinderen worden geboren dan in andere jaren. Daarnaast gaan steeds meer jongeren via havo en vwo door naar het hoger onderwijs.

Het mbo kent twee verschillende leerwegen, de beroepsbegeleidende leerweg (bbl, werken met meestal één dag in de week school) en de beroepsopleidende leerweg (bol, naar school met verschillende stages). De opleidingen in het mbo kunnen op vier verschillende niveaus worden gevolgd, niveau 1 (entreeopleiding), niveau 2 (basisberoepsopleiding), niveau 3 (vakopleiding) en niveau 4 (middenkader- en specialistenopleiding). De niveaus verschillen wat betreft duur en kennen verschillende vooropleidingseisen. Meer informatie hierover is te vinden in de technische toelichting.

Kenmerkend voor de bbl is dat de student de opleiding volgt bij een erkend leerbedrijf, ook wel een leerwerkplek of beroepspraktijkvormingsplaats genoemd. De opleiding wordt aangeboden door een Regionaal Opleidingscentrum (ROC of AOC ²⁾) waarbij een arbeidsovereenkomst wordt gesloten met het leerbedrijf. In de praktijk betekent dit dat de student de meeste tijd op de werkplek aanwezig is en daarnaast één of twee dagen per week naar het ROC of AOC gaat. Hierin verschilt de bbl van de bol, waar de student het grootste deel van de opleiding op school aanwezig is en daarnaast stage loopt bij een bedrijf. Bbl-opleidingen worden vaak gevolgd door meer praktisch ingestelde studenten die het vak liever willen leren op de werkplek in plaats van op school. Daarnaast worden bbl-opleidingen veel gevolgd door mensen die al een baan hebben. Zij volgen de opleiding om bijvoorbeeld door te groeien in hun huidige baan of om zich te laten omscholen. De bbl-opleiding kan voor hen een uitkomst zijn omdat deze vooral buiten de schoolbanken wordt gevolgd en ze hun baan niet hoeven te onderbreken.

Mbo-opleidingen hebben de zorgplicht enkel een opleiding aan te bieden als er na afronding van de opleiding voldoende arbeidsmarktperspectief is voor de deelnemers (Cörvers, de Hoon en Meng, 2014). In de bbl komen opleiding en arbeidsmarkt bij elkaar. Het gaat hier om een samenwerking tussen ROC’s, AOC’s en het bedrijfsleven, waarbij er zorg wordt gedragen dat er opleidingen worden aangeboden die aansluiten bij de behoefte van de regionale arbeidsmarkt.

Dit artikel brengt de kenmerken van schoolverlaters van de bbl in beeld. Bbl’ers verschillen van schoolverlaters van andere onderwijssoorten doordat ze werken en leren combineren. Dit roept de vraag op wat dit voor hun intrede op de arbeidsmarkt en hun verdere arbeidsloopbaan betekent. Hiervoor bekijken we de bbl’ers die vanuit het schooljaar 2012/’13 het onderwijs hebben verlaten. Het gaat om bbl’ers die op 1 oktober 2012 stonden ingeschreven in het bekostigd mbo en op 1 oktober 2013 het bekostigd onderwijs hadden verlaten: bijna 71 duizend. Aan bod komt welke opleidingen ze hebben gevolgd, wie hieraan deelnamen en in hoeverre ze hierin verschillen van andere mbo’ers. Daarna wordt ingegaan op de vraag of ze direct na schoolverlaten (in oktober 2013) betaald werk hadden. Dit geeft een indicatie van hoe vraag en aanbod voor bbl’ers op de korte termijn op elkaar zijn afgestemd. Ook wordt een beeld gegeven hoe bbl’ers terugkijken op hun opleiding; hoe beoordelen ze deze opleiding en in hoeverre vonden ze de opleiding een goede basis voor de arbeidsmarkt? En zijn ze tevreden over hun huidige functie? Dit wordt gedaan aan de hand van het mbo-schoolverlatersonderzoek (SVO 2018).³⁾ Dit is een enquête onder schoolverlaters die vanuit schooljaar 2016/’17 het onderwijs hebben afgerond. Deze zijn één jaar na verlaten van de opleiding bevraagd over de gevolgde opleiding en de aansluiting met het huidige werk. Vervolgens wordt bekeken hoe het de bbl’ers vergaat op de iets langere termijn, dat wil zeggen vier jaar na schoolverlaten. Hebben ze op dat moment (nog) betaald werk? Sluit dit werk aan bij de opleiding? Of zijn ze een nieuwe opleiding gaan volgen?⁴⁾ Als dit laatste het geval is, wordt ook gekeken of deze opleiding niveau verhogend was of dat het gaat om een andere studierichting. Dit geeft een indicatie van de behoefte aan aanvullende kennis en vaardigheden.

Techniek meest populair

Technische opleidingen zijn het meest populair onder bbl’ers. Van de 71 duizend bbl’ers die in het schooljaar 2012/’13 het onderwijs vanuit het mbo verlieten, hadden er 20 duizend een opleiding gevolgd in de richting techniek, industrie en bouwkunde. Ook in de eerdere schooljaren – gemeten vanaf schooljaar 2007/’08 – was dit de meest voorkomende richting onder bbl-schoolverlaters. Na de richting techniek zijn zorg- en welzijnsopleidingen (18 duizend bbl-schoolverlaters) en opleidingen in de richting dienstverlening (15 duizend bbl-schoolverlaters) het populairst.

Wat de richting techniek betreft verschillen bbl’ers van de bol’ers. Door bol’ers wordt veel minder vaak een opleiding in de richting techniek gedaan. Bij de opleidingen in zorg en welzijn en opleidingen in de dienstverlening zijn de verschillen tussen de bbl en bol miniem. Hier tegenover staat dat opleidingen recht en administratie vaker in de bol dan in de bbl wordt gevolgd. Hetzelfde geldt voor informatica en vormgeving, kunst, talen en geschiedenis. Deze richtingen worden vooral door bol’ers gevolgd en nauwelijks door bbl’ers. Mogelijk lenen deze richtingen zich beter voor onderwijs op school dan op de werkplek of worden er minder leerwerkplekken in deze richtingen aangeboden.

Overigens verlaat een deel van de bbl-schoolverlaters de opleiding vanuit schooljaar 2012/’13 zonder diploma. Het gaat om 27 duizend van de 71 duizend bbl-schoolverlaters (38 procent). Onder bol’ers kwam dit iets vaker voor. Dit betekent echter niet dat al deze bbl’ers ongediplomeerd het onderwijs verlaten. Een deel van hen heeft al eerder een diploma in het mbo behaald (zie ook Pleijers en Hartgers, 2019). Bij de bbl’ers verlaten jongeren onder de 20 jaar het vaakst de opleiding zonder diploma (48 procent) en degenen van 27 jaar en ouder het minst vaak (35 procent).

Van de 44 duizend bbl-schoolverlaters die een diploma behaalden in schooljaar 2012/’13 hadden er 30 duizend niveau 2 or 3 gedaan. Dat zijn de meest voorkomende niveaus in de bbl. Daarna volgt niveau 4 met 10 duizend schoolverlaters in schooljaar 2012/’13. Hierin verschilt de bbl duidelijk van de bol. In de bol wordt niveau 4 veruit het meest gevolgd.

Bbl’ers doorgaans ouder dan bol’ers

Kenmerkend voor de bbl is dat de gemiddelde leeftijd van de studenten relatief hoog is. Zoals eerder aangegeven vindt de bbl-opleiding grotendeels plaats op de werkplek. Dat biedt mensen met betaald werk de mogelijkheid een opleiding te volgen met behoud van werk, waarbij ze één of twee dagen per week naar een ROC of AOC gaan. Het gaat dan meestal niet om jongeren die vanuit het vmbo of havo doorstomen naar een mbo-opleiding, maar om degenen die al betaald werk hebben. Deze bbl’ers zijn doorgaans wat ouder. Dit hangt samen met de arbeidsmarktperspectieven van de schoolverlaters per leeftijdsgroep. De arbeidsmarktpositie van de schoolverlaters komt later in dit artikel aan bod.

Van de bbl-schoolverlaters in 2012/’13 was ruim de helft ouder dan 27 jaar. Bij bolschoolverlaters komt dit met 4 procent weinig voor. De bbl heeft naar verhouding dus veel minder studenten jonger dan 27 jaar dan de bol; de bol heeft vooral veel meer studenten jonger dan 23 jaar dan de bbl. Jongeren die vanuit het vmbo naar niveau 4 gaan en deze zonder vertraging doorlopen zijn 19 of 20 jaar op het moment dat ze de opleiding verlaten. Dit geeft aan dat de groep bbl’ers uit relatief veel mensen bestaat die op latere leeftijd weer zijn gaan leren en bijvoorbeeld vanuit betaald werk zijn ingestroomd in de opleiding. Het aandeel dat direct na schoolverlaten jonger is dan 20 jaar was het hoogst voor de bbl bij niveau 2 met 18 procent. Ter vergelijking, ruim de helft van de bol’ers van niveau 2 was 20 jaar of jonger. Verder is ruim driekwart van de schoolverlaters van entreeopleidingen in de bbl 27 jaar of ouder.

Verder nemen er meer mannen dan vrouwen deel aan de bbl. Bij de bol is dit andersom.Van de bbl-schoolverlaters uit 2012/’13 was 58 procent man, tegen 48 procent bij de bol.Over het algemeen wordt de bbl naar verhouding vaker gevolgd door mannen en de bol vaker door vrouwen (Pleijers en Hartgers, 2019).

Daling aantal studenten

Binnen het mbo kwam het aantal schoolverlaters van de bol en de bbl vanuit het schooljaar 2012/’13 voor beide uit op 71 duizend. Sindsdien is het aantal bbl-schoolverlaters aanzienlijk afgenomen tot 41 duizend in het schooljaar 2015/’16. Deze daling was relatief groot onder schoolverlaters van bbl niveau 2 en schoolverlaters die de bbl zonder diploma verlieten. Met de economische crisis van 2008 en de nasleep hiervan daalde het aantal vacatures. Pas in 2018 was het aantal vacatures weer op het niveau van voor de crisis (CBS, 2018). Vanwege deze ongunstige situatie op de arbeidsmarkt daalde ook het aantal leerwerkplekken bij bedrijven. Een deel van de personen die een bbl-opleiding wilden starten, kon hierdoor geen leerwerkplek bemachtigen (Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 2019). Eén van de opties is dan om uit te wijken naar de bol wat veeljongeren dan ook leken te doen. Een indicatie hiervoor is de groei van het aantal bol-schoolverlaters jonger dan 27 jaar in 2014 en 2015. Deze groei van schoolverlaters uit de bol was echter minder groot dan de afname van het totaal aantal bbl-schoolverlaters.Hier speelt mee dat de bbl-schoolverlaters doorgaans ouder zijn dan die van de bol. Voor hen is uitwijken naar de bol een minder logisch alternatief. Naast leeftijdsopbouw en toename van de instroom in hbo en wo van jongeren is er dus nog een derde factor die van invloed is op het aantal bbl’ers: de beschikbaarheid van leerwerkplekken. Daarnaast was er een relatief sterke daling van het aantal schoolverlaters onder bbl’ers van entreeopleidingen. Deze daalde van 4,6 duizend in 2013 naar 1,6 duizend in 2016.Verandering in de toelatingseisen van deze opleidingen spelen hierbij een rol (zie kader bbl-entreeopleiding).

Voor de bbl- en bol-schoolverlaters vanuit 2012/’13 is hun positie op de arbeidsmarkt direct na het verlaten van het onderwijs bepaald (in oktober 2013). Hadden ze betaald werk en/of een uitkering of geen van beide? De arbeidsmarktpositie is alleen vermeld van personen die op dat moment stonden ingeschreven in de Basisregistratie Personen (BRP). Een deel van de schoolverlaters is bijvoorbeeld verhuisd naar het buitenland en staat niet meer ingeschreven in de BRP.

Ruim de helft vast werk direct na schoolverlaten

De arbeidsrelatie en het aantal arbeidsuren per week geven een indicatie van het arbeidsmarktperspectief van schoolverlaters. De arbeidsrelatie, vast of flexibel werk, laat de zekerheid van het gevonden werk zien. Van de bbl’ers met werk had 54 procent een vaste arbeidsrelatie en 42 procent was werkzaam in een flexibel dienstverband. Bbl’ers die kort na het verlaten van de opleiding als zelfstandige aan de slag gaan komen maar weinig voor. Het aandeel bbl’ers met vast werk loopt op met het behaalde niveau. Enige uitzondering zijn de bbl’ers van de entreeopleiding. Voor hen was het aandeel met vast werk direct na verlaten van de opleiding vrijwel gelijk aan die van de bbl’ers van niveau 4. Bijna twee derde van hen had direct na verlaten van de opleiding een vast contract. Van de bbl’ers met een diploma hebben degenen van de entreeopleiding weliswaar het minst vaak werk, maar als ze een baan hebben is dit relatief vaak in vaste dienst (zie kader voor meer informatie over schoolverlaters van de bbl entreeopleiding).

Zoals gezegd verschillen bbl’ers van bol’ers. Enerzijds gaat het bij bbl’ers om personen die vanuit betaald werk de opleiding zijn gaan doen en mogelijk al een vast contract hadden bij deze werkgever. Dit wordt ondersteund met het gegeven dat bijna 70 procent van de bbl’ers van 27 jaar of ouder direct na schoolverlaten een vast contract had. Bij bbl’ers jonger dan 20 jaar was dit met 25 procent een stuk lager. Anderzijds gaat hetom vmbo’ers en havisten die zijn doorgestroomd naar de bbl, daar de leerwerkplek bij de werkgever zijn gestart en na afronding van de bbl-opleiding bij deze werkgever zijn gebleven. De werkgever is dan bekend met deze werknemer wat al relatief snel na afloop van de leerovereenkomst kan resulteren in een vast contract. Bij bol’ers is dit minder vaak het geval. Ze lopen gedurende de opleiding alleen stages bij het bedrijf. Direct na schoolverlaten heeft 17 procent van de bol’ers een vast contract en 79 procent een flexibel contract. Bovendien had van de schoolverlaters onder de 20 jaar bij de bbl 25 procent een vast contract en bij de bol 16 procent.

Oordeel over de bbl-opleiding en de huidige functie

Bbl’ers zijn een jaar na schoolverlaten behoorlijk tevreden over de gevolgde opleiding. Van hen zou ruim driekwart dezelfde opleiding achteraf gezien opnieuw kiezen, en twee derde zou dat bovendien op dezelfde school doen. Bijna 1 op de 10 zou niet meer gaan studeren. Tussen leeftijdsgroepen is weinig verschil zichtbaar. Alleen de jongere bbl’ers tot 20 jaar zouden iets minder vaak dezelfde opleiding kiezen (70 procent).

Ook over hun huidige functie zijn bbl’ers een jaar na schoolverlaten over het algemeen tevreden (79 procent). Hier zijn wel verschillen tussen niveau en leeftijdsgroepen. Schoolverlaters vanuit de niveaus 2, 3 en 4 zijn iets tevredener dan de schoolverlaters vanuit de entreeopleiding. Van de bbl niveau 3 schoolverlaters bijvoorbeeld is 80 procent tevreden, ten opzichte van 72 procent van de schoolverlaters vanuit de bbl entreeopleiding (Huijgen, Meng & Peeters, 2019 ⁵⁾). Hoe ouder de schoolverlater, hoe lager het percentage dat aangeeft (zeer) tevreden over de huidige functie te zijn. Van de bbl’ers onder de 20 jaar zegt 90 procent tevreden te zijn, terwijl dit onder de oudste groep (27 jaar of ouder) 76 procent is. Wat de oorzaak is van het minder positief oordelen door ouderen, is niet onderzocht. De oudste leeftijdsgroep is overigens wel meer tevreden over de basis die de opleiding biedt om te starten op de arbeidsmarkt dan de jongeren. Zij geven bovendien vaker aan dat de opleiding een goede basis vormt voor het ontwikkelen van nieuwe kennis en vaardigheden. Het is aannemelijk dat oudere, werkende bbl’ers bewuster en doelgerichter voor een opleiding kiezen dan jongere bbl’ers die voor het eerst een mbo-opleiding volgen. Daarnaast geven bbl’ers van niveau 3 en 4 relatief vaak aan de opleiding een goede basis te vinden om te starten op de arbeidsmarkt en voor de verdere ontwikkeling van kennis en vaardigheden (Huijgen, Meng & Peeters, 2019).

Aansluiting tussen opleiding en huidige functie

Ruim 6 op de 10 bbl-schoolverlaters heeft het werkgedeelte van de opleiding gevolgd bij het bedrijf of de organisatie waar hij/zij een jaar na afstuderen werkt. Verschillen naar leeftijdsgroep zijn beperkt, variërend van 58 procent onder bbl’ers jonger dan 20 jaar tot 62 procent onder 23- tot 27-jarigen. De meeste bbl’ers zijn een jaar na afstuderen tevreden over de aansluiting tussen de gevolgde opleiding en hun huidige functie: 43 procent beoordeelt de aansluiting als goed. De groep jongere bbl’ers tot 20 jaar beoordeelt de aansluiting het vaakst als goed (47 procent), terwijl de groep van 27 jaar of ouder (44 procent) en de 23- tot 27-jarigen dat wat minder vaak doen (39 procent). Kijken we naar de mate waarin kennis en vaardigheden daadwerkelijk worden benut in de huidige baan, dan blijkt dat voor de afgestudeerden vanaf 27 jaar iets vaker het geval te zijn dan voor de jongeren onder de 20 jaar: respectievelijk 50 procent en 44 procent. Onder de 23- tot 27-jarige bbl’ers is dat 47 procent. Slechts 5 procent van werkende bbl’ers zegt de opgedane kennis en vaardigheden niet te benutten. Ongeveer 14 procent van de bbl-schoolverlaters geeft aan dat de in de opleiding opgedane kennis en vaardigheden enigszins of in sterke mate tekortschieten en lijkt daarmee kennis en vaardigheden te missen om de huidige functie goed te kunnen uitvoeren. Dit geldt voor alle leeftijdsgroepen.

De meerderheid van de bbl’ers werkt bij een bedrijf dat qua opleidingseisen aansluit bij de gevolgde opleidingsrichting. Dit geldt voor 58 procent van de jongeren tot 20 jaar en aanzienlijk vaker voor de 23- tot 27-jarigen: 72 procent. Bij bbl’ers van 27 jaar of ouder was dit wat lager met 68 procent. Wat betreft niveau geldt in het algemeen hetzelfde. Echter, onder jongere schoolverlaters tot 20 jaar valt op dat het niveau tussen afgeronde opleiding en het niveau dat de huidige werkgever vereiste relatief het vaakst niet op elkaar aansluit. Bijna een kwart van hen zegt op een lager niveau afgestudeerd te zijn dan de werkgever vereiste. Mogelijk speelt hier een rol dat de werkgever moeite had schoolverlaters te vinden van het juiste niveau, bijvoorbeeld omdat er tekorten zijn in de betreffende sector. Schoolverlaters in de industrie, detailhandel en bouw werken bijvoorbeeld naar verhouding iets vaker boven hun niveau dan in andere sectoren. Het aannemen van een jonge bbl-schoolverlater van een lager niveau dan vereist kan bovendien voor een werkgever een goede investering zijn, als hij deze via een (vervolg) bbl-traject alsnog laat doorstromen naar een hoger niveau. De jongeren tot 20 jaar hebben overigens naar verhouding ook het hoogste percentage dat op een hoger niveau is afgestudeerd dan de werkgever had gevraagd.

Hoe ziet het beeld voor bbl’ers vier jaar na schoolverlaten eruit, in oktober 2017? Hiermee wordt een beeld gegeven van wat de opleiding voor bbl-gediplomeerden op langere termijn heeft opgeleverd. Voor dit deel zijn de bbl-schoolverlaters bekeken die vier jaar eerder hun opleiding met een diploma hebben afgesloten. Van de 67 duizend bbl’ers die direct na schoolverlaten stonden ingeschreven in het Basisregistratie Personen hadden er 23 duizend geen diploma behaald. Hiermee resteerden 44 duizend gediplomeerde bbl’ers in het schooljaar 2012/’13. Daarnaast keerden tussen 2013 en 2017 4,8 duizend bbl’ers terug in het bekostigd onderwijs. Ook stonden 1,5 duizend bbl’ers in 2017 niet meer ingeschreven in de Basisregistratie Personen. Deze bbl’ers zijn hier niet meegenomen. Uiteindelijk is van bijna 38 duizend bbl’ers die in 2012/’13 het mbo met diploma verlieten de arbeidsmarktpositie in oktober 2017 bekeken.

Van de 38 duizend bbl’ers die vier jaar na het verlaten van het onderwijs nog in Nederland woonden en in de tussentijd geen onderwijs meer volgden, hadden er 35 duizend vier jaar na schoolverlaten betaald werk (met of zonder uitkering). Dat komt neer op 93 procent. Dit is een hoog aandeel gezien de ongunstige situatie op de arbeidsmarkt op het moment van schoolverlaten en in de vier jaar erna. In 2014 bereikte de werkloosheid het hoogste punt sinds de economische crisis en de netto arbeidsparticipatie (aandeel mensen met betaald werk in de bevolking) het laagste punt. Sindsdien daalt de werkloosheid en groeit de netto arbeidsparticipatie vrijwel elk kwartaal. Vier jaar na schoolverlaten was onder bbl’ers van niveau 3 en 4 het aandeel met werk het hoogst, met respectievelijk 96 en 97 procent. Dit aandeel ligt – net als bij bbl’ers van niveau 2 – iets hoger dan direct na schoolverlaten. Daarentegen had 83 procent van de bbl’ers afkomstig vanuit de entreeopleiding vier jaar na schoolverlaten betaald werk. Voor hen is het aandeel met werk wat gedaald ten opzichte van direct na schoolverlaten. Relatief veel van hen hebben vier jaar na schoolverlaten geen werk, maar een uitkering (14 procent).

Van de 44 duizend bbl-schoolverlaters met diploma uit schooljaar 2012/’13 is 11 procent in de vier jaar daarna teruggekeerd in het bekostigd onderwijs. Hierbij gaat het niet alleen om een terugkeer naar het mbo, maar ook om degenen die kiezen voor een opleiding in het hoger onderwijs. Schoolverlaters van de bol zijn vaker weer teruggekeerd in het onderwijs (23 procent). Dit komt enerzijds omdat schoolverlaters van de bbl gemiddeld ouder zijn. De groep ‘oudere’ bbl’ers bevat al veel mensen die, na een periode te hebben gewerkt, waren teruggekeerd in het onderwijs. Na afronding van deze opleiding ligt het minder voor de hand dat ze op korte termijn nog eens terugkeren. Anderzijds gaan jongere bol’ers vaker terug het onderwijs in dan bbl’ers van dezelfde leeftijd. Van degenen jonger dan 27 jaar keerde respectievelijk 23 en 15 procent terug.

Bbl-schoolverlaters direct en vier jaar na schoolverlaten

Niveau

Richting

Leeftijd

Arbeidsmarktpositie

Positie na vier jaar

Terug in onderwijs

Bekostigd onderwijs

Bol-voltijd

Beleving van schoolverlaters over de opleiding